خورشید ایقان

پَرتوافشان عرصۀ ایمان

تحقیق و تألیف: مهندس خسرو دهقانی

مقدّمۀ مجموعه

از آنجا که کتاب رمزوراز، اثر دکتر کریستفر باک را که رسالۀ دکترای ایشان راجع به کتاب مستطاب ایقان است، ترجمه کرده و بعضی مسائل عمدۀ مندرج در آن را، در چند نوبت، برای گروه‌های کوچکی از دوستان توضیح داده بودم، اواسط دیماه 95، یک نفر از عزیزان تقاضا کرد دیدگاه‌های حاصل از این دو تجربه را به صورت یک مقاله تهیه و تقدیم نمایم. عصارۀ سؤال آن دوست این بود که "چگونه با دریافت هدایات موجود در ایقان مبارک و به تبع آن دیگر آثار بهایی، می‌توان بیش از پیش، به عظمت و اعجاز قرآن کریم و ارتباط مطالب کتب مقدّسۀ عهد قدیم و جدید پی‌برد؟"، که حقیر آن را به این شکل درآوردم: "چه موانعی مسلمین را از ایمان به ربُّ‌العالمین بازداشته است؟ و کتاب مستطاب ایقان چگونه به رفع این موانع توفیق یافته است؟"، زیرا پنداشتم که سعی در تأمین پاسخی جامع به این سؤال، هم منویّات مندرج در سؤال اوّل را برآورده می‌سازد و هم به عصارۀ اِعراض و استکبار معاندان امرالله می‌پردازد. فوراً و طبیعتاً به این اندیشه افتادم که عمدۀ این موانع و مشکلاتِ بازدارنده چه بوده و چه هستند. برای درک این مهم، علاوه بر توجّه به تفکّرات و تصوّرات جاری در بین شیعیان امروزی، نفس واقعه‌ای نیز که منجر و منتهی به نزول کتاب ایقان شده است، بسی راه‌گشا و راه‌نما بود. به این ترتیب، برایم مشخّص و محرز شد که عمده موانع ذهنی بازدارندۀ ایمان و اعتقاد مسلمانان بخصوص شیعیان، به ظهور بدیع حضرت رحمن، چهار موضوع یا مفهوم اساسی است که به نحوی عمیق و وسیع در ذهن و وجدان آنان رسوب یافته و از فیض ایمان به موعود جمیع ادیان و عبودیّت آستان محبوب عالمیان بازشان داشته؛ مفاهیمی که مسئولان اصلی انحراف و ابتعاد مردمان از درک حقیقت آن‌ها، همانا علما و فقهای زمان بوده‌اند؛ کسانی که به قصد تثبیت موقعیّت سیاسی و تحکیم مرجعیّت فقهی خود در بین جوامع اسلامی، عنان اختیار مؤمنان را در دست گرفته و جهت حفظ اریکۀ قدرت و بسط حوزۀ حاکمیت خود سخت نگاهش داشته‌اند. این چهار موضوع یا مفهوم، به ترتیب ساختاری و ایجادی عبارتند از: "مفهوم قیامت"، "معنای لِقاءُالله"، "مقصود از رَجعَت"، و "منظور از خاتَمیّت". و هنگامی که جهت کسب اطلاعات موثّق راجع به این مواضیع در فحوای کتب امری، و در عرصۀ گستردۀ فضای مجازی، و بخصوص در کتاب رمزوراز به جستجو پرداختم، با مواردی بسیار متعدّد و متنوّع، در بارۀ ابعاد و جوانب مختلف کتاب ایقان و نیز مواضیع مذکوره مواجه شدم. و طبعاً، بخصوص حسب علاقه و با استفاده از تجربه، به جمع‌آوری تمامی آن‌ها مبادرت نمودم. رفته رفته حجم و تنوّع مستخرَجات گوناگون متذکّرم داشت که کار از محدودۀ یک مقاله فراتر خواهد رفت و شکل و شمایل یک جزوه را به خود خوهد گرفت. امّا تنوّع و تعدّد مستخرَجات، به جای القای تردید در ادامۀ کار، سبب ترغیب و تشویقم شد و برانم داشت که همچنان در عرصه‌های مختلفه به اکتشاف و استخراج فقرات متنوّعه در این زمینه‌های خجسته ادامه دهم. کار همچنان تداوم یافت و کم کم حسّ کردم که حجم مستخرَجات از حدّ و اندازۀ یک جزوه نیز تجاور کرده و بُعد و وسعت یک کتاب را به خود گرفته است؛ امّا علاقه و تجربۀ شخصی به این هم بسنده نکرد و کار تحقیق و جمع‌آوری اطّلاعات پیرامون جوانب کتاب ایقان و نیز عجائب چهار موضوع مرتبط با آن، همچنان ادامه یافت. به موازات این تفحّص و تجمیع و با دقّت‌نظر کافی در موارد مستخرَجه، به طبقه‌بندی موضوعی آن‌ها نیز مبادرت کردم و البتّه این اقدام را بدون توجّه به این که تعدّد سرفصل‌ها و تنوّع آن‌ها چقدر و چگونه خواهد شد صورت دادم؛ و این در حالی بود که حجم اثر حاصل گاهی تاروتوی اعجاب در دلم می‌نشاند و گاهی هم رنگ‌وبوی اشتیاق در قلبم می‌افشاند. از این که می‌دیدم کتاب مستطاب ایقان در قلوب و اذهان نفوس فراوان از عالِم و عامی، چه غوغایی برپا کرده و در چه مقیاسی ندای جانفزای ظهور بدیع الهی را بلند نموده، شور و شعف خاصّی در روح و جانم می‌خلید.

هدف اصلی از این تحقیق و بررسی، که به نوعی اشارۀ دوست متقاضی هم بوده است، روشن‌کردن نقشی است که این کتاب مستطاب در رفع موانع مسیر عرفان مردمان و دفع مشاکل سبیل ایمان ایرانیان داشته است؛ بخصوص آن موانع ذهنی و موهومات فرهنگی که گریبان‌گیر پیروان مذهب تشیّع بوده و آنان را از شناسایی موعود محبوب خود باز داشته است. در جهت اثبات این که کتاب مستطاب ایقان و البتّه سایر آثار و الواح جمال رحمن و تبییات و توضیحات مرتبط با آن، چگونه این موانع سترگ و مشکلات بزرگ را از سر راه اندیشه و احساس مسلمانان برداشته، و آنان را به سمت ایمان به ظهور بدیع الهی و قیام به خدمت عالم انسانی هدایت و مساعدت نموده است، مسئله در سه فصل مجزّا امّا مرتبط با یکدیگر به تحلیل و بررسی در آمده است که عبارتند از: فصل اوّل "نگاهی جامع به کتاب ایقان"، فصل دوّم "اصل موانع معرفت موعود"، و فصل سوّم "رفع موانع معرفت موعود". اگر چه، پردازش آن مواضیع چهارگانه در این فصول سه‌گانه، با محوریّت و مرکزیّت نقش و عمل‌کرد کتاب مستطاب ایقان است؛ امّا در این رهگذر، برای تقویت و تبیین و تحکیم بیشتر مباحث و مواضیع، از سایر آثار الهی و متون تحقیقی و تدوینی هم استفادۀ شایان شده است.

در فصل اوّل با استفاده از سه زمینۀ متفاوت، یعنی اوّل آثار و نصوص مبارکۀ امری و دوّم تحقیقات و تتبّعات محقّقین و مؤلّفین بهایی و سوّم کتاب رمزوراز، فقرات و اطّلاعاتی جمع‌آوری و در 19 بخش مختلف طبقه‌بندی شده است. فقراتِ هر یک از این بخش‌ها، متّحدانه، جنبۀ معیّنی از کتاب ایقان را هدف قرار داده، اطّلاعاتی موثّق در بارۀ آن ارائه می‌دهد. یقین است که با مرور مفادّ و محتویّات این بخش‌های نوزده‌گانه، دانش و بینشی جامع راجع به جمیع ابعاد الهی، عرفانی، تاریخی، محتوایی، اجتماعی و اجرایی کتاب ایقان به دست خواهد آمد. به قصد تحریک ذهن خوانندگان کم‌تجربه و نیز هدایت آن‌ها به سمت محتوای فقرات مندرجه، در مطلع هر بخش چند سؤال مرتبط و نیمه‌مرتبط با مفاهیم فقرات ضمیمۀ آن نیز گنجانیده شده است. جا دارد که خوانندگان گرامی ابتدا مروری محقّقانه در این اسئلۀ مختصره بنمایند و بعد برای تحقیق پاسخ‌های احتمالی که به ذهنشان خطور کرده و یا تجسّس جواب‌های لازمه، به محتوای فقرات مراجعه نمایند.

در فصل دوّم "اصل موانع معرفت موعود"، به این مسئلۀ مهمّ و اساسی پرداخته می‌شود که فحوای درک مسلمانان از ماهیّت موانع بازدارندۀ چهارگانه چیست و از کجا نشأت گرفته است و منجر به چه اوضاع و احوال ذهنی و فرهنگی شده است و عاقبت توده‌های مسلمان را به چه وضع و روزی گرفتار کرده است. این فصل به ترتیب، هر یک از موانع چهارگانه برشمرده را هدف قرار می‌دهد و به استناد مقالات و منشآتی برگرفته از فضای مجازین که اکثراً حاوی دیدگاه‌ها و نظریّه‌های محقّقین و متفکّرین معتبر شیعی و بعضاً سنّی بوده، ظاهراً مستند به آیات قرآنی و احادیث نبوی هستند، معنا و مفهوم چهار موضوع اساسی قیامت (رستاخیز)، لقاءلله (دیدار خدا)، رَجعَت (بازگشت پیشینیان) و خاتَمَ‌النَّبیّین (لقب حضرت محمّد) را ارائه می‌دهند. مطالب و مندرجات این مقالات، بدون کم و کاست و بدون هیچ‌گونه تغییر متنی یا تفسیر محتوایی (به جز البتّه جزئی تغییراتی ظاهری در فونت و فرمت آن‌ها) ارائه می‌گردد تا هرچه صحیح‌تر و روشن‌تر و متقن‌تر نظریّات و اعتقادات مسلمانان را پیرامون آن مواضیع مهمّه آشکار و عیان سازد، آن هم به نحوی که حتّی‌الامکان قابل اعتراض و احتجاج نباشد. با مروری دقیق و تفکّری عمیق در این مقالات و مندرجات آن‌ها، تا حدودی معلوم و محقّق می‌شود که به میدان‌داری و سرکردگی علماء، توده‌های مؤمنان به چه شبگاه سیاهی در افتاده‌اند و بخصوص مردم ایران، به چه روزگار تباهی گرفتار آمده‌اند. خیالات موهوم، آنان را از حقایق معلوم بازداشته و تصوّرات واهی از افق‌های نورانی دورشان کرده است. نمادهای دیرین به جای هدایتشان به عرصه‌های برین، به سمت دوزخ آتشینشان کشیده است و سمبل‌های نورین در عوض ایمان راستین، به سوی خرافه‌های چرکینشان دلالت کرده است. وقتی در این عرصۀ تاریک سیر می‌کنی قلبت می‌گیرد و هنگامی که در این مسیر باریک قدم می‌زنی نفست بند می‌آید. در این جا نه از خورشید و انوارش خبری هست و نه از آسمان و انجمش اثری؛ از پهنه‌اش مرثیه‌های مرگ ابدی به گوش می‌رسد و در فضایش سیاهی‌های سوگ سرمدی مشاهده می‌شود. و هنگامی که خواننده با قلبی غمین و روحی سنگین و ذهنی پریشان و چشمی گریان از این تنگنای تاریک بیرون می‌آید، ناگهان، فروغ فروزان فصل سوّم به دیدگانش می‌رسد و نسیم حیات‌بخش مباحث آن به سیمایش می‌و‌زد.

در فصل سوّم "رفع موانع معرفت موعود"، بار دیگر بر اساس اوّل، نصوص مبارکۀ امری که از فم مُعَنبَر و قلم مطهّر حضرت موعود و مبیّنین منصوصش تراویده است، و دوّم تحقیقات و تتبّعات محقّقین و مؤلّفین بهایی که از بحبوحۀ ایمان راستین به حقانیت موعود نازنین برخاسته است، و سوّم فقراتی متسلسل از کتاب رمزوراز که بر اساس معیارهای شناخته‌شدۀ علوم نوین ساخته و پرداخته گشته است، به همان مفاهیم چهارگانه پرداخته می‌شود و ابتدا معنا و مقصد حقیقی پدیدۀ "قیامت" تبیین می‌گردد و سپس مفهوم و مقصود "لِقاءُالله" توضیح داده می‌شود و بعد از آن حقیقت "رَجعَت" عرضه می‌گردد و در نهایت هم واقعیّت "خَتمیّت" تشریح می‌شود؛ معنا و مقصود و حقیقت و واقعیّتی که صددرصد موثّق و قابل‌اعتماد و اطمینان است؛ زیرا هیچ شائبۀ ریاست و آرزوی حکومت و تمنّای حاکمیتی در آن‌ها مشاهده نمی‌شود و صرفاً به قصد هدایت خلق روزگار به سمت فضل و رحمت و عنایت حضرت پروردگار ترقیم یافته و تبین و تشریح شده‌اند. خوانندۀ خواهنده در گذار از این عرصۀ خجسته، احساس خواهد کرد که هر مضمونش پرتو نوری درخشان است که به عرصۀ ظلمت‌زدۀ فصل دوّم می‌تابد و هر مفهومش شعلۀ ناری فروزان است که به دنیای یخ‌بستۀ آن می‌دمد. او مبتنی بر تفسیرات بدیعۀ بخصوص ایقان شریف، حقیقت نمادهای اعجاب‌انگیز ادیان کهن به ویژه اسلام ناب را در می‌یابد و بر اساس توضیحات مبیّنین منصوص و محقّقین مخلص، راز آیات متشابۀ کتب سماویّه، بخصوص قرآن مجید را کشف می‌کند؛ و آن وقت است که می‌فهمد کلام الهی در بستر تاریخ بشری چه نقش‌هایی دقیق بازی کرده است و آیات ربانی در حیات انسان زمینی چه تأثیراتی عمیق بر جای نهاده است؛ آن وقت است که یقین می‌کند حقیقت ادیان الهی فقط یکی است، و روح تجلّیات ربانی تنها یکی؛ و آن‌گاه است که مَحبَّت تمامی مظاهر قدسی در قلبش می‌نشیند و حقانیت همۀ تجلّیات الهی در جانش جای می‌گیرد و سپس روی برگردانیده، با تمام وجود، آستان محبوب عالمیان را به سجود می‌رود و چشم برتافته با همۀ هستی، به طواف موعود جهانیان مشغول می‌شود و عشق حقیقی خدمت به خلق عالم تمامی هستیش را فرامی‌گیرد و با چشم سر می‌بیند که ایقان به راستی پرتوافشان عرصۀ ایمان است و حقایق مودَعه‌اش به یقین راه‌نمای حضور یزدان است؛ آری ایقان پلی قیامت نشان است بر فراز گسل گِل‌آلود موهوماتی دیرینه، پلی که قلوب غم‌گرفته از ظلمات خرافات قرون، از آن عبور می‌نمایند و در آن سویش، جمال نورین موعود دیرین را می‌بینند که در خیمه‌گاه با شکوهش ایستاده و دست بگشوده آنان را به جوار جمال و جلال و جبروت خود می‌خواند.

سبک کار متفاوت از شیوه‌های معمول است. مؤلّف با چنان حجم عظیمی از متون و مطالب و اطّلاعات و معلومات راجع به چهار موضوع مورد نظر مواجه شد که از یک سو، گنجانیدن تمام آن‌ها را در یک مقالۀ کلاسیک غیر ممکن یافت، و از سویی دیگر حاضر نشد از آن‌ها چشم بپوشد؛ لهذا بر آن شد که اوّلاً به لحاظ رعایت کامل اصل امانت‌داری در نقل نظریّات دیگران، و ثانیاً به سبب اهمّیت و ضرورت انتقال تمامی مکشوفات مهمّه در این زمینه، از روش‌های معمول مقاله‌نگاری عدول کند و کل مستخرَجات متعدّدۀ متنوّعه را به روشی نسبتاً علمی طبقه‌بندی نماید و یک جا، در اختیار خواننده قرار دهد. انگیزۀ دیگر مؤلّف در اتّخاذ این روش، تشویق و ترغیب بیشتر خواننده به تفکّر و تتبّع بوده تا خود با مرور فقرات کثیرۀ متسلسله، اطّلاعات مختلفۀ موجود در آن‌ها را ردیابی نماید و با مقایسۀ آن‌ها با یکدیگر، به حجم معلومات موثّق و مستند خویش بیفزاید.

در اینجا مؤلّف، اطّلاعات مستخرَجه را در قالب فقرات و مقالات متنوّعه، به طور دست‌نخورده، در اختیار خواننده قرار می‌دهد و نظریّات احتمالی خود را، آن هم به سبک و سیاقی نسبتاً شاعرانه و عارفانه و نه علمی و آکادمیک، در مقدّمۀ کلّی مجموعه و نیز در مقدّمات فصول سه‌گانه مختصراً مطرح می‌نماید. همان‌گونه که اشاره شد، این شیوۀ عمل، امکان تفکّر و قضاوت مستقیم و مستقل خواننده را راجع به مباحث مطروحه مهیّاتر می‌سازد و وسعت مشاهده و مقایسه را برای او فراهم‌تر می‌کند و نیز جایگاه دیدگاه مؤلّف را در عرصۀ عقاید و مباحث مختلفه روشن‌تر می‌نماید. اشاره شد که کتاب رمزوراز و محتویّات بعضاَ بی‌سابقۀ آن، نقشی اساسی در وصول ذهن و روح و قلم مؤلّف به این مرحلۀ نهایی داشته است؛ لهذا لازم است در همین جا، بعضی از وجوه برجستۀ این پژوهش علمی، به ویژه از منظر سه نفر از منقّدین کار او (خوان کول، جونا وینترز و فرانک لوئیس) ارائه گردد؛ نقدهایی که جناب دکتر باک، متواضعانه و سنّت‌شکنانه، آن‌ها را در پایان کتاب خود گنجانیده و در اختیار خوانندگانش قرار داده است. برخی از این نظریّات صائبه به شرح زیر است:

1. «جناب كریستُفر باك christopher buck)) در كتاب مستدلّ خود (رمزوراز)، یعنی نخستین بررسی آكادمیكی (منطبق با ضوابط علمی- م) كه تماماً به یكی از آثار برجستۀ بهایی اختصاص یافته، درك و فهم ما را از شان نزول، فنون ادبی و اهداف تفسیری كتاب مستطاب ایقان افزایش و گسترش می‌دهد.»(رمزوراز، صه، خوان کول)
2. «احادیث مَرویّه و علوم تفسیریّۀ قرآنیّه یكی از مهم‌ترین رشته‌های مطالعات اسلامی را تشكیل می‌دهد و این منقبت كتاب رمزوراز است كه در توضیح نحوۀ مواجهۀ كتاب ایقان با متون و نصوص اسلامی، گزارش مُقنعی از گسل‌های متعدّد حاكم بر جنبۀ عقلانی این احادیث، ارائه می‌نماید. مؤلّف، حضور ذهن خود را نسبت به مكاتب اصلی تفسیر اسلامی بر قرآن كریم و نیز تحقیقات علمی معاصر راجع به این موضوع، نشان می‌دهد و در زمینۀ اخیر، به خصوص این كارهای محقّقانی چون ونس‌برو (Wansbrough) و ریپین (Rippin) است كه معیارهای تحلیلی لازم را برای مؤلّف فراهم می‌آورد تا با توسّل به آن‌ها، جایگاه قرآن را در فضای ایقان، مشخّص سازد.»(رمزوراز، صه)
3. «اثر کریستُفر باک، به نام رمزوراز: تفسیر قرآن در کتاب ایقان را(مندرج در مجلۀ مطالعاتی در ادیان بابی و بهایی، جلد7)، می‌توان به عنوان کاری نبوغ‌آمیز ملحوظ داشت؛ زیرا به نحوی نمایان، پیشتازانه، متهوّرانه، نوآورانه و حتی درخشان می‌باشد. امّا افسوس که به طور یأس‌آوری ابهام‌آمیز است.»(رمزوراز، ص365)
4. **«خوان کول در پیشگفتار کتاب می‌گوید، این اثر: «نخستین بررسی آکادمیکی» است «که تماماً به یکی از آثار برجستۀ بهایی اختصاص یافته.»**است؛ این به جای خود، امّا عرصۀ دیگری نیز هست که رمزوراز در آن نوآوری می‌کند. این اثر که به عنوان رسالۀ اصلیِ مؤلّف، در سال1991، زیر نظر اسلام‌شناس، اندره ریپین نگاشته شده، به مباحثی می‌پردازد که هم برای تحقیق و تتبّع بهایی حائز اهمّیت اساسی هستند، و هم تا حدّ زیادی مورد غفلت و بی‌توجّهیِ جامعه (بهایی) واقع شده‌اند.»(رمزوراز، ص365)
5. «اهمّیت این پژوهش، صرفاً منحصـر به تاریخ انتشار ایقان نمی‌شود؛ زیرا در این گذار، به تاریخچۀ ایجاد و اشاعۀ بعضی از دیگر متون کلیدیِ بهایی نیز نگاهی می‌شود؛ برای برخی معضلات تاریخی، راه حل‌هایی پیش‌نهاد می‌گردد؛ و بـه ایرادات و اتّهامات منقّدانه‌ای که مخالفین اوّلیّه امرالله مطرح کرده‌اند، پاسخ داده می‌شود. توجّه و تمرکزی که باک در مورد این فصل آغازین به خرج داده، خواننده را به شوق می‌آورد که به مطالعۀ فصل‌های دیگر کتاب ادامه دهد.»(رمزوراز، ص367)
6. «این فصل (فصل پنجم کتاب رمزوراز- م) متضمّن بعضی از روشنگرانه‌ترین و مفیدترین مباحث کتاب است و باک با موفّقیت کامل، حسّ ضرورت کتاب ایقان و جامعۀ ابتدایی بهایی و نیز قدرت القاء شده به هردوی آن‌ها را انتقال می‌دهد.»(رمزوراز، ص369)
7. «باک پروژه‌ای را متعهّد و متقبّل شده که از بسیاری جهات قابل تحسین است؛ اوّل این‌که مطالعه‌ای است تهوّرآمیز، زیرا اوّلین تحلیل جامع و گسترده است در زمینه و محتوای افکار و آثار حضرت بهاءالله. دفاع ضمنی و نسبتاً بی‌ربطی که باک در، ص384 از خود به عمل آورده، نشان می‌دهد که او نیز از اهمیت مبحث و رویکرد آکادمیک به آن، با خبر بوده است. دوّم این‌که سخت‌کوشی و مجاهدتی که باک با آن به مباحث خود پرداخته، الگویی است برای هر کسی که می‌خواهد به تحقیق کتاب‌خانه‌ای مبادرت ورزد؛ زیرا تفحّص او وسیع، توجّهش به جزئیّات کامل و پوششش بر مباحث تمام است. و بالاخره، بسیاری از استنتاجات او، با پرتوی که بر ایقان و محتوای آن می‌افکند، و در بعضی مواضع حتی سبک و شیوۀ او، بارز و درخشان است.»(رمزوراز، ص374)
8. «این کتاب پژوهشی است خارق‌العاده که خواننده ساعی را پاداشی بس ارزنده، عنایت خواهد کرد.»(رمزوراز، ص374)
9. «کتاب رمزوراز، همان‌گونه که خوان کول در مقدّمۀ آن اشاره می‌کند، اوّلین پژوهش علمی به زبان انگلیسی است که به یکی از آثار حضرت بهاءالله، اختصاص یافته است؛ بدین لحاظ معرّف شاخص مهمی در تاریخ تفسیر بهایی بوده، مؤلّف و ناشر آن، به سبب شهامت و استقامتشان سزاوار تحسین فراوان می‌باشند. کریستُفر باک تسلّط بارزی را بر کلیّت تحقیق و تتبّع جاریِ بهایی و نیز وقوف کاملی را بر مقالات علمیِ موجود در مجلات تحقیقی که مقولات مهم مکاتب اسلامی و مسیحی را بـررسی می‌کنند، نشان می‌دهد.»(رمزوراز، ص376)
10. «بحث باک از وعدۀ قرآنیِ لِقاءُالله، یعنی دیدار با خداوند (صص254- 245) آن‌گونه که در ایقان آمده، در قیاس با تفسیر آن در آثار حضرت باب و نیز شیخی‌ها، بسیار روشنگرانه است و نیز تحلیل او از توسّل حضرت بهاءالله به آیۀ قرآنی 44/33 که وعدۀ لِقاءُالله را در روز رستاخیز مطرح می‌کند (و آن حضرت خود، آن را به نحو نمادین به معنی ظهور مظهری بدیـع تفسیر نموده‌اند)، به عنوان استدلالی نقیض برای آیۀ (40/33)، حاوی عبارت «خاتَمُ‌النّبیین»، خیلی درخشان است.»(رمزوراز، ص391)
11. «مسیحیان، قیاس‌گرایان و آنان که چشمی بر گفتمان بین‌المذاهب مسیحی- اسلامی دارند، بحث عیسی در آثار حضرت بهاءالله (309- 307) و اصل مطروحه توسّط آن حضرت مبنی بر «اخوّت روحانی رُسُل الهی»(ص309) را کاملاً مفید خواهند یافت. باک همچنین این مسأله را بـررسی می‌کنـد که چگـونـه بلافاصله بعـد از نـزول ایقان، دیانت بهایی از درون بابیّت سر برآورد (صص310 به بعد). این بحثی است روشن‌گرانه و به خوانندۀ متجدّدی که با ذهنیّت حاصل از مشاهدۀ دورۀ مظهریّت حضرت بهاءالله و آثـار بعـدی آن حضـرت، به کتاب (ایقان- م) نزدیک می‌شود، کمک می‌کند بارقه‌ای از آن معنا و مفهومی را که مقصد کتاب ایقان برای مخاطبان اوّلیّۀ بابی بوده است، ادراک نماید.»(رمزوراز، ص393)

این مجموعه تا حدّی بر اساس روش «تحقیق جامع» تهیه شده است. در این روش، اولویّت با ارائۀ فقرات دقیقۀ کثیرۀ متنوّعه راجع به مواضیع مطروحه است؛ فقراتی که اطّلاعات مندمج در آن‌ها پیرامون جوانب مختلف موضوع تحقیق، به سبک "تبیینات سیستمی" عرضه می‌گردد و در پایان نیز تحلیل‌ها و برداشت‌های مؤلّف، به طور مجزّا ارائه می‌شود. البتّه در این مجموعه، به جهت اجتناب از افزایش حجم کار، به جای این‌گونه تبیینات سیستمی، جوهر نظریّات مؤلّف، به روشی‌ هم آزاد و شاعرانه و هم علمی و محقّقانه، در مقدّمۀ کُل مجموعه و نیز مقدّمات فصول سه‌گانه و بعضی بخش‌های موجوده مطرح می‌گردد و ردیابی و ترکیب و تلفیق اطّلاعات متنوّعۀ موجود در فقرات کوتاه و بلند حول مواضیع چهارگانه، به عهدۀ خواننده گذاشته شده است. به همین دلیل، شایسته است که خوانندگان گرامی بعد از مروری بر مقدّمات مطروحه، به تفکّر در فقرات مقالات متنوّعه بپردازند و سعی نمایند درک و فهم و برداشت خود را از فحوای آن‌ها داشته باشند. لازم به ذکر است که فصل دوّم این مجموعه، از روال تحقیق جامع با تعریفی که از آن ارائه شد، کاملاً خارج می‌گردد و نکات و اطّلاعات مورد نظر در قالب مقالات نسبتاً متوسّط و نُدرتاً مطوّل عرضه می‌گردد. امّا گرچه سخت و ملال‌آور است، ولی دقّت و تأمّلی در فحوای این مقالات، حدّ و وضع ادراک و احساس مسلمین را از چهار موضوع اساسی مطروحه نشان می‌دهد و سیاهی و تباهی عقاید و افکار مندرج در آن‌ها، زمینۀ لازم را برای احساس روایی و روشنی مطالب مندرج در فصل سوّم فراهم می‌سازد. از آنجا که مطالب و مندرجات مجموعه از منابع بسیار متنوع به دست آمده؛ منابعی که هر کدام قلمی متفاوت و سبکی مختلف داشته‌اند، لهذا علی رغم تلاش و دقّت زیاد در همانند‌سازی متون مأخوذه، و بخصوص سازگارسازی آن‌ها با سبک نوین نگارش زبان فارسی، باز هم مسلّماً صاحب‌نظران و آگاهان در این عرصه‌ها، اشکالات و اشتباهاتی خواهند یافت که اگر منّت نهند و نظریّات خود را برای مؤلّف ارائه دهند، بسیار ممنون و مسرور خواهد شد.

مهندس خسرو دهقانی- اردیبهشت‌ماه 1396

فهرست مندرجات

فصل اوّل: نگاهی جامع به کتاب ایقان

مقدّمه‌

روزگاری بود که خبری از "ایقان" نبود. زمستان شکّ و تردید بر عرصۀ سرزمینم خیمه زده بود. عقول، همه، مسخ شده بود و اراح، همه، منجمد گشته بود. طوفانه‌ای تعدّی تند می‌وزید و سرماهای ستم سخت می‌شورید. یخبندان حرمان احاطه داشت، زمهریر زشتی زوزه می‌کشید، و بوران بدبختی تازیانه می‌زد. مردم سرزمینم به سکون و سکوت مجبور شده بودند و یاران دیارم به ثبوت و سقوط محکوم گشته بودند. مردم در بیغوله‌های بلاهت، رمز حیات می‌جستند و در حجره‌های حماقت راز نجات می‌یافتند. آری، روزگاری سکرات موت اهل اقلیمم را اخذ کرده بود، زیرا از "ایقان" هیچ خبری نبود.

زمان گذشت و یک روز، بس خجسته و فیروز، جمال "ایقان" نمودار گشت و بُعد "استدلال" خود را علنی نمود. نوروز ظهور فرارسید. ترانۀ طلوع بلند شد و خورشید خاوران سر از افق‌های زمان بیرون آورد. غمام غفلت متلاشی شد و ابر نکبت متواری گشت. آفتاب استدلال نمودار شد و اشعۀ احتجاج پدیدار گشت و افق‌های اکتشاف وسعت یافت. "ایقان" به یاری روح "بیان" شتافت و "قیّوم" دست حمایت به سوی "قائم" افراخت. انوار امید تابان گشت و پرتوهای پویش درخشان شد. حرارت حرکت افاضه گشت و گرمای مَحبَّت احاطه نمود. و "ایقان" از قلب گمشدۀ قرآن، هزاران جلوۀ درخشان از حقیقت عریان و بی‌شماران نمودِ نورافشان از حیات جاویدان، استخراج کرد و با دست عطوفت و دامن عشق به مردم سرزمینم ایران عطا فرمود.

سپس "ایقان" بُعد "تفسیری" خود را عرضه نمود و انوار فراوان بر عرصۀ اسرار پنهان قرآن تاباند. آن‌گاه بهاران یقین خیمه افراخت، آسمان اسرار آبی رنگ شد و افق‌های افاضه نورانی گشت، باران باور باریدن گرفت، جویباران جهد جوشیدن آغازید، سبزه‌زاران سرور سربرافراشت، نسیم‌های زایش به وزیدن آمد، شمیم‌های جوشش پراکنده شد، و جوانه‌های جنبش جلوه نمود. عِطر حقیقت، عرصۀ دیارم را در نوردید و رائحۀ حیات، افق‌های ایرانم را احاطه کرد. اعجاز قرآن نمودار شد و اقتدار آن پدیدار گشت. تفسیر، توان خود را به رخ کشید و تبیین، تلاش خود را آغاز نمود. و مردم سرزمینم تازه فهمیدند که از قلب آیات قرآنی عالی‌ترین پدیدۀ هستی بیرون تواند زد و از عمق بیّناتش عجیب‌ترین تجلّی الهی پدیدار تواند شد. آن‌گاه روح رستاخیز عظیم خیمه بر افلاک افراخت و قدرت قیامت قدیم جولان بر آفاق نمود. همۀ نمادهای کهن ناگهان زنده شدند و حول هیکل موعود حلقه زدند و سر عبودیّت بر آستان مقدّسش فرود آوردند.

باز هم زمان گذشت و عاقبت "ایقان" شورانگیز‌ترین بُعد خود را آشکار ساخت و آن "راز روحانی موعود" عظیم بود، کسی که جان جاویدان تاریخ و روح نیرومند زمان بود. ایقان شریف مبشّر موعود عظیم شد و جلوه‌هایی از لبخند ملیحش را نمودار ساخت. آن‌گاه تابستان توان و توشه، علم افراخت. آفتاب حقیقت در اعلی افق مقر گزید و حرارت مَحبَّت به اشدّ ممکن برتابید. بستانه‌ای بیداری به گل نشستند و اشجار هشیاری به ثمر آمدند و میوه‌های معرفت فراوان شدند. کشتزارهای کار و کوشش گسترش یافت و خرمنه‌ای

خدمت و بخشش توده شد و انبانه‌ای داد و دهش سرشار گشت. افق‌های عشق و انجذاب وسعت گرفت و آیه‌های اتّحاد و اتّفاق فزونی یافت. سرود‌های سرور اوج گرفت و سنفونی سازش موج برداشت. آرایه‌های "اصلاح" و حَضارت جلوه نمود و اسرار اعتلاء و مدنیّت نمودار گشت. و حضرت موعود که از قلب رستاخیز قرآنی بیرون آمده بود، خیمۀ عظمت و اقتدارش را بر عرصۀ ایران مینوی بگسترد و در حالی که در یک دستش جام زندگی و در دست دیگرش فرمان آزادی بود، اهل دیارم را به عرصۀ خجستۀ خلق بدیع فراخواند.

و حالا خورشید نورافشان "ایقان" همچنان برفراز افق‌های ایران عزیزم ایستاده است؛ گویی آن را غروبی از پی نیست. آری "ایقان" همچنان هر کلمه‌اش ندای حلول یوم‌الله را سرداده و هر آیه‌اش فریاد وقوع ظهورُالله را بلند کرده و با هزاران حماسۀ عشق و ایثار، مردم این دیار را به سرچشمۀ حیات بدیع می‌خواند و با بی‌شماران جلوۀ عظمت و اقتدار، اهل عالم را به سرمنزل نجات ابدی دعوت می‌کند.

***

بخش اوّل- شان نزول آن

ظاهر قضیه این است که خال اکبرِ حضرت باب برای زیارت اماکن مقدّسۀ شیعه به کربلا می‌رود، ولی به ارادۀ الهی به حضور جمال مبارک احضار می‌شود و پس از تقدیم اسئلۀ کتبی خود، کتاب مستطاب ایقان در پاسخ به آن‌ها نازل می‌گردد؛ امّا از شواهد و قرائن چنین بر می‌آید که حادثه ابعاد مرموز دیگری هم داشته است. گویی مشیّت مهیمن حیّ قدیر بر این تعلّق گرفته بوده که در آن موقعیّت حسّاس و خطیر از سرنوشت ظهور الهی، موهومات قرون و خرافات اعصار از ذهن و روح بخصوص هموطنان جمال ابهی زدوده شود. امّا تحقّق این نیّت والا ابزاری را می‌خواسته و بروز این مشیّت عظمی شرایطی را می‌طلبیده است و به همین لحاظ مقدّر چنین بوده که در این روند سرنوشت‌ساز، به خصوص، یک نفر از خاندان حضرت اعلی، روح العالَمین لَه الفِدا مشارکت داشته باشد. مدت زمان نزول چقدر بوده است؟ تأثیر این مدت خاصّ بر اذهان بابیان چگونه بوده است؟ حضور خال اکبر را در جریان نزول ایقان کدام واژه بهتر توجیه می‌کند: مأموریّت، مسئولیّت، اتّفاق، یا انتخاب؟

1. «حضرت بهاءالله شرح نزول ایقان شریف را در یکی از الواح مبارکه که به افتخار جناب ابن اصدق در تاریخ ١٩ رجب ١٣٠٨ هـ. ق. نازل شده است، به این گونه بیان فرموده‌اند: "یومی از ایّام حضرت مرفوع جناب حاجی سَیّد جواد علیه بهاءالله الابهی معروف به کربلائی به حضور فائز، عرض نمودند خال حضرت (باب)، جناب حاجی میرزا سیّد محمّد و خال دیگر علیهما بهاءالله الابهی به زیارت نجف و کربلا فائز شده‌اند و حال مراجعت نموده‌اند و اراده رجوع به وطن دارند. جمال قدم فرمودند به ایشان چیزی گفته ای، عرض کرد خیر! فرمودند: چرا؟ شما باید به تبلیغ امراللّه مشغول باشید، برو واز قِبَل ما سلام برسان وایشان را به حضور آور. کُن دلیلَهما اِلی ساحة العزّ و الجلال. تشریف بردند یوم دیگر مع حضرت خال راجع شدند و به حضور فائز و لکن جناب خال کبیر تشریف آوردند من دون اخوی دیگر. بعد از حضور امواج بحر بیان مقصود عالمیان بشانی ظاهر که احدی قادر بر احصا نبوده بالاخره فرمودند: ما دوست نداریم که شما از سدره مبارکه که بین شما روئیده و به اثمار حکمت و بیان مزیّن، محروم بمانید، عرض نمود مولائی هزار و دویست سال شنیدیم که حضرت قائم در مدُن معروفه مشهوره ساکنند و اولادهای آن حضرت هر یک به کمال عزّت و عظمت در آن مدن موجود و هر نفسی کلمه‌ای در تولّد آن حضرت ذکر می‌نمود فی الحین اخذش می‌نمودند و خونش می‌ریختند و از این گذشته، حکایت ناحیۀ مقدّسه چه شد؟ ذکر بحر و قالیچه کجا رفت؟ و هم چنین از علمای حزب شیعه شنیده ایم که آن حضرت می‌آید، و ظاهر می‌شود و دیون شیعیان را اداء می‌فرماید و جمیع ارض را مسخّر می‌نماید و هم چنین ذکرهایی که این عبد از ذکرش عاجز است، چه که مطلب به طول میانجامد. بالاخره عرض نمودند مع عظمت و جلال و ذکر خوارق عادات، حال می‌گویند خواهرزاده شما است. این عبد چگونه قبول نماید آنچه از قبل گفته شده حال خِلاف آن به مثابۀ آفتاب روشن و ظاهر، تکلیف این عبد چیست نمی‌دانم. بعد لسان عظمت به این کلمه علیا ناطق: یا خال، حال به مقرّ خود توجّه نمایید و اخبار و شبهات مذکوره و آنچه که سبب توقّف شماست درست در آن تفکّر کنید و معین نمایید مع جناب اخوی تشریف بیاورید لَوشاءاللّه یُبدِّل‌الشبُهاتِ بآیاتٍ محکمات انّهُ علی کلّ شیءٍ قدیر. یوم بعد من غیر اخوی تشریف آوردند و یک یک شبهات را ذکر نمودند و جواب نازل و آنچه نازل شد ما بین عباد به رساله خال معروف و نظر به حکمت بالغه از بعد اسم خال را برداشتند و به کتاب ایقان موسوم گشت."»(حضرت بهاءالله، مقدّمۀ ایقان، ص ی)
2. «در ایّام عراق، روزی جمال قدم و اسم اعظم فدیتُ بروحی و ذاتی و کینونتی ارضاً وَطِئتها اقدامُ احبائِه فرمودند که فارس چون موطن ربّ اعلی و نقطۀ اولی بود و منتسب به آن ذات مقدّس، کمال میل دارم که به نار مَحبَّت‌الله مشتعل گردد. مدّتی جزئیّه نگذشت که جناب خال حضرت افنان آمدند و مشرّف شدند و سؤالاتی نمودند و رسالۀ خال که مُسمّی به کتاب ایقان است نازل شد و نار مَحبَّت‌الله در ولایت فارس شعلۀ شدید زد و انوار عرفان از آن افق طالع و لائح شد و نفوس کثیره در ظلّ کلمۀ الهیّه داخل شدند و بعضی از جام عنایت سرمست شده به قربان‌گاه فدا شتافتند و جان و دل باختند.»(حضرت عبدالبهاء، منتخبات مکاتیب4، ص25، لوح شماره27)
3. «در خصوص پرتو یزدان و کوکب تابان حضرت زردشت سؤال نمودید که در رسالۀ ایقان نامشان مذکور نه، حکمتش چیست؟‌ای بندۀ الهی، در رسالۀ ایقان بسیاری از انبیا مذکور نه، منحصر به حضرت زردشت نیست؛ زیرا این رسالۀ مبارکه در جواب مسائلی که حضرت افنان سدرۀ منتهی (مطرح) فرموده بودند نازل شد. جواب مطابق سؤال است و مقتضی مقام و زمان.»(حضرت عبدالبهاء، مکاتیب5، ص188)
4. «(کتاب ایقان) در پاسخ به سؤالاتی است که دایی حضرت باب، حاجی میرزا سیّد محمّد، که هنوز به آن حضرت ایمان نیاورده و با برادرش حاجی میرزا حسن‌علی، به زیارت کربلا رفته بود، به حضور حضرت بهاءالله تقدیم داشت.»(حضرت ‌ولیِّ‌امرالله، مرور معبود، ص211- 210)
5. «در سال 1278 ه. ق. که جمال قدم جل کبریائه در بغداد تشریف داشتند جناب میر سیّد محمّد ملقب به خال اکبر که به عزم زیارت عتبات مقدّسه وارد بغداد شده بود، به حضور مبارک جمال قدم جلّ جلاله مشرف شد و در بارۀ ظهور مبارک حضرت ربّ اعلی جلّ اسمه الاعظم سؤالاتی از محضر مبارک نمود و کتاب مبارک ایقان در همان سال در جواب سؤالات مشارٌ الیه در دو شبانه روز از قلم مبارک جاری گردید. سؤالات خال چنان‌که از متن کتاب مبارک ایقان مستفاد می‌شود عبارت است از: 1) علامات ظهور موعود؛ 2) مسئلۀ خاتَمَ‌النَّبیّین؛ 3) قیامت کبری؛ 4) رَجعَت پیامبر و ائمۀ اطهار؛ 5) لِقاءُالله در قیامت؛ 6) مسئلۀ تحریف کتب آسمانی؛ 7) حشر و نشر و قیامت.»(عبدالحمید اشراق‌خاروی، قاموس ایقان، جزء اوّل از جلد اوّل، مقدّمه)
6. «این کتاب (ایقان) در اصل خطاب به یکی از خال‌های حضرت باب نازل شد که هنوز ایمان نیاورده بود و به تحقق برخی از تعالیم و نبوات اسلامی، که مطمئن نبود واقع شده باشد، علاقمند بود. امّا حضرت بهاءالله از این محمل برای پرکردن یک دنیا از شگفتی‌ها استفاده کردند و در این جریان، کتاب ایشان از (خواسته‌های) خال حضرت باب به مراتب فراتر می‌رود. البتّه این خال با زیارت این کتاب به کلی منقلب شد و به حقیقت و حقانیت حضرت باب و حضرت بهاءالله اذعان نمود. بدایتاً این کتاب "رسالۀ خال" نامیده شد. حضرت بهاءالله بنفسه الاقدس در یک زمان معیّن در عکا فرمودند که این کتاب باید به "ایقان" تسمیه شود.» [هوپر دانبار، کتاب ایقان (مصاحبه‌ای با هوپر دانبار)، ص5]
7. «در یکى از الواح مبارکه حضرت بهاء‌الله که به خطّ میرزا‌ آقاجان و خطاب به عبدالمجید شیرازى است شان نزول کتاب مستطاب ایقان بیان‌گردیده‌است. طبق مندرجات این لوح مبارک، روزى حاجى سَیّد جواد کربلائى به حضور حضرت بهاء‌الله مشرّف مى‌شود و عرض مى‌کند که دو دائى حضرت باب پس از زیارت عتبات مقدّسه نجف و کربلا در بغداد هستند و بزودى عازم موطن خود خواهند شد. حضرت بهاء‌الله پس از اطّلاع بر این‌که حاجى سَیّد جواد با آنان در باره امر مذاکره نکرده به کمال رأفت وى را بقصورش که کوتاهى در امر تبلیغ بوده متذکّر داشتند و سپس امر فرمودند که آن دو برادر را به حضور مبارک دعوت و راه‌نمائى نماید. روز بعد خال اکبر یعنى حاجى میرزا سیّد محمّد در معیّت حاجى سَیّد جواد به حضور مبارک مشرّف شد ولی برادر کوچکتر یعنى خال اصغر در این تشرّف حضور نداشت خال اکبر در اثر استماع بیانات حضرت بهاء‌الله در این ملاقات تحت تأثیر شدید قرار گرفت و در پایان مجلس از حضور مبارک استدعا نمود که در باره حقیقت رسالت حضرت باب توضیحاتى بیان فرمایند زیرا به اعتقاد وى خواهرزاده‌اش بعضى از احادیث اسلامى را که در باره قائم موعود وجود داشت تحقّق نبخشیده بود حضرت بهاء‌الله بسهولت و به میل و رغبت به این رجا پاسخ مثبت دادند و از خال اکبر خواستند که به منزل مراجعت کند و پس از تفکّر و تأمّل صورتى از مسائلی را که سبب تحیّر وى گشته و نیز احادیثى را که ایجاد شبهه نموده تهیه و بمحضر مبارک بیاورد. فرداى آن روز حاجى میرزا سیّد محمّد سؤالات خود را به حضور مبارک تقدیم کرد و به فاصله دو روز و دو شب کتاب ایقان در متجاوز از دویست صفحه در جواب سؤالات خال اکبر از قلم حضرت بهاء‌الله شرف نزول یافت. این کتاب مستطاب در ابتدا به نام رساله خال معروف بود؛ ولی بعدها حضرت بهاء‌الله آن را به کتاب ایقان تسمیه فرمودند. در میان اوراقى که در خاندان افنان محفوظ مانده یکى هم صورت ریز سؤالاتى است که حاجى میرزا سیّد محمّد به حضور حضرت بهاء‌الله تقدیم نموده‌است این سؤالات بر روى دو ورقه و به خطّ خود خال اکبر نوشته شده و شامل چهار دسته هستند و تمام در باره ظهور قائم موعود مى‌باشند صمیمیت خال اکبر در جستجوى حقیقت از سؤالاتش آشکار است زیرا در طىّ این عریضه بکرّات از جمال مبارک رجا مى‌کند که شک و شبهه را از قلب وى بزدایند تا شاید با اطمینان کافى و ایمان کامل به عرفان شریعت حضرت باب موفّق شود. جناب حاجى میرزا سیّد محمّد به قدرى تحت تأثیر زیارت جمال مبارک قرار گرفته بود که بلافاصله پس از تشرّف نامه‌اى به پسرش جناب حاجى میرزا محمّد تقى تحریر و در آن احساسات خود را چنین بیان نموده‌است: "خدمت سرکار حضرت بهاء علیه السّلام مشرّف شدم. جاى شما خالی بود. کمال التفات و مرحمت را فرموده شب را نگاه داشتند. در خدمت ایشان مشرّف بودیم. حقّ واقع محرومى از فیض خدمت ایشان خسران واضح است. خداوند توفیق عنایت فرماید که به سعادت دائمى ادراک خدمت ایشان فائض شوم."»(ادیب طاهرزاده، نفحات ظهور حضرت بهاءالله، ص173)
8. «حضرت بهاءالله پس از باز گشت از سلیمانیه به بغداد درسال ١٢٧٨ مطابق ١٨٦٢ میلادى، کتاب ایقان را در جواب سؤالات خال اعظم جناب سَیّد میرمحمّد، نازل فرمودند. در آن اوقات ١٨ سال از اظهار امر حضرت ربّ اعلى مى‌گذشت. کتاب ایقان بدواً به نام "رسالۀ خالویه" معروف بود.»(کتاب طرازالهی2، ص..)
9. «کتاب مستطاب ایقان به فرمودۀ حضرت ولی امرالله "در سنین اخیرۀ دورۀ اقامت بغداد (1278 ه.ق. مطابق با 1862 م.) طی دو شبانه روز از قلم مبارک (حضرت بهاءالله) نازل گردید و با نزول آن بشارت حضرت باب تحقق یافت و وعدۀ الهی که حضرت موعود، بیان فارسی را که ناتمام مانده تکمیل خواهد فرمود، به إنجاز پیوست. این کتاب مبین و رقّ متین در جواب أسألۀ جناب خال (اکبر) که در آن أوان هنوز به امر مبارک اقبال ننموده، با برادر (کوچکتر) خود جناب میرزا حسن علی، عازم زیارت مَشاهدِ مشرَّفه بوده‌اند صادر گردیده استبا نزول این کتاب مستطاب و فصل الخطاب که مفتاح معضلات کتب سماویه است و به فاصلۀ قلیل قبل از اعلام امر حضرت ربّ الأرباب از سماء ارادۀ الهی نازل گردیده، بیان دانیال نبی که می‌فرماید: لان الکلِماتِ مَخفیَّةٌ إلی وقتِ النَّهایة، إکمال پذیرفت و سِتر از کلِمات کتاب برداشته شد و خَتمِ رَحیق مختوم به أصابِعِ حیّ قَیّوم گشوده گردید." (قرن بدیع)

این کتاب مبارک در ابتدا به نام رسالۀ خالُویه و استدلالیه معروف بود. چنانچه جمال قِدم در لوحی می‌فرمایند: باید امنای حق به مصلحت امر ناظر باشند چه که أعدای خارجه و داخله به تمام حیله ظاهر شده‌اند. چنانچه ظهور قبلم (حضرت اعلی) خبر داده و همچنین در الواح پارسیه که به استدلالیه معروف است از قلمِ عِلمیّه أخبار این ایام ذکر شده (قاموس ایقان جلد4 ص1791) جمال قدم در عکا نام این کتاب را ایقان گذاشته‌اند. جناب ابوالفضائل در کتاب فرائد(ص590) مرقوم نموده‌اند "لفظ ایقان دالّ است که مندرجات آن از عالم یقین نازل شده نه از عوالم شک و ظَنّ و گمان و تخمین".

حضرت اعلی در اواسط کتاب بیان عربی اشاره می‌فرمایند که این کتاب ناتمام خواهد ماند ولی به فرمودۀ حضرت ولی امرالله، بشارت به تکمیل آن توسط مَن یُظهِرُهُ الله می‌دهند: "حضرت باب تصریح می‌فرمایند که کتاب بیان کامل نیست و من یظهره الله آن را کامل خواهد کرد. البته این إکمال، نه در جهت ظاهری بلکه فقط از نظر روحانی به شکل کتاب دیگری خواهد بود و اعتقاد بر این است که ایقان، تداوم بیان است" (انوار هدایت ص588) توضیح آنکه حضرت اعلی نزول بیان را بر مبنای 361 باب قرار داده‌اند یعنی هر یک از دو کتاب بیان فارسی و عربی مشتمل می‌باشد بر 19 واحد و هر واحد 19 باب است(19در 19 می‌شود 361) ولی بیان عربی تا آخر واحد یازدهم نازل شده و بیان فارسی تا آخر باب دهم از واحد نهم. سیاق هر یک از قسمت‌های(هر باب) بیان فارسی چنین است که ابتدا عنوان مطلب، مختصراً به عربی بیان می‌شود و سپس به فارسی آن موضوع را توضیح می‌دهند و قسمت فارسی چنین آغاز می‌شود: "مُلَخَّص این باب آنکه..." یعنی خلاصه و جوهر و چکیده مطالب این باب این است کهو سپس مضمون بیان عربی ابتدای باب را توضیح می‌دهند و در ادامه،به شرح و بسط مطلب و اغلب با ذکر مثال می‌پردازند. کتاب ایقان هم به همان سبک و سیاق می‌باشد یعنی ابتدای هر یک از دو باب کتاب ایقان با یک بیان عربی شروع می‌شود و بعد قسمت فارسی چنین آغاز می‌گردد "جوهر این باب آنکه..".

حضرت اعلی در باب 16 واحد3 بیان فارسی به نزول کتاب ایقان، قبل از اظهار امر علنی جمال قدم، چنین بشارت می‌دهند: "و اگر ظاهر شود و نشناساند کسی را نفسِ خود، بیانی که او مرتّب فرماید، مِثل شمس است در بین کواکب و این در وقتی است که کل را در حجاب بیند. چنانچه نقطۀ بیان سه تفسیر بر قرآن نوشت."»(مقدمۀ کتاب راهنمایی برای مطالعۀ ایقان، اثر پریوش طالبی)

***

بخش دوّم- اسئلۀ دالّ بر نزول آن

عمده اسئلۀ دالّ بر نزول چه بوده‌اند؟ در ذهن خال حضرت اعلی راجع به داعیۀ عظیم ایشان چه می‌گذشته؟ چه مسائل و مبهماتی بر قلب و روح او چیره بوده؟ چه چیز مانع از ایمان سریع او به خواهر زادۀ خود بوده است؟ آیا می‌توان فضای حاکم بر ذهن و روح او را نمایندۀ فضای کلی حاکم بر فرهنگ تشیّع آن زمان تلقی کرد؟ آیا او خود باور داشته که عقیدۀ راسخش به آن تصوّرات و موهومات زدودنی است؟ آیا می‌توان فوران اسئلۀ جناب خال را پدیده‌ای اسرار آمیز تلقی کرد که به ارادۀ حضرت بهاءالله در آن موقعیّت حسّاس و حیاتی از تاریخ امرالهی فوران یافت؟ محور اصلی اسئلۀ خال چه بوده است؟

1. «چنان که از متن کتاب مبارک ایقان مستفاد می‌شود پرسش‌ها‌ی جناب خال عبارت بوده است از سؤال در علامات ظهور موعود- مسألۀ خاتَمُ‌النَّبیین- موضوع قیامت کبری- مسألۀ رَجعَت پیغمبر و ائمه اطهار- لِقاءُالله در یوم قیامت- مسألۀ تحریف کتب آسمانی- حشر و نشر و زنده شدن مردگان- مسألۀ سلطنت و قدرت مظهر موعود و سؤالاتی از این قبیل که پاسخ همۀ آن‌ها‌ به شیوه‌ای منظّم در آن کتاب مستطاب داده شده است. ورقه مُسودّه سؤالات جناب خال که به خطّ خود ایشان مرقوم شده، در بین صفحات ٤٠ و ٤١ در کتاب خاندان افنان (تألیف جناب محمّدعلی فیضی، طبع طهران ١٢٧ بدیع) گراور شده است.»(مقدّمۀ کتاب ایقان، یادداشت1)
2. «برخی "مسائل لاینحل معنایی" كه بر ذهن خالِ حضرت باب سنگینی می‌كرد، سبب نزول كتاب مستطاب ایقان شد. وی نه تنها با تناقضات متنی در نصوص الهی مواجه بود، بلكه نظریّات مربوط به قیامت را نیز ضدّ و نقیض می‌دید و در این میان، حادترین منشاء درگیری درونیش، به مدّعای موعودانۀ خواهرزاده‌اش، مربوط می‌شد. چنین ادّعایی سازگاری چندانی با سناریوی آشنای رستاخیزی نداشت.»(رمزوراز، ص154)
3. «این سؤالات را می‌توان بدینسان خلاصه كرد:

• روز قیامت: آیا قیامت حادثه‌ای جسمانی است؟ عادلان چگونه پاداش می‌یابند و شریران چطور مجازات می‌شوند؟
• امام دوازدهم: احادیث دالّ بر غیبت ایشان را چگونه می‌توان توضیح داد؟
• تفسیر قرآن: معنای ظاهری آیات را چطور می‌توان با تعابیر مطرح در میان بابیان وفق داد؟
• ظهـور قائـم: عـدم تحقّق آشـكار مضامین احـادیث معتبـر امـامی مربوط و منسوب به قائم را چگونه می‌توان توضیح داد؟

1. همۀ ایـن اسئله متمـركز است بـر تنـاقضی ظاهری كه بین ادّعای حضرت باب مبنی بر وقوع قیامت از یک سو، و عدم تحقّق علنی وعود نصّی و انتظارات عمومی در بارۀ قیامت از سوی دیگر، موجود است.»(رمزوراز، ص47)

***

بخش سوّم- تاریخ نزول آن

چرا تعیین تاریخ دقیق نزول کتاب ایقان اهمّیت دارد؟ آیا زمان این واقعه پدیده‌ای اتفاقی بوده است و یا جریانی ارادی؟ چرا کتاب ایقان که یکی از شاخص‌ترین آثار جمال رحمن است، قبل از اظهار امر علنی، یعنی زمانی که آن حضرت در انظار عمومی بابیان یک مؤمن متشخص به امر حضرت باب شناخته می‌شد، نازل شد؟ آیا بین زمان نزول ایقان و اوضاع جامعۀ بابی رابطه‌ای هست؟ آیا بین این زمان و اظهار امر علنی حضرت بهاءالله رابطه‌ای هست؟ آیا زمانه‌ای نزول ایقان و اظهار امر علنی می‌توانسته معکوس شود؟ در این صورت چه اتفاقی ممکن بوده رخ دهد؟

الف) از منظر منابع بهایی

1. «کتاب ایقانفی‌الحقیقه سیّد کتب است و در اوّل این ظهور اعظم از قلم‌اعلی جاری شده (است).»(جمال مبارک، مائده 7، باب پنجم، ص167)
2. «این کتاب مستطابدر آستانۀ اظهار امر علنی حضرت بهاءالله نازل گشت.»(حضرت ‌ولیِّ‌امرالله، مرور معبود، ص211- 210)
3. «کتاب ایقاندر خلال دو روز و دو شب، در سال‌های پایانی این دورۀ زمانی (1278 قمری، 1862 میلادی) نازل گشت.»(حضرت ‌ولیِّ‌امرالله، مرور معبود، ص211- 210)
4. «تاریخ صدور کتاب (ایقان) چنانچه در موضعی از آن چنین مذکور "اکنون که هیجده سنه می‌گذرد" و در موضعی دیگر ذکر سنۀ هشتاد است؛ باید تقریباً حدود سال 1279 باشد.»(فاضل مازندرانی، اسرارالآثار1، ص268)

ب) از منظر کتاب رمزوراز

1. «ما، در تعیین تاریخ نزول متن ایقان، اظهارات حضرت شوقی افندی را مبنای منطقی كار قرار می‌دهیم. آن حضرت، مبنی بر اشارات درون‌متنی، این تاریخ نزول را سال 1278 هجری قمری (مصادف با 1861 میلادی)، مشخّص نموده‌اند.»(رمزوراز، ص40)
2. «بر اساس شواهد درون‌متنیِ كاملاً روشن و مُتقَن، ثابت و مبرهن شد كه تاریخ نزول كتاب ایقان، سال 1278 هجری قمری است. امّا تبدیل به تاریخ گریگوری چندان دقیق نیست. تاریخ رسمی بهایی(برای نزول ایقان- م) گرچه در یك زمان 1861 بوده، امّا اكنون 1862 میلادی است. برای تحقیقات آكادمیك، تا زمانی كه براهین مُقنِع برای تاریخ 1862 به دست‌‌اید، احتساب قریب به احتیاط یا حدس محافظه‌كارانه‌، ترجیح 62-1861 خواهد بود. جدای از فایدۀ ذاتی برای تعیین تاریخ دقیق نزولِ کتاب ایقان، جایگاه ثابت آن در یك محدودۀ زمانی معیّن، در برآورد موقف كتاب در فضای خودآگاهی موعودگرایانۀ رو‌به‌توسعۀ حضرت بهاءالله نیز حائز نقشی ارزشمند است.»(رمزوراز، ص45)
3. «حضرت شوقی افندی (می فرمایند)****: «اما راجع به تاریخ نزول ایقان؛ به نظر این‌جانب این تاریخ را می‌توان از متن كتاب محاسبه كرد. من خود در یادداشت‌هایم چنین كرده و سال 1278 هجری قمری، مطابق با 1861 میلادی را به دست آورده‌ام. شما نیز می‌توانید آن را از خود متن پیدا كنید.»(رمزوراز، ص72، یادداشت16)
4. «باک به نحوی توضیح‌ناپذیر، نظریّات فاضل مازندرانی را راجع به دستنویس‌ها و نیز تاریخ نزول ایقان، مندرج در فاضل مازندرانی، اسرارالآثار (صص284-266، سرفصل «ایقان»)، نادیده می‌گیرد. مازندرانی به وجود دستنویس‌های مختلفی اشاره می‌کند که بعضاً 1280 و بعضاً 1279 را ذکر کرده‌اند (گر چه متأسّفانه موارد مربوطه را مشخّص نمی‌کند) و خود، پیش‌نهاد می‌نماید که تاریخ واقعی تحریر باید 1279 هجری قمـری بـوده باشد.»(رمزوراز، ص383، نقد فرانک لوئیس)

***

بخش چهارم- نسخۀ اصل آن

آیا در زمان نزول، حضرت بهاءالله کتاب ایقان را خود کتابت فرمودند و یا شخص دیگری آن را نگاشت؟ قدیمی‌ترین و اصلی‌ترین نسخۀ موجود از کتاب ایقان به خطّ چه کسی است و چگونه به دست آمده است؟ اصلی‌ترین نسخۀ ایقان در کجا نگهداری می‌شود؟ آیا کتاب ایقان نسخه‌هایی متعدد و متنوّع داشته است؟ آیا در گذران زمان ممکن نبوده که در نسخه‌برداری دستی از ایقان خطاهایی صورت گیرد؟ اگر چنین بوده چگونه میسّر بوده از تسّری آن ممانعت شود؟ خطّ نزولی یعنی چه و آیا کتاب ایقان نسخۀ "نزولی" هم داشته است؟ نسخۀ نزولی چگونه به اصیل‌ترین نسخۀ موجود تبدیل شده است؟ اصیل‌ترین نسخه چگونه به ارض اقدس واصل می‌شود؟

1. «نسخه اصلی کتاب ایقان سال‌هاى مدید در خانوادۀ جناب حاجى میرزا سید‌محمّد افنان باقى مانده بود، تا این‌که در سال ١٩٤٨ نتیجۀ دخترى ایشان، فاطمه‌خانم افنان، آن را به حضور حضرت ولىّ‌امرالله تقدیم نمود. این نسخه چند سال بعد به دست مبارک رسید و ‌در دارُالآثار بین‌المللی بهایی بر‌فراز کوه کرمل در حیفا قرار ‌گرفت.»(ادیب طاهرزاده، نفحات ظهور حضرت بهاءالله، فونت نیورومن14، جلد اوّل، ص90)
2. «یکى از موفّقیت‌هاى مهمّ طراز‌الهى (ایادی عزیر امرالله جناب میرزا طرازالله سمندری) به دست آوردن نسخۀ اصل کتاب مستطاب ایقان استنسخۀ اصلی کتاب ایقان به خطّ حضرت عبدالبهاء است که حین استنساخ آن، ١٨ سال از سنّ مبارکشان می‌گذشت.»(کتاب طرازالهی2، ص....)
3. «این نسخه تا سال ١٣٢٥ شمسى مطابق با ١٩٤٨ میلادى نزد فاطمه خانم افنان دختر مرحوم حاج میرزا علی، معروف به‌تریاکى بود. فاطمه خانم نوۀ دخترى جناب خال (حاجی میرزا سیّد محمّد، خال اکبر حضرت باب) بود. کتاب ایقان به همراه مقدارى آثار مبارکه و متبّرکه، به وسیلۀ ایادى امرالله جناب طرازالله سمندرى که در آن اوقات حسب الامر حضرت ولىّ‌امرالله در شیراز مقیم بودند، براى تقدیم به حضور مبارک تسلیم محفل ملّى بهاییان ایران گردید و در اواخر سال ١٣٣٠ شمسى به وسیلۀ ایادى امرالله جناب خادم به حضور حضرت ولىّ‌امرالله تقدیم شد.»(کتاب طرازالهی2، ص....)
4. «چگونگى محفوظ ماندن رسالۀ مبارکه (‌ی ایقان) در دست این خانم (فاطمه خانم افنان) از این‌قرار است که خانم معزّى ‌الیها صبیّه جناب آقا میرزا علی افنان نوۀ جناب حاج سیّد محمّد ‌خال اکبر که در هنگام تولّد، والده ایشان که زوجه اوّل جناب آقا میرزا علی بوده‌اند وفات مى‌نمایند و ایشان از اوان طفولیت در ظلّ حمایت و تربیت حاجیه خدیجه بیگم، مادر پدر خود، که صبیّه جناب خال بوده‌اند، قرار گرفته و فوق‌العاده مورد مهر و مَحبَّت جدّۀ خود بوده‌اند و چون جدّۀ محترمه در سنّ هشتاد ‌و ‌یک سالگى صعود مى‌نمایند، مقدارى از اثاثیه و آثار امرى ایشان که از جمله رسالۀ مبارکۀ ایقان بوده در اختیار خانم معزّى ‌الیها که همیشه در نزد جدّۀ خود بوده‌اند، قرار مى‌گیرد و از قرار اظهاراتى که خود خانم مى‌نمود و اولادهایشان نیز تأیید مى‌نمایند، جدّۀ مرحومه قبل از فوت، کتاب مستطاب مزبور را با مقدارى اشیاء و آثار متبرّکۀ دیگر به ایشان مى‌دهند و در هرحال، این رسالۀ مبارکه و آثار متبرّکه از همان ایّام در صندوقى محفوظ و مقفّل بوده و صندوق مزبور تا مدّتى در منزل جناب خال اکبر در محلّه بازار‌ مرغ، که اکنون مبدّل به خیابان و مقدارى از آن ‌خانه نیز جزو خیابان گشته است، بوده و پس از مدّتى ایشان صندوق مقفّل را به منزل خود منتقل و هم‌چنان محتویّات آن ‌را نزد خودشان محفوظ و مصون داشته‌اند به‌ طوریکه از خویشان و بستگان نیز کمتر شخص اطّلاع از وجود رسالۀ مزبوره در نزد ایشان داشته‌اند و هر وقت هم از ایشان در این باره جویا مى‌شدند، اظهار بى‌اطّلاعى مى‌نمودند و جز به بعضى از نفوس محترمۀ مبلّغین، به احدى ارائه نداده بودند و حتّى حضرات آقایان افنان خدّام بیت مبارک نیز هر زمان خواسته‌اند زیارت نمایند ایشان ارائه نداده‌اند و از اخوان خود نیز که مخالف و معارض (امرالهی) بوده‌اند، این رساله را مخفى داشته و به این ترتیب در حفظ و نگاهدارى آن نهایت سعى و کوشش را نموده بودند تا به ‌شرح معروضۀ فوق، موفّق به تقدیم آن به ساحت اقدس گشته و پس از چهار ماه که از تاریخ تقدیم آن گذشته، خانم مشارٌالیها در شب ٢٩ آذرماه ١٣٢٧ به ملکوت ابهى صعود نموده، با تجلیلی شایسته در گلستان جاوید شیراز مدفون گردید.»(کتاب طرازالهی2، ص....)
5. «در اهمّیت کتاب مستطاب ایقان بیان فرمودند که این کتاب در مصر به لسان عربى طبع شد. ذکر حضرت حسین ‌ابن‌ علی در آنست، آن‌ها (مسلمانان) باید بخوانند. بنده (جناب طرازالله سمندری) عرض کردم قربان اصل آن در شیراز به خطّ مبارک حضرت عبدالبهاء روح ماسِواه فداه موجود است. مجدّد فرمودند چه وقت دیدى؟ عرض کردم در سفر آخر بنده به شیراز که حدود پنج سال پیش بود. در حاشیۀ چند نقطۀ آن به ‌خطّ جمال مبارک مزیّن است و در نزد دختر مرحوم حاجى ‌میرزا علی‌علیه رحمة‌الله است. بسیار ایشان را تشویق نمودم که شایسته این است خود شما این کتاب را به‌ دست خود تقدیم و ارسال حضور مبارک نمایید تا انشاء‌الله به ‌نام شما ابدالدّهر در محفظۀ آثار بماند. فرمودند بلی باید تشویق کرد نه اصرار، و بعد پرسیدند خطّ ریز است؟ عرض شد از خطوط متوسّط مبارک است نه خطّ غبار. فرمودند بسیار مهمّ است؛ شما سعى و اهتمام نمایید و تشویق کنید که بفرستند. عرض کردم اگر حیاتى باشد و ارادۀ مبارک تعلّق گیرد این سفر به ‌فارس بروم و تأییدات مبارک برسد، لعّل موفّقیت حاصل شود. فرمودند من منتظر این بشارت هستم، انشاء‌الله موفّق مى‌شوید.»(کتاب طراز الهی1، ص....)

***

بخش پنجم- تاریخ طبع‌های مختلف آن

اوّلین طبع کتاب ایقان در چه تاریخی بوده است؟ این طبع طیّ چه روندی و در کجا صورت گرفته است؟ چرا در حصول طبع‌های ایقان تعجیل شده است؟ توالی طبع‌های ایقان چگونه بوده است؟

1. «اوّلین طبع به خطّ مشکین قلم در بمبای به سال 1310 هجری قمری صورت گرفت و بعد از آن، طبع متعدد یافت و ترجمه به لغت انگلیسی و غیرها متداول گردید.»(فاضل مازندرانی، اسرارالآثار1، صص269- 268)
2. «اكنون بر اساس اطلاعات حاصله (مندرج در صفحات 60- 51 از کتاب رمزوراز) می‌توان تاریخچه و سابقۀ طبع‌های كتاب ایقان را بر حسب تاریخ طبع و به طور آزمایشی، به صورت زیر بازسازی كرد:

• اوّلین طبع: در سال میلادی 1882/ قمری 1299، با چاپ سنگی در چاپخانه حسنی زیوار در بمبئی (هندوستان)
• ویرایش متن: در سال 1889- 1887/ 1306- 1305، به دستور حضرت بهاءالله
• دوّمین طبع: در سال 1893- 1892/ 1310، با چاپ سنگی، در چاپخانۀ نصیری در بمبئی
• سوّمین طبع: در سال 1900/ 1318، با چاپ سربی، در چاپخانۀ موسوعات، در قاهره
• چهارمین طبع: در سال 1933/ 1352، با چاپ سربی، در چاپخانۀ فرج‌الله ذكّی، در قاهره
• پنجمین طبع: در سال 1941 (میلادی)/ 1319 (شمسی)، با چاپ استنسیل در مؤسّسۀ مطبوعات امری، در طهران
• تجدید چاپ: در سال1980میلادی (136 بدیع) و نیز در سال 1990میلادی (144 بدیع)، در آلمان و نیز در مؤسّسه مطبوعات امری، در كراچی. (رمزوراز، ص57)

***

بخش ششم- سبک نگارش آن

خصائص عمدۀ یا وجوه برجستۀ سبک نگارش ایقان چیست؟ حکمت‌های ناظر بر سبک ویژۀ ایقان کدام است؟ تأثیرات سبک ویژۀ ایقان چه بوده است؟ آیا سبک خاصّ ایقان متوجّه مخاطبانی خاصّ بوده است؟ آیا نظر محقّق معروفی را راجع به سبک ایقان دیده اید؟ بین سبک ایقان و شرایط زمان چه رابطه‌ای است؟ سبک مخصوص ایقان بیشتر ناظر بر کدام گروه از مخاطبان آن است؟

الف) از منظر منابع بهایی

1. «بیان را در هر مطلب مکرّر نمودیم که شاید هر نفسی از اَعالی و اَدانی از این بیانات به قدر و اندازۀ خود بخش و نصیب بردارد و اگر نفسی از ادراک بیانی عاجز باشد، از بیان دیگر مقصود خود را ادراک نماید.»(ایقان مبارك، فقرۀ189)
2. «این کتاب مُبین (ایقان)،نمونه‌ای است عالی از نثر روشن و روان فارسی، و حائز سبک و سیاقی است اصیل و متین،(و) از نظر فَصاحت و بَلاغت بی‌نظیر (است).»(حضرت ‌ولیِّ‌امرالله، مرور معبود، ص211- 210)
3. «کتاب ایقان از نظر ادبى، اثر برجسته‌اى در زبان فارسى شمرده مى‌شود.»(ادیب طاهرزاده، نفحات ظهور حضرت بهاءالله، فونت نیورومن14، ص90)
4. ‌ «این منشور جلیل (کتاب ایقان) نمونه‌اى کامل از منشآت نثر پارسى است که داراى سبکى بدیع و لحنى مهیمن و منیع و از لحاظ استحکام بیان و قوّت برهان بى‌نظیر و در فَصاحت و بَلاغت بى‌بدیل و مثیل است.»(ادیب طاهرزاده، نفحات ظهور حضرت بهاءالله، فونت نیورومن14، ص90)
5. «(ایقان) مصدر مزید از یقین، به معنی به یقین دانستن و به تحقیق رساندن و نام برای کتاب شهیر از آثار و کتب مقام بهاءالله که در سال 1278 هجری قمری در بغداد بهر حاج سیّد محمّد خال اکبر صدور یافت و اولا به نام رسالۀ خالویه مشهور بود، زیرا جواب سؤالات و حل مشکلات مذهبیه اثنا عشریه خال مذکور را در بر داشت که او پرسیده بود و به آن رساله اثبات امر جدید و اشاره به افاضات ایام بغداد نیز گردید و نسخۀ اصلیۀ آن کتاب به خط دستی غصن اعظم عبدالبهاء بود که حین استنساخ آن تقریباً هیجده سال داشتند و در خانۀ خال مذکور به جا مانده بود که مطالعه گردید و در محلی از‌‌هامِش به طریق تزیید و الحاق به خط دستی حضرت بهاءالله شمه‌ای داشت و آن در موضع چند صفحه مانده به آخر کتاب منتهی به "اختم القول بلاحول و لا قوة الا بالله" و بعد از جملۀ "مثل غیث‌هاطل"، وارد است و صورت عبارت چنین است: "و این عبد در کمال رجا جان بر کف حاضرم که شاید از عنایت الهی و فضل سبحانی این حرف مذکور مشهود در سبیل نقطه و مکمن مستور فدا شود و جان در بازد و اگر این خیال نبود فوالذی نطق الرّوح بامره، آنی در این بلد توقف نمی‌نمودم و کفی بالله شهید." و خط شکسته نستعلیق و جُمَل عربیّه خط نسخ زیبا است؛ ولی مانند شهید مذکور در آخر بی‌الف علامت نصب و فعل‌های جموع در آیات قرآنیّه مانند "قال ان تسخروا منا" و نیز "قالوا ما لهذا الرسول" بی‌الف زائده بعدِ واو جمع و نظایر کلمات رؤساها و ملئکه‌ها یعنی آوردن جموع عربیّه را به جمع فارسی به علامت (ها) و نیز نظایر افعال فلتنقطعن یعنی آوردن امر مخاطب معلوم را با لام امر و نظائر فعل تصلن یعنی آوردن فعل مضارع غیر طلبی با نون تأکید و امثال ذلک بسیار دارد.»(فاضل مازندرانی، اسرارالآثار1، صص268- 267)

ب) از منظر کتاب رمزوراز

1. «(ادوارد) براوندر جایی می‌نویسد: «در نظم و نثر نویسندگان قدیم و جدید فارسی صراحت و سادگی هم یافت می‌شود. مثلاً ایقان بابیان كه توسّط بهاءالله در سال 1859(به بخش سوّم از فصل اوّل مراجعه شود) میلادی نگاشته شده، حائز اسلوبی با همان دقت و استحكام چهار مقاله است كه حدود هفتصد سال قبل ترقیم یافته.»(تاریخ ادبیّات ایران از فردوسی تا سعدی، جلد دوّم، ص89) (رمزوراز، ص76، یادداشت29)
2. «امّا كتاب مستطاب ایقان نه فقط معناً بلكه لساناً نیز عوام‌گرا می‌باشد. یك تفسیر به لسان پارسی كه زبان بومی و مادری بیشترِ پیروان آن حضرت بود، بسیار بیشتر و گسترده‌تر در دسترس مردم عادی قرار می‌گرفت؛ کسانی كه اكثریّت غالبشان حتی ناآموخته و بی‌سواد بودند. و به این ترتیب، انه‌ایی كه می‌توانستند كتاب ایقان را بخوانند مسائل و «دلایل» مندرج در آن را به دیگران نیز تعلیم می‌دادند.»(رمزوراز، صص129- 128)
3. «حضرت بهاءالله حتی گهگاهی با بَیان مضمون فارسی آیات مذكورۀ عربی، مفهوم قرآنی را بیشتر در دسترس خواننده قرار می‌دهند. این ترجمه‌ها را می‌توان به مثابۀ تارگوم (Targum)های فارسی یا توضیحات فیاضِ متن کتاب مقدّس در نظرگرفت. خوانندۀ متن انگلیسیِ کتاب ایقان ممكن است متوجّه این خصوصیّت عوام‌گرایانه نشود، مگر البتّه در مورد یك فقره كه در آن، حضرت شوقی افندی، توضیح فارسی ضمیمه را نیز ترجمـه می‌فرمـایند. امّا در این نمونه، آیۀ مباركه، از متن انجیل (و به زبان عربی) است و نه آیۀ قرآنی. جمـال ابهی بعد از ذكر آیات 31- 29 از باب 24 انجیل متّی، توضیح ذیل آن را این‌گونه معرّفی می‌فرمایند: "ترجمۀ آن به فارسی این است كه..."»****(رمزوراز، ص129)
4. «راجـع بـه سبكِ نثر و نوشتار كتاب ایقان و هدفی كه چنین سبكی تعقیب می‌نماید، نیز باید مطالبی گفته شود. كلاً آثار حضرت بهاءالله از لحاظ فَصاحت و شیوایی، خوانندگان غربی را دچار شگفتی می‌نماید. از دیـد آنان این‌گونه تزییناتِ كلامی اغلب غیر ضروری و گیج‌كننده و حتی وخیم‌تر از این، جلوه می‌نماید.»(رمزوراز، ص175)
5. «کتاب ایقان در تأثیرگذاری بر ارواح و اذهان بابیان اوّلیه و نه چندان بعد از آن بر بهاییان، کاملاً موفّق بـوده است. سـادگی، سبک شـاعـرانه و در عیـن حـال مقتدرانۀ آن، اذهان را بیشتر متوجّه مؤلّف آن می‌کرده تا موضوع آن.»(رمزوراز، ص332)
6. «بازگشت حضرت بهاءالله به سبک نوشتاریِ قرون دهم تا سیزدهم، مرجّحاً مطابق است با توجّهی که ایشان به اصلاحات سیاسی (همان‌گونه که از تحسین ایشان از قائم مقام فراهانی بر می‌آید) و به اصلاحات دینی (همانسان که از توجّهشان به حضرت باب آشکار است) و به اصلاحات ادبی و زبانی- به خصوص بازگشت به جنبش نئوکلاسیک در فارسی‌نویسی- مبذول داشته‌اند. این شیوه، مبیّن تغییر و تحوّلی عمده است در فرهنگ بابی، که تا آن وقت، متون متعدّد و مُلغزی را (توسّط حضرت باب، طاهره، قدوس و دیگران)، مشحون از براهین و تفاصیل علمای شیـعـه، بــه وجـود آورده بــود.»(رمزوراز، ص385، فرانک لوئیس)

***

بخش هفتم- ترجمه‌های آن

اوّلین ترجمۀ ایقان به چه زبانی و در چه زمانی و توسّط چه کسی بوده است؟ نشانه‌های دالّ بر اهمّیت ترجمۀ ایقان چیست؟ مهم‌ترین ترجمۀ ایقان به چه زبانی و توسّط چه شخصی است؟ ایقان از لحاظ ترجمه به السنۀ دیگر در چه رتبه‌ای قرار دارد؟ ایقان تقریباً به چند زبان ترجمه شده است؟ نیّت اصلی در ترجمه‌های ایقان چه بوده است؟ ترجمه‌های ایقان بیشتر ناظر بر کدام گروه از مخاطبان آن بوده است؟

الف) از منظر منابع بهایی

1. «كتاب ایقان را جناب علی‌قلی‌ خان (به انگلیسی) ترجمه نمود.»(حضرت عبدالبهاء، مکاتیب جلد2، ص320)
2. «علی‌قلی خان کلانتر در سال 1318 هجری قمری به ترجمۀ ایقان به انگلیسی پرداخت.»(فاضل مازندرانی، اسرارالآثار، ص279)
3. «حضرت ولىّ ‌امراللهاین کتاب مستطاب (ایقان) را به بهترین وجه به زبان انگلیسى ترجمه کرده‌اند.»(ادیب طاهرزاده، نفحات ظهور حضرت بهاءالله، فونت نیورومن14، ص90)
4. «(حضرت ولی محبوب امرالله) در تاریخ ٤ ماه جولای سال ١٩٣٠ مرقوم فرمودند: "در این هنگام بی‌نهایت خود را از فشار کارهای سالیانه خسته و ناتوان می‌یابم؛ مخصوصاً که علاوه بر وظائف و تکالیف روزانه، ترجمۀ کتاب ایقان را نیز بر عهده گرفته و تمام کرده‌ام."»(نقل در کتاب گوهر یکتا، ص258)
5. «دریفوس که تمام اسمش مسیو هیپولیت دریفوس است، در ١٩٠٠ در پاریس مؤمن شد و به حضور مبارک (حضرت عبدالبهاء) رسید و بعداً کتاب مبارک ایقان را به فرانسه ترجمه کرد.»(گنجینۀ حدود و احکام، زیرنویس، ص375)
6. «(حضرت ولیّ امرالله) ذکر بِنتِ مرحوم دکتر زمنهوف مخترع لسان اسپرانتو را فرمودند که کتاب مستطاب ایقان و مفاوضات و دکتر اسلمونت را ترجمه (به زبان اسپرانتو) نمود. بسیار اظهار رضایت و مسرّت از عملیات این دختر که فخر رجال است نمودند.»(کتاب طرازالهی1، ص....)
7. «بعد (حضرت ولیِّ محبوب امرالله) ذکر خیر دختر دکتر زامینهف را فرمودند که پدرش مخترع لسان اسپرانتو بوده و این‌ها کلیمى بودند. این دختر به ‌امریک رفت و به شرف ایمان و اقبال فائز شد. چون پدرش از طفولیّت این لسان را به او تدریس کرده ‌بود، محیط و مسلّط بود، لهذا موفّق شد و چند کتاب ترجمه نمود. کتاب‌هاى مفاوضات و دکتر اسلمونت و ایقان مبارک را بسیار هم فصیح و بلیغ ترجمه نموده‌است.»(کتاب طرازالهی1، ص....)

ب) از منظر کتاب رمزوراز

1. «مطابق نظر منجذب، اوّلین ترجمۀ ایقان به انگلیسی، توسّط بهایی شهیر و باتدبیر ایرانی، علی‌قلی خان، ظاهراً به دستور حضرت عبدالبهاء در سال 1900 انجام گرفت. چهار سال بعد از آن، مؤسّسۀ انتشاراتی(George Blackburne)، كتاب ایقان (ترجمه‌شده- م) را در نیویورك انتشار داد. سپس مجدّداً در سال 1924 نسخۀ ویرایش‌شدۀ آن توسّط (Brentano's of New York) تحت عنوان (The book of assurance)، منتشر شد.»(کتاب رمزوراز، ص72)
2. «حضرت شوقی افندی اصلاح ترجمۀ خان (علی‌قلی خان) را لازم دانستند، با این امید كه "یك ترجمۀ صحیح‌تر از آن، فعّالیت‌های تبلیغی در غرب را تا حدّ زیادی تقویت خواهد كرد." در توقیعی صادر از جانب ایشان قبل از اقدام به ترجمۀ ایقان در سال 1931 گفته شده: "آن حضرت امیدوارند این ترجمۀ جدید اصلاح و اكمالی باشد بر ترجمۀ قبلی. امّا ایشان خود كاملاً می‌پذیرند كه این ترجمه از كمال بسیار دور و از متن اصلی، بسی مهجور خواهد بود." برای اهداف این رساله، ترجمۀ حضرت شوقی افندی، ولیّ امر بهایی، به دلیل برتری كامل از لحاظ دقّت و فَصاحت و نیز جایگاه ویژه‌ای كه به عنوان ترجمۀ رسمی بهایی حائز است، ترجیح داده شده است.»(کتاب رمزوراز، ص73- 72)
3. «در مورد السِنَۀ دیگر، ترجمه‌های زیر از كتاب ایقان منتشر شده است: آلبانیایی(1932)، عربی(1934)، بنگالی(1975)، چینی(؟193)، دانماركی(1974)، اطریشی/فلیمی(1937/1976)، انگلیسی‌بریل(1961)، فرانسوی(1965/1904)، آلمانی(1969)، ژاپنی(1977)، پرتغالی(؟193)، روسی(1933)، اسپانیولی(1971/1937)، سوئدی(1936)، تركی(1969)، اردو(1955)، خوسا((Xhosa(1979). علاوه بر این‌ها، گفته می‌شود كه از متن ایقان ترجمه‌هایی خطی به زبانه‌ای ارمنی، بلغاری، برمه ای، چكی، اسپرانتو، گجاراتی، كردی، نروژی و سِربی نیز صورت گرفته است». (کتاب رمزوراز، ص73)

***

بخش هشتم- نحوۀ مطلوب مطالعۀ آن

آیا نحوۀ مطالعۀ ایقان امری شخصی است؟ چه افعالی ضروری حاکم بر نحوۀ مطالعۀ ایقان است؟ آیا مطالعۀ ایقان یک فرایند منحصراً حسی است؟ کدام ابعاد وجودی انسان باید در مطالعۀ ایقان مشارکت داشته باشد؟ آیا برای درک تمام ابعاد ایقان فقط یک بار مطالعۀ آن کفایت می‌کند؟ چه دلایلی حاکم بر این قضیه است؟ از کجا بفهمیم که ایقان را چگونه باید مطالعه کنیم؟ آیا مطالعۀ مقطعی در مورد ایقان مصداق دارد؟ نتایج مستند مطالعۀ صحیح ایقان چیست؟ آیا بدون مطالعۀ صحیح ایقان می‌توان ماهیت و مسیر تحوّلات امرالهی را قبل و بعد از اظهار امر علنی درک کرد؟ در مورد ایقان از چند نوع مطالعه اطلاع دارید؟ چه نوع مطالعه‌ای برای درک جمیع ابعاد ایقان ضروری است؟

1. «طوبی لمن شهد و رأی و تفرس فیه (کتاب ایقان) حبا لله مالک الوری.»(حضرت بهاءالله، مائدۀ آسمانی، ج7، صص167- 166) (مضمون: خوشا به حال کسی که مشاهده کرد و دید و به مَحَّبت خداوند، مالک خلق، در آن تفرّس نمود.)
2. «اقرء کتاب الایقان و ما انزله الرّحمن لملک باریس و امثاله، لتطّلعَ بما قضی من قبل و توقنَ بانا ما اَرَدنا الفساد فی الارض بعدَ اصلاحِها.»(مجموعۀ الواح چاپ مصر، ص59- لوح برهان) (مضمون: کتاب ایقان و هر آنچه را که خداوند رحمن برای امپراطور فرانسه و امثال او نازل نموده، بخوان تا آگاه شوی به آنچه از قبل مقدر شده و یقین کنی که ما قصد فساد در مملکت را، بعد از اصلاح آن، نداریم.)
3. «فانظر فی الایقان ثمّ فی کتب أخری، لِتَرَی و تَعلمَ ما اعترضتَ به من قبل علی محمّدٍ رسولِ‌الله و خاتَم‌النَّبیّین»(مجموعۀ الواح چاپ مصر، ص70) (مضمون: در کتاب ایقان و کتاب‌های دیگر نظر کن تا ببینی و درک کنی آنچه را که از پیش بر محمّد رسولُ‌الله و خاتَم نبیین اعتراض نمودی.)
4. «اگر نفسی به کتاب ایقان که در هنگام ظهور نیّر آفاق از افق عراق نازل شده، نظر نماید و تفکّر کند، خود را مستغنی مشاهده نماید.»(حضرت بهاءالله، مقدّمۀ کتاب ایقان، صه)
5. «ای کاش مُعرضین یک ورق از کتاب ایقان را به بصر عدل نظر می‌نمودند و به انصاف حکم می‌کردند.»(جمال مبارک، مائده 7، باب ششم، ص245)
6. «نیکوست حال نفسی که به انقطاع کامل به او (کتاب ایقان) توجّه نمود و به آن فائز گشت.»(حضرت بهاءالله، مقدّمۀ کتاب ایقان، صه)
7. «در خاتَم انبیاء روح ما سِواه فداه تفکّر نمایید که (مخالفان) چه گفتند و چه کردند؛ در کتاب ایقان که از مشرق قلم علم و حکمت اشراق نموده ملاحظه فرمایید. جمیع امور من غیر ستر و حجاب از برای آن جناب کشف می‌شود.»(جمال ابهی، لئالی‌الحکمة2، پاراگراف101، ص201)
8. «هر نفسی در آن (کتاب ایقان) تفکّر نماید، آگاه شود بر آنچه از نظر کلّ مستور بوده (است).»(حضرت بهاءالله، مجموعۀ اقتدارات، ص284)
9. «اگر کسی قدری (در کتاب ایقان) تأمّل نماید (ponder it a while in his heart to) جمیع اسرار کلمات الهی و امور ظاهره از آن سلطان حقیقی (مقصود حضرت باب) را از آنچه ذکر شده ادراک می‌نماید.»(کتاب ایقان، بند266)
10. «ای کنیز صادق الهیدر خصوص علم و معرفت سؤال نموده بودی، کتب و الواح الهی قرائت نما و رسائل استدلالیه که در این امر مرقوم شده ملاحظه کن؛ از جمله رسالۀ ایقان.»(منتخباتی از مكاتیب حضرت عبدالبهاء1، فقرۀ160)
11. «(خطاب حضرت عبدالبهاء به هوارد کلبی آیوز) تو بایستی آن کتاب (ایقان) را به کمال دقت بخوانی.»(کتاب درگه دوست، فصل هشتم)
12. «حضرت ولی امراللهخطاب به جرج تاوزند می‌فرمایند که، "این کتاب آن قدر حائز اهمّیت است که جزئی‌ترین نکات آن شایان دقّت و ملاحظه است."****»(نقل از مقالۀ "مقام و موقف کتاب مستطاب ایقان"، خاضع فناناپذیر و سینا فاضل، صص4- 3)
13. «در کتاب "‌ایقان‌" بنگرید تا ببینید قلم اعلی با چه شورى به جنبش در مى‌آید.»(دکتر علی‌مراد داودی، الوهیّت و مظهریّت، فرمت نیورومن14، ص60)
14. «وی(جناب ابوالفضائل گلپایگانی) در سال 1888 به یكی از مخاطبان خود نوشت: «بر آن جناب واجب است كه جامی از جویبار ایقان (كتاب ایقان) كه از سرچشمۀ قلم رحمن در این ایّام جاری شده برگیری و بنوشی.»(رمزوراز، صو)

***

بخش نهم- مسئلۀ منزول بودن آن

کلمۀ "نزول" به چه معنی است؟ تفاوت بین یک اثر منزول و یک اثر غیر منزول در چیست؟ اگر ایقان را منزول تلقی نکنیم چه وضعی پیش می‌آید؟ صِرف منزول بودن ایقان چه حقیقتی را فاش می‌سازد؟ آیا مسئلۀ منزول بودن ایقان زیر سؤال رفته است؟ اگر بلی، چه کسانی و به چه منظوری چنین کرده‌اند؟ آیا ملاکی علمی برای اثبات فرایند "نزول" وجود دارد؟ منزول بودن یک اثر چگونه برآورد می‌شود؟ آیا برای تشخیص فرایند نزول شواهد برون متنی هم وجود دارد؟ بعضی شواهد درون متنی دالّ بر منزول بودن ایقان چیست؟ شواهد تاریخی دالّ بر منزول بودن ایقان چیست؟ نتایج تاریخی- اجتماعی منزول انگاشتن ایقان چه بوده است؟ چرا بعضی از مخالفان امرالهی سعی دارند ثابت کنند که ایقان "نازل" نشده است؟ مستندات آنان در این مورد چیست؟ کدام اثر تحقیقی را می‌شناسید که به مسئلۀ منزول بودن ایقان پرداخته باشد؟ بهاییان به چه دلیلی کتاب ایقان را منزول تلقی می‌کنند؟

1. «دانستن اینكه آیا حضرت بهاءالله كتاب مستطاب ایقان را در زمان تحریر آن، یك تجلّی یا نزول محسوب می‌داشته‌اند یا نه، تا حدّ زیادی در بارۀ‌ درک خودآگاهی یا خودانگارۀ آن حضرت، در آن زمان، به ما كمك می‌كند. آیا آن حضرت راز موعودیّت(موعود بودنِ) خود را مكتوم می‌داشته‌اند؟»(رمزوراز، ص36)
2. «آیا آن‌گونه كه تاریخ رسمی بهایی اِشعار می‌دارد، مُدّعیّات ضمنی حضرت بهاءالله در دورۀ بغداد (1863- 1853) دالّ بر «سرّی است كه در حقیقت آن حضرت نبضان» داشته و یا چنین ادّعاهایی را باید در حال و هوای لسان عرفانی بابی در آن زمان كه حائز مشخّصه‌ای متعالی و خدانمایانه است، ملحوظ داشت؟ زبان جذبات عرفانی، معمولاً نوعی اغراق گویی روحانی را نشان می‌دهد؛ در حالی كه لسان تجلّی بالعكس، با تكیه به قدرت الهی و با مأموریّتی برای فرد، گروه یا كل عالم انسانی، مشخّص می‌گردد. آیا حضرت بهاءالله آگاهانه، كتاب مستطاب ایقان را «نازل» نموده‌اند؟ پاسخ به این سؤال، البتّه تا حدّ زیادی نحوۀ مطالعۀ این كتاب را تحت تأثیر قرار می‌دهد. اگر حضرت بهاءالله هیچ نشانه‌ای از نزولی بودن متن ارائه ننموده باشند، خواننده مُجاز خواهد بود كتاب ایقان را فقط به عنوان یك دفاعیّۀ بابی مطالعه كند و اگر، از جهت دیگر، مدركی موجود باشد دالّ بر اینكه مؤلّف در زمان تحریر، متن را نوعی نزول محسوب نموده‌اند، خواننده كاملاً مطمئن خواهد بود كه آن حضرت در همان زمان احساسی قوی از گزینش الهی داشته‌اند.»(رمزوراز، ص37)
3. فقرات دالّ بر نزول در خود کتاب ایقان:

• «المنزولُ من الباءِ و الهاءِ و السَّلامُ علی مَن سمِعَ نغمةَ الورقاءِ فی سدرةِ المنتهی. فسبحان ربِّنا الاعلی.»(رمزوراز، ص38) (مضمون: نازل شد توسّط باء و‌هاء (حضرت بهاءالله)، و سلام بر کسی که نغمۀ ورقاء (نماد مظهر الهی) را، نشسته بر سدرۀ منتهی، شنید. پس پاکیزه است پروردگار والامقام ما.)
• «قسم به خدا که این حمامۀ ترابی را غیر این نغمات، نغمه‌هاست و جز این بیانات، رموزها که هر نکته‌ای از آن، مقدّس است از آنچه بیان شد و از قلم جاری گشت. تا مشیت الهی چه وقت قرار گیرد که عروس‌های معانی، بی‌حجاب از قصر روحانی قدم ظهور به عرصۀ قِدم گذارند. وَ ما مِن اَمْرٍ الّا بَعدَ إذْنِهِ و ما مِن قُدْرَةٍ إلّا بِحَولِهِ و قُوَّتِهِ و ما مِنْ إلهٍ إلّا هُوَ. لَهُ الخَلقُ وَالاَمرُ و کلٌّ بامرِه ینطِقُونَ و مِنْ اَسرارِ الرُّوحِ یتکلّمون.»(ایقان، فقرۀ190) ( مضمون بخش عربی: و هیچ امری نیست، مگر بعد از اذن او؛ و هیچ توانی نیست، مگر به قوّت و قدرت او؛ و هیچ الهی نیست، مگر خود او. او راست عوالم خلق و امر، و همه به فرمان او نطق می‌کنند و از اسرار روح سخن می‌گویند.)
• «"امر" به معنی ظاهری "دستور" یا "فرمان" است. امّا گاهی در كاربرد قرآنی و اغلب، در كاربرد بهایی، ایدۀ "امرِ"‌الهی، با مفهوم یا عمل‌کرد ظهور یا تجلّی به کار برده می‌شود.»(رمزوراز، ص72، یادداشت12)
• «"انّ شمسَ الحقیقة و مَظهرَ نفسِ الله، لَیكونُ سلطاناً علی من فی السَّموات و الارض و اِن لن یُطیعَهُ احدٌ من اهل الارض و غنیاً عن كلّ مَن فی المُلك و اِن لم یكنْ عندَهُ دینارٌ كذلك نَظهَرُ لك من اسرار الامر و نُلْقی علیك من جواهر الحكمة لِتَطیرَنَّ بجناحَیِ الانقطاع فی هواء الّذی كان عن الابصار مستوراً..." (ایقان، فقرۀ102) این، نوعی خود افشاسازی (self-disclosure) ابهام‌آمیز است. فعل (نَظْهَرُ) از ریشۀ (ظَهَرَ) است كه از آن، عبارت کلیدی و فنّی بهایی برای اشاره به كسی كه خداوند او را ظاهر می‌كند و یا كسی كه به طور نمادین خداوند در او «ظاهر» می‌شود؛ یعنی «مظهر» امرالله، مشتق می‌گردد.»(رمزوراز، ص40) (مضمون بخش عربی: همانا شمس حقیقت و مظهر نفس خداوند، به راستی مسلَّط است بر هرکس که در آسمان‌ها و زمین است، حتّی اگر احدی از زمینیان از او اطاعت نکند؛ و بی‌نیاز است از همۀ اهل زمین، حتّی اگر دیناری با او نباشد. این‌چنین امر را برای تو آشکار می‌سازیم و از جواهر حکمت بر تو القاء می‌کنیم تا به بال‌های انقطاع در هوایی که از دیدگان پوشیده است، به پرواز آیی.)

***

بخش دهم- اصلاحات اوّلیّه در متن آن

اصلاحات اعمال شده در ایقان چه بوده و در چه زمانی انجام شده است؟ آیا این اصلاحات علنی بوده یا مخفی؟ منظور از این اصلاحات چه بوده است؟ اشکالات لازم به اصلاح چه بوده‌اند؟ آیا در کتب سماوی دیگر نیز از این دست اشکالات موجود بوده است؟ بروز اشکالات موجود در کتب سماوی، از جمله ایقان عمدی است یا سهوی؟ اگر عمدی است، مقصد از آن چیست؟ آیا این که اشکالاتی لغوی و جزیی در ایقان اوّلیّه موجود بوده از وقر و منزلت آن می‌کاهد؟ آیا منزول بودن ایقان (یا هر کتاب آسمانی دیگر) مشروط به مبرّا بودن آن از اشکالات لغوی است؟ آیا یک اثر منزول از هر لحاظ باید مطابق عرف جاری خلایق باشد؟ آیا مظهر الهی نمی‌تواند بعضی مقاصد تمحیصی- تطهیری خود را از طریق عدم تطابق متن منزول با قواعد قوم به انجام برساند؟ آیا نمونه‌ای از این جریان را به یاد می‌آورید؟ اقرار علنی و رسمی مراجع بهایی بر اِعمال اصلاحات متنی در ایقان اوّلیّه چه چیزی را ثابت می‌کند؟ آیا کتب آسمانی دیگر از جمله قرآن مجید از فرایند اصلاح اشکالات مصون بوده‌اند؟ آیا آیات ناسخ و منسوخ در قرآن مجید نوعی از همین اصلاحات نیست؟ آیا مظهر الهی از نقل به مضمون آیات کتب پیشین ممنوع است؟ چرا حضرت بهاءالله در حالی که در آخرین اثر منزول از قلم مبارکشان، لوح شیخ نجفی، فقرات متعدّد و بعضاً مفصّل از آثار و آیات پیشین خود را بعینه نقل می‌فرمایند، در ایقان اوّلیّه معدودی از آیات قرآنی را با جزیی تغییر در شکل ظاهری آن، نقل به مضمون فرموده‌اند؟ آیا این پدیده نیز دامی امتحانی برای طرد قشریّون اسلامی نبوده است؛ درست مثل جلسۀ محاکمۀ حضرت باب در تبریز که علمای اعلام به دلیل امتناع هیکل مبارک از صرف صیغه‌های یک فعل عربی، از ایمان به موعود و محبوب ابدی خود بازماندند؟

الف) از منظر منابع بهایی

1. «این‌که در بارۀ کتاب مبارک ایقان مرقوم داشتند، این سنه و سنۀ قبل، حسب الامر مجدد در حضور عرض شد و به طراز بدیع مزیّن؛ انشاءاللّه یک جلد از آن ارسال می‌شود تا طالبین و مقبلین از روی آن بنویسند. اگر چه کلّ ما ظهر من عنده هو حقّ لا ریب فیه، و لکن از آنچه نازل شد، همان نسخۀ اوّل به اطراف رفت من غیر ملاحظه " انتهی.»(جمال مبارک، مائدۀ7، ص139، مطلب سیزدهم)
2. «در حفظ کتاب الهی (ایقان) سعی بلیغ مبذول دارند چه که مجدّد امام وجه قرائت شده. آنچه در دست عباد است باید به آن مطابق و موافق شود و کتاب ایقان هم صحیح آن به جناب علی قبل اکبر علیه بهایی عنایت شد. نسخ موجوده باید به آن مطابق شود یا از روی آن مجدد بنویسند؛ این اولی و انسب است.»(حضرت بهاءالله، فاضل مازندرانی، اسرارالآثار1، ص278)
3. «نُسَخ خطّی دیگر (از کتاب ایقان) نیز از سال 1280 و سنین متعاقبۀ آن به نظر رسید و تفاوت‌هایی در نُسَخ متأخّره با نسخ سابقه موجود است که فقط در تغییر بعضی از جُمَل عربیّه به تطبیق با قوانین ادبیّه می‌باشد که در ایّام ابهی شد.»(فاضل مازندرانی، اسرارالآثار1، ص268)
4. «نسخه اصلی کتاب ایقان که جناب حاجى میرزا سیّد محمّد به اخذ آن مفتخر شده بود به خط حضرت عبدالبهاء که در آن زمان بیش از هیجده سال از عمرشان نمى‌گذشت تسوید گشته‌است. حضرت بهاء‌الله درحاشیه بعضى از صفحات به خطّ مبارک تصحیحات چندى را مرقوم نموده و در صفحات آخر کتاب چنین فرموده‌اند: "این عبد در کمال رضا جان بر کف حاضرم که شاید از عنایت الهى و‌فضل سبحانى این حرف مذکور ‌مشهور در سبیل نقطه و کلمه علیا فدا‌شود و‌جان در‌بازد ‌و‌ اگر‌این‌خیال نبود‌‌ فوالّذى نَطَق الرُّوح به امره آنى در این بلد توقّف نمى‌نمودم و‌کفى بالله شهیداً."»(نفحات ظهور حضرت بهاءالله، ص173)

ب) از منظر کتاب رمزوراز

1. «اصلاحاتی كه حضرت بهاءالله، بنفسه‌الاقدس در ایقان انجام دادند، نسخه جدیدی از كتاب به وجود آورد و به طور خیلی طبیعی، نُسَخ دیگر از حیّز انتفاع ساقط شدند.»(دایرۀ تحقیق مرکز جهانی، رمزوراز، ص64)
2. «دایرۀ تحقیق از انواع تغییرات متنی دیگر نیز سخن می‌گوید، مثل اصلاحات سبكی و دستوری. حضرت بهاءالله خود، در رسالۀ سؤال و جواب كه مكمّلی است بر كتاب اقدس، فرایند تصحیح و دلایل آن را افشاء می‌فرمایند: «بسیاری از الواح نازل شد و همان صورت اوّلیه، من دون مطابقه و مقابله، به اطراف رفته؛ لذا حسب الامر به ملاحظۀ آنكه معرضین را مَجال اعتراض نماند، مكرّر در ساحت اقدس قرائت شد و قواعد قوم در آن اجراء گشت.»(87) و چنین مطلبی البتّه حملاتی را از آن دست كه نجفی انجام داده، محتمل می‌سازد. چنین افشاگری‌هایی در مورد تصحیـح، به خصوص از جانب خود حضرت بهاءالله، امثال نجفی را پاك كنف می‌كند. دایرۀ تحقیق در همین یادداشت، به نحو تأییدآمیزی فاش می‌سازد كه: «در مورد تغییرات سبكی و دستوری باید خاطرنشان كرد كه تغییرات متعدّدی كه همۀ آن‌ها در متون استنساخ شده در زمان حیات حضرت بهاءالله منعكس شده‌اند، ثبت شده است و این بدان معنی است كه آن حضرت این تغییرات را ملاحظه و تأیید فرموده‌اند. امّا بعضی از این تغییرات در نسخه‌های چاپ سنگی اوّلیه اعمال نشده‌اند. لطفاً به سند ضمیمه كه در آن تعدادی از این تغییرات فهرست شده، رجوع نمایید. بسیار مهم است توجّه شود كه تغییرات سبكی و دستوری مذكور، در طول زمان صورت گرفته و اغلب، این خود زین‌المقربین بوده كه آن‌ها را پیش‌نهاد می‌داده است و لهذا دستنویس‌های مختلف، از این لحاظ، تا حدودی با هم فرق دارند.»(رمزوراز، ص66)

***

بخش یازدهم- محتوای آن به همراه متون مُکمِّله

تنوّع محتویات ایقان چقدر است؟ مهم‌ترین محتویات ایقان کدام هستند؟ مهم‌ترین محتویات ایقان در چه سندی فهرست وار بیان شده است؟ ابعاد محتویات ایقان چیست؟ ملاک تشخیص محتویات ایقان چیست؟ لایه‌های تودرتوی محتوای ایقان یعنی چه؟ چند بُعد از لایه‌های ایقان قابل تشخیص است؟ لایه‌های ایقان چگونه نسبت به هم پردازش شده‌اند؟ آیا ایقان فقط استدلالیه بر اثبات حقانیت حضرت باب است؟ جایگاه قرآن در ایقان چیست؟ چه خصوصیّتی از قرآن مبنای تفسیر ایقان قرار گرفته است؟ آیا ایقان فقط تفسیری بر قرآن مجید است؟ در ایقان چند نوع تفسیر بر قرآن قابل تشخیص است؟ اوج اقتدار تفسیری ایقان کدام آیات قرآنی را هدف قرار می‌دهد و در جهت حل چه مسئله‌ای است؟ محور اصلی استدلال تفسیری ایقان چه مفهومی است؟ در قیاس با تفاسیر کلاسیک بر قرآن، خاصّیت اصلی تفسیری ایقان چیست؟ تفسیر نمادین یعنی چه و در ایقان چگونه مطرح شده است؟ تفسیر بینُ‌الکُتُبی یعنی چه و در ایقان چرا مطرح شده است؟ راز موعود در ایقان یعنی چه؟ اهمّیت درک راز موعود در چیست؟ راز موعود چرا و چگونه در ایقان مطرح شده است؟ پارادوکس راز موعود ایقان چیست؟ هدف از طرح راز موعود چه بوده است؟ تأثیر راز موعود در جامعۀ بابی بغداد چه بوده است؟ آیا در ایقان اثری از موعود انجیل مشهود است؟ مفهوم اصلاحات اجتماعی مندرج در ایقان چیست؟ درک اصلاحات مذکور در ایقان در جهت دفع چه ایرادی از جانب مخالفان است؟ نقش اصلاحات ایقان در جامعۀ بابی چه بوده است؟ ماهیّت اصلی اصلاحات مطروح در ایقان چیست؟ آیا راجع به ابعاد ایقان، مطروح در کتاب رمزوراز، در سایر آثار مبارکه و تحقیقات معموله نیز تصریحات و اشاراتی موجود است؟ اگر بلی، آن‌ها چه هستند و در کجا قرار دارند؟

الف) مسائل متنوّعه

1. «ذکر این ایّام و بلایای آن، در لوح استدلالیّه که به اسم خال از سماء احدیّه نازل شده (کتاب ایقان)، مرقوم گشته و همچنین در الواح دیگر، اگر ملاحظه نمایید بر بعضی اسرار مطلّع خواهید شد.»(حضرت بهاءالله، فاضل مازندرانی، اسرارالآثار1، ص276)
2. «آنچه (در کتاب ایقان) ذکر شده جمیع ارض و مَن علَیها را کافی است. و فی الحقیقه جمیع کتب و اسرار آن در این مختصر ذکر شده، به قسمی که اگر کسی قدری تأمل نماید، جمیع اسرار کلمات الهی و امور ظاهر از آن سلطان حقیقی را از آنچه ذکر شده ادراک می‌نماید.»(کتاب ایقان، صص158- 157)
3. «اگر قدری تأمل رود در همین مطلب و بیان، ابواب‌های معانی و تبیان مفتوح بینید و جمیع علم و اسرار آن را بی‌حجاب مشاهد فرمایید.»(کتاب ایقان، ص34)
4. «باری، در مقامات لقاء و تجلّی در کتاب ایقان نازل شده آنچه که منصفین را کفایت نماید.»(لوح شیخ نجفی، ص87)
5. «سؤال دیگر ایشان در مذهب مه‌آبادان و زردشت: این‌که می‌فرماید دین و آیین ما برتر و بهتر است از آیین و دین انبیاء، مقصود، انبیاء قبل از ایشان است. این نفوس مقدّسه در یک مقام متحدند؛ اولهم آخرهم و آخرهم اولهم. کل از جانب خدا آمده‌اند و به او دعوت نموه‌اند و به او راجع شده‌انداین مراتب در او (کتاب ایقان) نازل گشته. »(حضرت بهاءالله، مائدۀ آسمانی، ج7، صص167- 166)
6. «و این که از بعث سؤال نمودید در کتاب ایقان نازل شده آنچه که کافیست، طوبی للعارفین.»(لوح عبدالوهاب، مجموعۀ الواح مبارکه، طبع مصر، ص166)
7. «کتاب ایقان مخصوص جناب خال علیه بهاءالله الابهی در حضور نازل و کیفیت حبس و سفر این مظلوم در آن مذکور.»(حضرت بهاءالله، اقتدارات و چند لوح دیگر، ص101)
8. «این‌که از بعثت سؤال نمودید، در کتاب ایقان نازل شده آنچه که کافیست، طوبی للعارفین.»(اقتدارات و چند لوح دیگر، ص218)
9. «فی الحقیقه جمیع کتب و اسرار آن در این مختصر (کتاب مستطاب ایقان) ذکر شده.»(کتاب ایقان، بند266)
10. «آنچه (در کتاب ایقان) ذکر شده، جمیع ارض و من علیها را کافی است.»(حضرت بهاءالله، مقدّمۀ کتاب ایقان، صه)
11. «قسم به آفتاب حقیقت که در آن کتاب مبارک (ایقان) لئالی علم الهی مخزونست و دریاهای عرفان مستور و مکنون.»(حضرت بهاءالله، مقدّمۀ کتاب ایقان، صه)
12. «آیات الهی که در ذکر قیامت و ساعت چه در کتب قبل چه در فرقان نازل شده، اکثر مؤوَّلَست و لَایعْلَمُ تأویلَهُ اِلّا اللّهُ این مراتب در کتاب ایقان واضح و مبرهن است.»(حضرت بهاءالله، مجموعۀ اقتدارات، ص284)
13. «جمال مبارک در ایقان بیان این مطلب را (مجیء ثانی حضرت مسیح و یوم جزاء) مفصل و مشروح مرقوم فرموده‌اند. بخوانید، حقیقت این مسأله واضح و مشهود گردد.»(حضرت عبدالبهاء، مفاوضات مبارک، صص101- 100)
14. «(خطاب حضرت عبدالبهاء به هوارد کلبی آیوز) در آن کتاب (کتاب ایقان) به خوبی بیان شده است که چگونه انجم هدایت آسمان حضرت مسیح کل بر زمین آمال دنیوی فروریختندحضرت بهاءالله در این باره در کتاب ایقان تفصیلات عالیه داده‌اند.»(حضرت عبدالبهاء، کتاب درگه دوست، فصل هشتم)
15. «در اهمّیت کتاب مستطاب ایقان بیان فرمودند که "این کتاب در مصر به لسان عربى طبع شد. ذکر حضرت حسین ‌ابن ‌علی در آنست، آن‌ها (مسلمانان) باید بخوانند."»(حضرت ‌ولیِّ‌امرالله، کتاب طرازالهی1، ص....)
16. «این کتاب مستطاب (ایقان) که در آستانۀ اظهار امر علنی حضرت بهاءالله نازل گشت، «رحیق مختوم»ی (شراب مُهرشـده ای) را که مُهر آن «مُشک و عنبر» بود، به عالم انسانی ارزانی داشت و «سَتر کتاب»‌ی را که دانیال نبی به آن اشاره کرده بود، برداشت؛ و معانی «کلمات»ی را کـه به گفتۀ همین نبی مكـرّم می‌بایست تا «روز پایان، پوشیده و پنهان» می‌ماند، آشکار و عیان ساخت.»(حضرت ‌ولیِّ‌امرالله، مرور معبود، ص211- 210)
17. «این کتاب (ایقان)با عباراتی درخشان و نورافشان، بر شگفتی‌ها و عظمت‌های «مدینۀ الهی» که به تقدیر زبانی، برای هدایت و مصلحت و نجات تمامی عالم انسانی، در فواصل معیّن زمانی، تجدید می‌شود، متمرکز می‌گردد.»(حضرت ‌ولیِّ‌امرالله، مرور معبود، ص211- 210)
18. «این کتاب (ایقان)، در محدودۀ دویست صفحه، به وضوح و روشنی، موجودیّت و وحدانیّت خدایی متشخّص (personal God) را که دست‌نیافتنی، ناشناختنی، جاودانه، عالم بر همه چیز، حاضر در همه جا، مقتدر و توانا، و منشأ تمامی ظهورات تاریخ است، اعلان می‌کند؛ نسبیّت حقیقت دینی و استمرار ظهورالهی را ابراز می‌دارد؛ وحدت پیام‌آوران و عمومیّت پیام اصلی، اصالت تعالیم اساسی، تقدّس کتب و صحف، و خصلت دو گانۀ مقامات آنان را تأکید می‌کند؛ کوردلی و خودسری عالمان و روحانیان هر عصر و زمان را تقبیح می‌نماید؛شرایط ضروری برای وصول هر سالک حقیقی به مقصود را، تشریح می‌کند؛عصمت و طهارت مریم باکره (مادر حضرت مسیح- م) را تصریح می‌نماید؛ ائمّۀ شریعت محمّدی را تکریم می‌فرماید؛ شهادت حضرت امام حسین را گرامی می‌دارد و اقتدار روحانی او را تمجید می‌نماید؛مراحل سه‌گانۀ مرتبط با ظهورالهی را تشریح می‌کند و بین آن‌ها تمایز قائل می‌شود؛به درستی می‌توان مدّعی شد که در میان تمامی کتب نازل از قلم شارع دیانت بهایی، این کتاب، به تنهایی، با برداشتن سدهای دیرینه‌ای که چنین عبورناپذیر، ادیان بزرگ عالم را از هم جدا کرده، اساسی مصون و مستحکم را برای آشتی و دوستی کامل و دائم پیروان این ادیان مستقرّ می‌نماید.»(حضرت ‌ولیِّ‌امرالله، مرور معبود، ص211- 210)
19. «در هیچ کتابی جز کتاب ایقان که در آن حضرت بهاءالله وحدت حقائق مودَعه در جمیع ظهورات آسمانی را تشریح کرده‌اند، نمی‌توان یافت که به آن وضوح و روشنی، قوای ذاتیۀ مکنونه در مظاهر وحدانیت الهیّه را که ظهور بهایی نیز به آن سلسله متّصل است، شرح و بیان کرده باشد.»(حضرت ‌ولیِّ‌امرالله، نظم جهانی بهایی، ص82)
20. «دوّمین اثر از آثار مهمّ حضرت بهاءالله متعلّق به این دوره (دورۀ بغداد، قبل از اظهار امر علنی) کتاب ایقان است. کتاب مزبور متضمّن شرح و بیان جامع و عمیقی در بارۀ حقیقت و مقصد از دیانت است. در فقراتی از این کتاب حضرت بهاءالله با احاطۀ نظر و به کمال ظرافت و بساطت نه تنها از آیات کتاب قرآن بلکه از مندرجات کتب مقدّسۀ تورات و انجیل چنین استنتاج و استدلال نموده‌اند که انبیای الهی همه به مثابه نفس واحد، قائم بر امر واحدند و نوع بشر را به درک قوای مکنونۀ روحانی و اخلاقی خود مشعر و آگاه می‌سازند. (مرکز جهانی بهایی، رسالۀ حضرت بهاءالله، ص14)
21. «بیت العدل اعظم توضیح داده‌اند که حقایق اساسی امرالله باید در قلب جریان مؤسسۀ آموزشی باشد و کتاب ایقان کتابی است که طبق بیانات مکرّر حضرت ‌ولیِّ‌امرالله، اعتقادات اساسی را توضیح می‌دهد؛ این کتابی است که حقایق بنیادی امرالله را در بر دارد و در این مقام کاملا منطبق با اهداف (تبلیغی) ما می‌باشد.» [هوپر دانبار، کتاب ایقان (مصاحبه‌ای با هوپر دانبار)، ص5]
22. «این کتاب مستطاب جلوۀ خاصّى به کتب مقدّسه ادوار قبل بخشیده، بسیارى از مطالب مندرجه در آن‌ها را روشن و آشکار ساخته و مفهوم واقعى اصل تطوّر ادیان را واضح و عیان نموده‌است.»(ادیب طاهرزاده، نفحات ظهور حضرت بهاءلله، ص182)
23. «در کتاب ایقان معنی قیامت را بیان فرموده‌اند، معنی علامات را بیان فرموده‌اند که مقصود از این‌که آفتاب تاریک می‌شود، آفتاب چه چیز است، زمین می‌لرزد و زلزله می‌شود، مقصود از زلزله چه چیز است. قوای زمین و آسمان از هم می‌پاشد، یعنی چه، مسیح روی ابر می‌نشیند و از آسمان به زمین می‌آید، یعنی چه - مقصود از ملائکه چه هستند - بهشت کدام است - جنّت چه چیز است، و مقصود از رستاخیز عظیم وقوع چه مطلب مهمّی است. مقصود از این‌که ایلیا از آسمان می‌آید، یعنی چه - معنی رَجعَت یعنی چه - ایلیائی که در دوره‌مسیح و در دوره رسول‌الله و در این ظهور اعظم آمد، که بود - تمام این رموز را از آیات متشابهه که در کتب قبل ذکر شده است، در الواح مبارکه ایقان و جواهرالاسرار و سایر الواح مهمه ذکر فرموده‌اند. »(تقریرات در بارۀ کتاب اقدس، جناب اشراق‌خاوری، ص30)
24. «مباحث عمدۀ کتاب مستطاب ایقان را می‌توان به وجه زیر خلاصه کرد: 1- اصول تئولوژی بهایی، شامل مباحثی چون عدم امکان معرفت الهی- مسئلۀ مظهریّت پیامبران و رسالت آنان- فلسفۀ خلقت انسان- مقام انسان- نقش دین در ترقی انسانیت و جامعه و تمدّن- وحدت و کثرت انبیای الهی- مقامات دوگانۀ مظاهر ظهور (مقام الهی و مقام انسانی)- سِرِّ تجدید ادیان- مسئلۀ عهد و میثاق- فلسفۀ امتحان و آزمایش عباد و نظایر آن. 2- تشریح و تفسیر رموز و اشارات و کنایات کتب مقدّسه و متشابهات و نبوّات اسفار سماویّه. 3- اثبات ظهور حضرت باب به دلایل عقلی و نقلی. 4- موضوع تسلسل ادیان و قصّۀ انبیاء، یکی پس از دیگری. 5- اشارۀ ضمنی به ظهور قریب الوقوع خود. 6- بحث از شرایط تحقیق در عرصه‌های روحانی و عرفانی و صفات و ملکات شخص مجاهد فی سبیل‌الله. 7- بحث از علم و علما و مسئولیّت اصحاب علم و معنی علم حقیقی و هدف علم و محکوم کردن علمای دین که مانع از شناخت و تصدیق ظهور جدید بوده‌اند. 8- برخی اشارات تاریخی از جمله به هجرت خود به کردستان و اوضاع بغداد و نیز ذکری از دشمنان امر چون جاج کریمخان کرمانی. جناب ادیب طاهرزاده یازده موضوع اصلی را در کتاب ایقان یافته و ذکر فرموده‌اند که بیش و کم با طبقه بندی فوق تطابق دارد.»(شاپورراسخ، مقالۀ "کتاب ایقان"، سفینۀ عرفان، دفتر دوّم، ص185)
25. «رموز و اشارات کتب آسمانی که در ایقان شریف تفسیر و تشریح شده عبارتند از: شمس و قمر و غروب آن‌ها- سقوط نجوم- سماء و انفطار سماء- ارض و تبدیل ارض- معنی ارض و سماء- معنی ابر- ملائکه- معنی رَجعَت- معنی حیات و مرگ- معنی سلطنت مظهر ظهور- مسئلۀ خاتَمیّت- وعدۀ لِقاءُالله- معجزات مظاهر ظهور- معنی قیامت و حشر و نشر و کتاب وحساب یوم آخر- معنی فقر و غنا.»(شاپورراسخ، مقالۀ "کتاب ایقان"، سفینۀ عرفان، دفتر دوّم، ص188)
26. «حضرت بهاءالله در کتاب ایقان توضیح می‌فرمایند که این نبوّات در بارۀ‌ آفتاب و ماه و ستارگان و آسمان‌ها و زمین رموز و اشارات است و نباید تنها به معنای ظاهر حمل گردد.»(بهاءالله و عصر جدید، ص257)
27. «حضرت بهاء‌الله در این سفر جلیل به جاى این‌که یکباره به شرح دلایل و براهین حقّیت رسالت حضرت باب بپردازند، نخست مطالبى در بارۀ انبیاى دیگر بیان مى‌کنند، از حیات پیامبران و صدمات و بلیات وارده بر آنان سخن مى‌رانند، حقیقت رسالت مظاهر مقدّسه را آشکار مى‌کنند و اصول مشترک شرایع الهیّه را توصیف مى‌فرمایند..»(ادیب طاهرزاده، نفحات ظهور حضرت بهاءلله، فونت نیورومن14، ص90)
28. «حضرت بهاء‌اللهدر صفحات آخر کتاب (ایقان) در بارۀ حضرت اعلی و رسالت روحانى آن حضرت گفتگو مى‌کنند و همان دلایل و موازینى را که براى اثبات حقانیت انبیاى دیگر به کار برده بودند، براى اثبات حقّیت امر بدیع ارائه مى‌فرمایند.»(ادیب طاهرزاده، نفحات ظهور حضرت بهاءلله، فونت نیورومن14، ص90)
29. «توجّه به شباهتى که بین مطالب مندرجه در جواهر‌الاسرار با نصوص مقدّسه کتاب ایقان وجود دارد اهمّیت این لوح مبارک را آشکارتر مى‌کند. رئوس مطالبى که حضرت بهاء‌الله در این لوح بیان نموده‌اند در حقیقت همان‌هائى است که در ایقان مستطاب با تفصیل بیشتر نازل فرموده‌اند؛ از جملۀ این موارد مشترک بیاناتى است در بارۀ علل احتجاب نفوس از مظاهر مقدّسه؛ شرایط طالبین حقیقت؛ عدم امکان شناسائى ذات الهى؛ وحدت مظاهر مقدّسه الهیّه؛ معانى کلمات متشابهات چون روز قیامت، قیام مردگان، مقصد از حیات و ممات و سایر اشارات مشابه نازله در کتب مقدّسه قبل؛ بشارات مندرجه در عهد عتیق و عهد جدید؛ آیات قرآنى و احادیث اسلامى در باره ظهور قائم موعود و حلول یوم‌الله یعنى ظهور حضرت بهاء‌الله در قمیص من یظهره‌الله.»(ادیب طاهرزاده، نفحات ظهور حضرت بهاءالله، آخر فصل نهم)
30. «تا حین نزول کتاب ایقان اهمّیت رسالت انبیاى مقدّسه الهى، مقصد از ظهور آن مظاهر رحمانى و معانى حقیقى کلمات کتب آسمانى مکتوم و مجهول مانده بود با نزول این کتاب مستطاب اهمّیت "‌کلمه‌" که مطابق سفر دانیال"‌تا زمان آخر مخفى و مختوم شده‌است‌" ظاهر و آشکار شد و"‌ختم‌" که خداوند سالیان دراز بر کتب مقدّسه تمام ادیان گذاشته بود برداشته شد.»(ادیب طاهرزاده، کتاب نفحات ظهور حضرت بهاءالله، فونت نیورومن14، ص90، آخر فصل نهم) «در کتاب ایقان معانی انجیل و سایر کتب سماوی را بیان فرموده‌اند.»(ترجمۀ خطابۀ مبارک حضرت عبدالبهاء، 29 مه 1912، مندرج در مقالۀ "مقام و موقف کتاب مستطاب ایقان"، خاضع فناناپذیر و سینا فاضل)
31. «ایقان "حاوی اصول اساسی امر مبارک" و "جوهر تعالیم الهی است". در این کتاب "رؤوس کلی تمام فلسفۀ دینی امرالله به وضوح توضیح داده شده."،"نگرش امرالله نسبت به انبیاء الهی رسالت آن‌ها در تاریخ جامعه را توضیح می‌دهد"****، "وحدت معنویۀ خداوند و مظاهر ظهور الهی" را بیان می‌کنددر این کتاب "حضرت بهاءالله وحدت حقایق مودعه در جمیع ظهورات آسمانی را تشریح کرده اند""در هیچ کتابی جز ایقاننمی توان یافت که به وضوح و روشنی، قوای ذاتیۀ مکنونه در مظاهر وحدانیت الهیه راشرح و بیان کرده باشند"»(نقل از مقالۀ "مقام و موقف کتاب مستطاب ایقان"، خاضع فناناپذیر و سینا فاضل، صص5- 4)

ب) مواضیع مخصوصه

ب1) وحدت مظاهر الهی

1. «معلوم و محقّق آن جناب بوده که جمیع انبیاء هیاکل امراللّه هستندکه در قمائص مختلفه ظاهر شدند. و اگر به نظر لطیف ملاحظه فرمائی همه را در یک رضوان ساکن بینی و در یک هوا طائر و بر یک بساط جالس و بر یک کلام ناطق و بر یک امر آمر. این است اتّحاد آن جواهر وجود و شموس غیر محدود و معدود.»(ایقان، فقره162)
2. «این نفوس مقدّسه (پیام‌آوران الهی) در یک مقام متّحدند؛ اوّلُهم آخِرُهم و آخِرُهم اوّلُهم؛ کلّ از جانب خدا آمده‌اند و به او دعوت نموده‌اند و به او راجع شده‌اند. این مراتب در او (کتاب ایقان) نازل گشته (است).»(جمال مبارک، مائده 7، باب پنجم، ص167)
3. «ثَمّ اعْلَمْ بانه لمّا کان الانبیاءُ کُلّهم روحٌ و نفسٌ و اسمٌ وَ رسمٌ واحدٌ و انّک بِهذَا العینِ لَتَرى کلَّ الظهوراتِ اسمُهُم محمّد و آبائَهُم حسَن و ظَهَروا مِن جابلقاءِ قدرةِ اللّهِ و یظهرُوا من جابلساءِ رحمةِ اللّهِ و جابلقا لم یکنْ الّاخزائنَ البقاءِ فى جبروت العماءِ و مدائن الغیبِ فى لاهوتِ العَلاءِ و تشهدُ بان محمّد بن الحسنِ کان فى جابلقاءِ و ظهَر مِنها و مَنْ یظهِرهُ اللّهُ یکونُ فیها اِلی اَن یُظهِرَهُ اللّهُ عَلى مقامِ سلطنته و اِنّا بذلکَ مُقرّونَ و بکلهم مؤمنونَ و اِنّا اِختَصَرنا فى معانى جابُلقا فى هذا المقامِ و لکن تَعرِفُ کلَّ المَعانى فى اسرارِ هذهِ الالواحِ لتکونَ منَ الموقنینَ.»(مجموعۀ هفت‌جلدی، آثار قلم‌اعلی3، فونت نیورومن14، جواهرالاسرار، صفحۀ کلی407) (مضمون: سپس بدان که تمام انبیاء، روح و نفس واحد هستند و اسم و رسم واحد دارند؛ و تو از این منظر، همۀ ظهورات الهی را طوری می‌بینی نامشان محمّد (نام امام دوزادهم شیعیان) است و پدرشان حسن است و همه از جابلقای قدرت الهی ظاهر شدند و از جابلسای رحمت ربانی پدیدار می‌گردند؛ و جابلقا نیست مگر خزائن بقا در جبروت عماء و مداین غیب در لاهوت علاء، و می‌بینی که محمّد پسر حسن در جابلقا بود و از آن ظاهر گشت (اشاره به ظهور حضرت اعلی) و کسی که ظاهر می‌کند او را خداوند (موعود بیان) هم در آن جا است تا زمانی که خداوند او را ظاهر نماید و بر مقام سلطنت خود بنشاند و ما مقرّ به این قضیه و مؤمن به تمام آن‌ها هستیم. ما در اینجا معانی جابلقا را مختصر کردیم؛ امّا تو تمامی معانی را از اسرار مندرج در این الواح دریاب تا از موقنین باشی.)
4. «در فقراتی از این کتاب (ایقان) حضرت بهاءالله با احاطۀ نظر و به کمال ظرافت و بساطت، نه تنها از آیات کتاب قرآن، بلکه از مندرجات کتب مقدّسۀ تورات و انجیل چنین استنتاج و استدلال نموده‌اند که انبیای الهی همه به مثابه نفس واحد، قائم بر امر واحدند و نوع بشر را به درک قوای مکنونۀ روحانی و اخلاقی خود مُشعر و آگاه می‌سازند.»(معهد اعلی، رسالۀ حضرت بهاءالله، ص14)
5. «در مقام توحید بدون هیچ امتیازى همه مظاهر الهیّه یکى هستند. یعنى یک حقیقت اصلیه است. مثل شمسى که در چندین آینه تجلّى کرده و در همان حال در مقام خود مانده‌است. بنابراین کلمه الهى یا مشیّت اوّلیه یا عقل اوّل یا به هر اصطلاحى که بگویید، یکى بیشتر نیست. چون اگر بتواند متعدّد باشد باز منافى آن اصل است که از واحد نمى‌تواند کثیر صادر شود. پس آنچه هم از واحد صادر بشود باید واحد باشد، یعنى یکى بیشتر نیست و یکى بیشتر نمى‌تواند باشد. این حقیقت واحده در مقام تحدید، در حدود زمانى و مکانى، به طور متعدّد ظاهر شده‌است، در مکان و در زمان متفاوت است و اصل آن یکى بیشتر نیست. حقیقت خدا حقیقت همه مظاهر الهیّه‌است. مى‌دانید که این مطلب را کلید حلّ مسائل بسیار زیادى دانسته‌اند. حضرت بهاء‌الله مسألۀ خاتَمیَّت را در کتاب"ایقان"به همین ترتیب جواب داده‌اند. جواب حَلّى آن همین است. جواب نقضى هرچه مى‌خواهید بگویید. مى‌فرمایند مظاهر امر چون حقیقت واحده هستند، همگى مظاهر اوّلیت و آخریت و ظاهریت و باطنیت و بدئیت و ختمیت الهیّه هستند. به این معنى تعبیر صریح و واضحش این مى‌شود که حضرت محمّد آخرین پیغمبر است، آخرین نبى است، آخرین رسول است، براى این‌که هرکه بعد از او بیاید، باز‌ اوست، بعد از او کسى نمى‌آید، چون کسى غیر از او نیست تا بیاید، چون یک حقیقت بیش نیست. بهاء‌الله جز او نیست، نقطه اولی جز او نیست، همان طور که قبل از او هم هرکه بود خود او بود.»(دکتر علی‌مراد داودی، الوهیّت و مظهریّت، فونت نیورومن14، ص118)
6. «این سفر جلیل (کتاب ایقان) همچنین اساسى دائمى براى استقرار وحدت نهائى در میان ادیان سالفه بنیان گذاشته (است).»(ادیب طاهرزاده، نفحات ظهور حضرت بهاءلله، ص182)
7. «حضرت بهاء‌الله در این سفر جلیل (ایقان)اصول مشترک شرایع الهیّه را توصیف مى‌فرمایند.»(ادیب طاهرزاده، نفحات ظهور حضرت بهاءلله، فونت نیورومن14، ص90)
8. «بر اساس مضمون بیانات حضرت بهاءالله در کتاب ایقان، چون تمام مظاهر مقدّسه از مبدأ واحدى الهام مى‌گیرند، کسى که به صفات و سجایاى مظهر الهى قبل عارف شود، مى‌تواند با همان موازین، به شناسائى شارع دیانت جدید هم موفّق گردد.»(ادیب طاهرزاده، نفحات ظهور حضرت بهاءلله، فونت نیورومن14، ص90)

ب2) منزلت قرآن مجید

1. «منظرگاه وحدت و یگانگی كه در آثار حضرت بهاءالله نمایان می‌شود، گرچه تا ورای اسلام گسترش می‌یابد، امّا از درون آن نشأت می‌گیرد. هم در دیدگاه آن حضرت از تاریخ و هم در نظریّۀ ایشان برای مدنیّت، تكریم و تعظیم قرآن، به گونه‌ای پر شور و حال استمرار می‌یابد. اظهار نظر قاطع و صریح آن حضرت است كه «این قرآن حجّت است برای مشرق و مغرب عالم.»(رمزوراز، صص11- 10)
2. «مسأله این نیست كه حضرت بهاءالله معنی حقیقی قرآن را «كشف» كرده‌اند یا نه، بلكه این است كه آن حضرت حقیقت ذاتی آن، یعنی معنی اصلی آن، را "نازل" می‌فرمایند؛.»(رمزوراز، ص13)
3. «از نظر شیوۀ كار، ما این اندیشه را كه قرآن معنـایی ثابت و تغییرناپذیر دارد، كنار نهاده و به جای آن، به عنوان نصّی زنده و پوینده، به قدرت خلّاقۀ آن می‌نگریم؛ پدیده‌ای كه قادر است معانی بدیعه ایجاد یا الهام نماید.»(رمزوراز، ص14)
4. «اعجاب آور نیست كه احترام و تكریم حضرت بهاءالله برای قرآن مجید حقیقی و صمیمی‌باشد. به هرحال آن حضرت یك مسلمان بوده‌اند. كتاب ایقان آمیخته است با روح احترام برای متن قرآن. این اعزاز و اكرام جدای از ایراد و انتقادی است كه آن حضرت متوجّه ملایان مسلمان زمان خود می‌كنند. تحسین ایشان از قرآن، گرچه سنّتی است، امّا سازشكارانه نیست. عقاید بدعت‌گذارانۀ حضرت بهاءالله چیـزی از احترام عمیق آن حضرت نسبت به قرآن، نمی‌كاهد. آن حضرت از سازۀ عمیقِ تجلّی قرآنی و نمادهای چندمعنایی آن، بینش و بصیرتی عمیق دارا می‌باشند: "این واضح است كه هركس تصدیق فرقان ننمود، فی الحقیقه مصدّق كتب قبل از فرقان هم نبودهاگر معانی مستورۀ آن ذكر شود و اسرار مكنونۀ آن بیان‌گردد، البتّه زمان به آخر نرساند و كون حمل ننماید و كان اللهُ علی ما اقولُ شهیداً..."» (رمزوراز، ص129)
5. «سنّتاً قرآن تكمیل كنندۀ سلسله ظهورات تاریـخ است و کمال نهایی فرایند تجلّی محسوب می‌شود. اگر فقرۀ زیر از کتاب ایقان را از متن اصلیش جدا سازیم، با چنین نقطه نظری كاملاً انطباق می‌یابد: «حال ملاحظه فرمایید چه مقدار عظیم است شان آیات (سورۀ بقره، آیۀ23) و بزرگ است قدر آن كه حجّت بالغه و برهان كامل و قدرت قاهره و مشیّت نافذه را به آن ختم فرموده. و هیچ شیئی را آن سلطان احدیّه در اظهار حجت خود به آن (آیات قرآن- م) شریك نفرموده؛ چه، میانۀ حجج و دلایل، آیات به منزلۀ شمس است و سوای آن به منزلۀ نجوم و آن است حجت باقیه و برهان ثابت و نور مُضییء از جانب سلطان حقیقی در میان عباد. هیچ فضلی به آن نرسد و هیچ امری بر آن سبقت نگیرد. كنز لئالی الهیّه است و مخزن اسرار احدیّهشریعۀ معارف الهیّه از آن در جریان است و نار حكمت بالغۀ صمدانیّه از آن در فوران...» این فقرات، انعكاسی است از اصل اعتقادی تقلیدناپذیری (inimitability) قرآن (اصل اِعجاز). البتّه لازم به ذكر است كه انتظار چنین تحسین و تكریمی از قرآن در تفسیر جمال رحمن می‌رفته، زیرا این شیوه، كلاً یكی از مشخّصات رسمی و همیشگی هر تفسیری بوده است. امّا در وَرای اظهارات احترام‌آمیز حضرت بهاءالله نسبت به قرآن، قطعاً مقاصد دیگری نیز مطرح بوده است.»(رمزوراز، ص130)
6. «حضرت بهاءالله حقاً و صریحاً قرآن را تأیید می‌فرمایند، امّا درعین حال به آن نسبیّت می‌بخشند. تفسیر آن حضرت گرچه مرجعیّت متن كهن را تداوم می‌بخشد، امّا هم زمان، نفس قرآن را محدود می‌سازد. این برخورد نقیض‌نما نسبت به قرآن، در این توصیف آن حضرت نمایان است: "(نقطه فرقان= حضرت محمّد) آن(قر آن) را سبب اعظم و دلیل اقوم برای طالبان مقرّر فرمودند كه‌هادی عباد باشد تا یوم معاد."» (رمزوراز، ص131)
7. «لازم به ذکر است كه گرچه حضرت بهاءالله كوشیده‌اند دسترسی به قرآن را حـقّ همـۀ «مـردم عـامی» قلمداد فرمایند، امّا برتری تفسیری را همچنان مختص پیامبر الهی می‌دانند (تا علما یا مردم عادی- م). (رمزوراز، ص133)
8. احتمالاً در كتـاب ایقان، اعجاب‌انگیزترین و مناسب‌ترین استعاره برای راز یا «سِرّ»، مروارید درون صدف است. حضرت بهاءالله به آیه‌ای قرآنی اشاره می‌فرمایند كه در آن «لئالی‌الاسرار»، «مكنون» است. آن حضرت تمامیّت قرآن را به عنوان «كنز لئالی الهیّه و مخزن اسرار احدیّه» مـورد ستایش قرار می‌دهند.»(رمزوراز، ص138)
9. «در این نگرش (نگرش خاصّی است كه حضرت بهاءالله نسبت به قرآن دارند)، متن قرآن نه تنها مقدّس محسوب می‌شود، بلكه ثابت و پایدار نیز می‌باشد؛ البتّه در محدوده‌های شرعی و نه در حوزه‌های تفسیری؛ و ایـن به روشنی، انعكاسی است از نگرش‌هـای قرن نوزدهمی اسلامی نسبت به متن؛ به این معنا كه قرآن به همان صورتی كه نازل شده، دست نخورده مانده است و متن به همان شکلی كه دریافت گشته، صحیح و درست به ما رسیده است.»(رمزوراز، ص178)
10. «در كتاب ایقان، تحسین زیبایی‌شناسانۀ حضرت بهاءالله از قرآن، مرتبط و ممزوج است با تمجید آن حضـرت از غنـای بیان مَجـازیـن این کتاب مبین. آن حضـرت، در عیـن اقامۀ دلیل و برهان بـرای اثبات وقوع یك ظهور وَراقرآنی (Post-Qur’ánic)، اعـزاز و اکـرام قرآن را نیز وسیعاً ملحوظ می‌دارند؛ و در مواضعی متعدّد از كتاب به ستایش قرآن می‌پردازند كه یك مورد آن چنین است: "هیچ شیئی را آن سلطان احدیّه، در اظهار حجّت خود، به آن (قرآن) شریك نفرموده؛ چه، میان حجج و دلایل، آیات به منزلۀ‌ شمس است و سوای آن به منزلۀ‌ نجوم، و آن است حجت باقیه و برهان ثابت و نور مُضیء از جانب سلطان حقیقی در میان عباد. هیچ فضلی به آن نرسد و هیچ امری بر آن سبقت نگیرد. كنز لئالی الهیّه است و مخزن اسرار احدیّهشریعۀ معارف الهیّه از آن در جریان است و نار حكمت بالغۀ صمدانیّه از آن در فوران."****»(رمزوراز، ص180)
11. «عزّت و احترامی كه حضرت بهاءالله برای متن مقدّس (قرآن) قائلند، (در فقرۀ زیر) كاملاً نمایان است: "مثلاً فرقان از برای امّت رسول حصن محكم بوده كه در زمان او، هر نفسی داخل او شد از رمی شیاطین و رُمح مخالفین و ظنونات مُجتَثَّه و اشارات شركیّه محفوظ ماند و همچنین مرزوق شد به فواكه طیبۀ احدیّه و اثمار علم شجرۀ الهیّه و از انهار ماء غیرآسِن معرفت نوشید و خمر اسرار توحید و تفرید چشید. چنانچه جمیع مایحتاج آن امّت از احكام دین و شریعت سیدالمُرسَلین در آن رضوان مبین موجود و معیّن گشته و آن (قرآن- م) است حجّت باقیه برای اهلش، بعد از نقطۀ فرقان (حضرت محمّد– م)؛ زیرا مسلّم است حكم آن و محقّق‌الوقوع است امر آن و جمیع، مأمور به اتّباع آن بوده‌اند تا ظهور بدیع در سنۀ ستّین." ممكن است كسی سؤال كند كه تكریم حضرت بهاءالله از قرآن، با وجود باورشان به اینكه از پیش توسّط حضرت باب منسوخ گشته، چرا تا این حدّ پیش رفته است؛ در پاسخ باید گفته شود كه احتمالاً این باور هیچ ربطی به اینكه آن حضرت چگونه صحّت و جامعیّت این سِفر جلیل را ملحوظ می‌داشته‌اند، ندارد.»(رمزوراز، ص183)
12. «برخلافِ بعضی زمزمه‌ها در سنّت شیعه كه جامعیّت قرآن را زیر سؤال برده است- از جمله شایعۀ اینكه در نسخۀ استاندارد عثمان فقرات مربوط به حضرت علی حذف شده است-، حضرت بهاءالله صحّت و تمامیّت آن را صحّه می‌نهند؛ امّا تعبیر و تفسیر قرآن، همانسان كه تا حدّی به صورت دقیق و جزیی ملاحظه خواهیم كرد، مسئله‌ای است كاملاً متفاوت.»(رمزوراز، صص184- 183)

ب3) مجازیّت در قرآن

1. «حضرت بهاءالله سلسله‌ای از فنون تفسیری را به كار می‌گیرند تا سرشت مَجازیِ قیامت قرآنی را توضیح دهنـد. با در نظر گـرفتن این مجازیّت زمینه ای، آن حضرت به تفسیر نمادین آیات قیامت‌نشان، بـر حسب تحقّقشان در همان زمان، مبادرت می‌نمایند.»(رمزوراز، ص113)
2. «حضرت بهاءالله، به طور كُلّی، در تفسیر و تبیین اَشكال مجازین قرآن، به «علمِ» فَصاحت اسلامی متوسّل نمی‌شوند.(38) آن حضرت، بـرعكس، تا حدّ زیادی، بطالت و بیهودگی (absurdity) حاصل از توسّل به معنای ظاهری را- شکلی از استدلال فصیحانه كه علمای معانی و بیان برای غلبه بر معنای ظاهری متن به كار می‌برند- مورد استفاده قرار می‌دهند.»(رمزوراز، ص134)
3. «به جای تشبّث به صلاحیتِ تفسیر رسومی، آن حضرت با توسّل به حصول بیهودگی (absurdity) (در صورت ظاهرگرایی- م) استدلال می‌فرمایند.»(رمزوراز، ص168)
4. «در كتاب ایقان یك خط استدلالی فصیحانه ( سخن روان و عاری از ابهام و پیچیدگی- م)، خردمایۀ لازم را برای تشخیص زبان مجازین قرآنی، فراهم می‌سازد. در بسیاری از تفاسیرِ ذکر شده (در فصول رمزوراز- م)، مجازگرایی بر نمادگرایی سبقت می‌گیرد. از نظر حضرت بهاءالله، درك و فهم بُعد مجازین قرآن، چشم انسان را به بُعد غنیِّ نمادین آن می‌گشاید؛ بُعدی كه مهم‌ترین وجهش، وعدۀ قرآنی دالّ بر دیدار خداوند (در روز قیامت) است.»(رمزوراز، ص256)
5. «یك نمونه از شیـوۀ استدلال فصیحانه، توسّل به بیهودهانجامی است (یعنی به بیهوده‌گویی انجامیدن قرائت ظاهری- م). وقتی قرائت ظاهری آیه‌ای صحیح انگاشته شود، این‌گونه استدلال، به ناپذیرفتنی‌بودنِ خردگرایانه یـا پدیدارشناسانۀ آن قرائت اشارت دارد، و در چنین وضعیتی است كه حالت مجازین میدان می‌یابد.»(رمزوراز، ص258)
6. «در چنین حركتی تفسیری و اغلب به دنبال ناموجّه دانستن معنای سطحی و ظاهری، آیات انسان‌گونهانگار (خدا) متضمّن حكم بیهوده‌گویی می‌شود. به همین دلیل است كه روند تفسیر حضرت بهاءالله از قرآن 67/39، قرائتِ ظاهریِ دستِ رستاخیزی خدا را نفی می‌نماید؛ زیرا وجود چنین دستی نه تنها ممكن نیست، بلكه گرفتاری در دام‌های انسانانگاری (خدا) را نیز در پی دارد: «و دیگر معنی این آیه را ادراك نما كه می‌فرماید: "والارضُ جمیعاً قبضتُهُ یومَ القیامة و السّمواتُ مَطَویاتٌ بیمینِه..." مضمون آن این است كه همۀ زمین اخذ شده در دست اوست روز قیامت و آسمان پیچیده شده در دست راست اوست. حال قدری انصاف می‌خواهد كه اگر مقصود این است كه مردم ادراك نموده‌اند، چه حُسن بر آن مترتّب می‌شود؟ وانگهی این مسلّم است كه حقِّ منیع، دستی كه مرئی شود به بصر ظاهر و مرتكب این امورات شود، منسوب به ذات نیست؛ بلكه كفری است محض و اِفكی است صِرف.» (این نمونه‌ای است از به بیهودگی انجامیدن صحنه، اگر آیه به صورت ظاهر قرائت شود- م) (رمزوراز، ص259)
7. به نظر می‌رسد اشارات و تذکّرات مکرّر حضرت بهاءالله به بیهوده انجامی (مزخرفات)، برای این است که ادراکات پیشینـه از متـن (قرآن) را، نفی و حـذف نمایند. آن حضرت عنصر محوریِ یک متن را بارز نمـوده، اثبات می‌فرمایند که ناممکن است کلمه یا عبارت معینی در آن به معنایِ ظاهری گرفتـه شود. به این ترتیب، بُعد باطنی آن در معرض امکانات اصطلاحی یا حتّی تفسیرات تمثیلی قرار می‌گیرد. (رمزوراز، صص306- 305)

ب4) شخصیّت فارقلیط

1. «حضرت ابراهیم علیه ‌السّلام عهد موعود، حضرت موسی را گرفت و بشارت به ظهور او داد و حضرت موسی عهد حضرت موعود، حضرت مسیح را گرفت و عالم را به بشارت ظهور او مژده داد و حضرت مسیح عهد فارقلیط را گرفت و بشارت به ظهور او داد و حضرت رسول، محمّد، عهد حضرت باب را گرفت و باب موعود حضرت محمّد بود، زیرا بشارت به ظهور او داد وحضرت باب عهد جمال مبارک، حضرت بهاءالله را گرفت و بشارت به ظهور او داد، زیرا جمال مبارک موعود حضرت باب بود و جمال مبارک عهد موعودی (را) گرفت که بعد از هزار سال یا هزاران سال ظهور خواهد نمود.»(حضرت عبدالبهاء، منتخبات مکاتیب4، فقرۀ156)
2. «در جمیعِکتب آسمانی آمده است که ظهورِ معنیِآیاتِ متشابهه (موجود در کتب سماوی) وقت معینی دارد که باید خدا در روز معین معنی این آیات را برای خلق دنیا بگوید. موسی گفت، آنکه بعد از من می‌آید، معانی آن‌ها را می‌گوید. عیسی شرحی نداد، فقط گفت آنکه بعد از من می‌آید، می‌گوید. رسولُ‌اللّه هم چیزی نگفت فرمود، بعد از من می‌آید. دانیال می‌گوید، خدا به من گفت این کتاب را مُهر کن تا روز آخر. این است که معنی این آیات در تورات معلوم نیست. حضرت مسیح هم که آمد، همین حرف‌ها را گفت و تازه ایشان فرمودند من به مَثَل با شما گفتگو می‌کنم، برای شما قصّه و حکایت می‌گویم، امّا حقیقت را آنکه بعد از من می‌آید، می‌گوید؛ یعنی فارقلیط یا روح تسلّی‌دهنده. در قرآن، حضرت رسول که آمدند؛ ایشان هم محوّل کردند به بعد. می‌فرمایند،‌ای مردم، خدا می‌گوید: "انّ علینا جَمْعَه و قرآنه فاذا قرآناهُ فاتّبِعْ قرآنه".‌ای محمّد، تو این آیات قرآن را به مردم بگو بخوانند و بروند، حالا کار به معنی آن نداشته باشند. "ثمَّ اِنَّ علینا بیانه "(سورۀ قیامت، آیات ١٧- ١٩) در آینده بیان و تفسیر این آیات را ما خواهیم فرستاد.»(عبدالحمید اشراق‌خاوری، تقریرات در بارۀ کتاب اقدس، صص29- 28)
3. «در میان مدافعان نظریّۀ اسلامی (در مورد شخصیّت فارقلیط)، با الهام از حدس و گمان ماراكچی (Marracci) در ترجمه‌ای كه در قرن هفتم میلادی از قرآن به زبان لاتین به عمل آورده، استدلال كلامی زیر تا حدودی شهرت یافته است: كلمۀ موعودِ parakletos،(همان فارقلیط و به معنای "حامی" و "مسلّی") در یوحنّا 16/ 14 و (معادل‌های آن)، حالتی تغییریافته از واژۀ اوّلیه‌ای است كه در بطن متن نهفته است؛ یعنی كلمۀ (paraklytos) به معنی "برجسته و ممدوح". اگر ایـن اصلاحیۀ مفـروض، پذیرفتنی باشد؛ آن‌گاه بر اساس ترادفِ لغوی بین دو نام، می‌توان نشان داد كه حضرت مسیح ظهور حضرت محمّد را كه نام مباركشان به معنی "ممتاز و ممدوح" می‌باشد، پیش‌گویی نموده‌اند.»(رمزوراز، ص162)
4. «نخستین بار ابن اسحاق، در قدیمی‌ترین سرگذشت باقی‌مانده از رسول‌الله (سیرۀ 150/1، توضیحی بـر یوحنّا 23/15)، به طـور مستقلّ و تحت تأثیر نام الهامی و قرآنیِ احمد (قرآن، 6/61)، روح راستی(فارقلیط) را با حضرت محمّد یکی انگاشت. امّا برخلاف این رویّه، حضرت بهاءالله، از طریق استدلالی مبتنی بر رابطۀ روحانی (و نه لفظی) حضرت مسیح و فارقلیط و حضرت محمّد، فارقلیط را {(كه در ایقان نامش برده نشده) اما در، ص17 [طبع 1900] به او اشاره رفته است} همان حضرت محمّد دانسته‌اند. از نظر آن حضرت، اتّحاد (توحید) و فرق (تفصیل)، چهارچوبه‌های تفسیری مرجعی هستند كه در آن‌ها هر دو نام صحیح می‌باشد.»(رمزوراز، ص162)
5. «حضرت بهاءالله، از صحّت و جامعیّت متن گفتار فارقلیطی و نیز كلام رستاخیزی مسیحایی در متی 31-29/24، در مقابل اتّهامات اسلامی مبنی بر تباهی (تحریف)، دفاع به عمل می‌آورند و آن‌گاه به "تفسیر بین‌الكتبی" (تفسیر قرآن مجید به وسیلۀ عهد جدید و بالعكس)، مبادرت می‌ورزند.»(رمزوراز، ص162)

ب5) ابعاد تودرتو به همراه متون مُکمِّله

1. «در كتاب ایقان می‌توان متنی زیرین را یافت كه جمال سبحان در آن، از طریق طرح‌واره‌ای موعودگرایانه كه نمادهای دیرین شیعی را به كار می‌گیرد، به مأموریّت خود اشاره می‌فرمایند. در این‌جا حضرت بهاءالله در همان حـدّی كـه موفّق می‌شونـد قائمیت حضـرت باب را حمایت كنند، توفیق می‌یابند با ایماء و اشاره، مشروعیّت مرجعیّت خود را وقایت فرمایند.»(رمزوراز، ص93)
2. «امّا نمادگرایی (symbolism) را مبتنی بر زیرلایه‌ای از مجازیّت (figuration) می‌نمایند. در این نوع بیان، زیبایی خاصّی به چشم می‌خورد؛ چیزی كه وَرای زیبایی‌شناسی معمولی است؛ چیزی كه حال و هوای روحانی دارد و درك آن نوعی آزمون بصیرت به حساب می‌آید.»(رمزوراز، صص250- 249)
3. «دفاع از مأموریّت حضرت باب- با تمامی اشارات ناسخانۀ آن- هدف معلوم و در واقع مصرّح کتاب ایقان است. با این وصف، در "لایه‌های زیرین متن"، این، مشروعیّت مرجعیّت نفسِ حضرت بهاءالله است که هشیارانه، جلوه‌گر می‌گردد. در نفس فرایند تفسیرِ آن حضرت، بُعدی نهانی موجود است و در وَرای تفسیرنمادین نیز رازی موعودگرایانه نهفته است؛ رازی که فقط تا حدّی هویدا می‌گردد.»(رمزوراز، ص288)
4. «حضرت باب مُدّعای خود را سریعاً مطرح فرمودند؛ امّا حضرت بهاءالله چنین نکردند؛ بلکه میدان را برای سریان بشاراتِ مبشّر خود باز گذاشتند و بعضی اشاراتِ خود ارجاعی را نیز در‌‌هاله‌هایی از رمزوراز پوشانیدند. انسان نمی‌تواند از تحسین این حالت اعجاب‌انگیز، یعنی نحوۀ اشارات مؤلّف به خود باز ماند. تبیین و توضیح صحیح کتاب ایقان وابسته به درک همین نکته است که بدون آن، بُعدی مهم از محتوای متن، مفقود می‌گردد.»(رمزوراز، ص315)
5. «در مجموع، ده فقره مذکوره به قصد این بوده که نمودی منصفانه از مضمون رازداری، عرضه نماید؛ موضوعی که زیر متن اصلیِ در کتاب ایقان محسوب است.»(رمزوراز، ص328)

ب5-1) بعد تفسیری

ب5-1-1) از منظر نصوص بهایی

1. «این‌که از "بعثت" سؤال نمودید، (در این مورد) در کتاب ایقان نازل شده آنچه که کافیست طوبی للعارفین.»(حضرت بهاءالله، مجموعۀ الواح چاپ مصر، ص166)
2. «در کتب مقدّسه مذکور است که مسیح دوباره آید و به علاماتی مشروط است؛ هر وقتی که آید به آن علامات‌اید. از جمله علامات این‌که آفتاب تاریک گردد و ماه نور ندهد و ستارگان آسمان بر زمین فرو ریزند. در آن وقت جمیع طوائف زمین ناله و حنین کنند. آن‌گاه علامت پسر انسان در آسمان پدید گردد و ببینند که ابن انسان بر ابر سوار با قوّت و جلال عظیم می‌آید. تفسیر این آیات را جمال مبارک در رسالۀ ایقان مشروحاً فرموده‌اند، احتیاج به تکرار نیست؛ به آن مراجعت کنید معانی آن کلمات را ادراک خواهید نمود.»(حضرت عبدالبهاء، مفاوضات مبارک، ص84، بخش 26- کو)
3. «مسیح می‌فرماید من شاید بیایم و شما هنوز در خوابید، زیرا آمدن ابن انسان مثل آمدن دزد است. شاید دزد در خانه است و صاحب خانه خبر ندارد. پس واضح و مبرهن گشت که این علامات (نحوه رَجعَت حضرت مسیح) معنی دارد، مقصود به ظاهر نیست و معانیش در کتاب ایقان مفصّل بیان شده است. به آن مراجعت نمایید.»(حضرت عبدالبهاء، مفاوضات مبارک، ص84، بخش 26- کو)
4. «آیۀ چهاردهم از فصل ثالث یوئیل تا آیۀ هفدهم، اخبار به ظهور جمال مبارک است و تفسیر آفتاب و ماه تاریک می‌شوند و ستاره‌ها از نور باز می‌مانند و زمین متزلزل می‌شود؛ معانی این آیات در کتاب ایقان موجود (است).»(حضرت عبدالبهاء، منتخبات مکاتیب4، ص186، لوح شماره166)
5. «در رسالۀ ایقان هیکل بشری را به منزلۀ سحاب شمرده‌اند و حقیقت نورانیه را به منزلۀ آفتاب و "حینئذٍ تشهدون ابن الانسان آتیاً علی سحاب السماء بقوّاتٍ و مجدٍ عظیم" عبارت انجیل را به این‌گونه تفسیر و تأویل فرموده‌اند.»(حضرت عبدالبهاء، مکاتیب1، ص279)
6. «این کتاب (ایقان)فقرات تمثیلی عهد جدید (انجیل)، آیات مبهمۀ قرآن مجید، و احادیث رمزی نَبَوی- متونی که مورث سوء تفاهم‌ها، شک و تردید‌ها، و خصومت‌ها‌ی دیرینه‌ بوده، پیروان سیستم‌های بزرگ دینی دنیا را چنین به اختلاف و جدایی افکنده است- را ذکر می‌کند و توضیح می‌دهد.»(حضرت ‌ولیِّ‌امرالله، مرور معبود، ص211- 210)
7. «اصیل‌ترین و سرنوشت‌ساز‌ترین تفسیر قرآنیِ ایقان به راستی استدلال در این مورد است که چگونه خداوند، با وجود مقام حضرت محمّد به عنوان «خاتَمَ‌النَّبیّین»(قرآن33:40)، پیام‌آور دیگری بعد از آن حضرت تواند(و خواهد) فرستاد.»(کریستفر باک، مقالۀ "در ورای خاتَمَ‌النَّبیّین"، ص1)
8. «رویكرد تفسیری حضرت بهاءالله شاهکاری نبوغ‌آمیز است که استدلالی اساساً اسلامی را به کار می‌گیرد تا حقیقتی را اثبات نماید که ظاهراً برای اسلام سنّتی، چه شیعی و چه سنّی، نامانوس و بیگانه است.»(کریستفر باک، مقالۀ "در ورای خاتَمَ‌النَّبیّین"، ص1)
9. «برای گرایش و گِرَوشی که حضرت بهاءالله قصد ایجاد آن را داشتند، تفسیر و تبیین، بنیانی اصولی و اعتقادی را مهیا ساخت که بر اساس آن، قیامت‌گرایی و قیامت‌شناسی، به قدرت و اختیاری روحانی در راستای قانون‌گذاری، مُبدّل گشت.»(کریستفر باک، مقالۀ "در ورای خاتَمَ‌النَّبیّین"، ص2)
10. «بحثانگیز‌ترین استدلال قرآنیِ مؤسّس دیانت بهایی، مدّعای ایشان است مبنـی بـر ایـن که محقّقان و مفسّران اسلام، در تفسیر آیۀ40/33، که شامل عبارت "خاتَمَ‌النَّبیّین" است، اشتباه کرده‌اند؛ زیرا به وعدۀ صریح الهی در مورد یک ظهور وراقرآنی که در چهار آیه آن سو‌تر، 44/33، ذکر شده است، توجّه ننموده‌اند. آیۀ اخیر به "لِقاءُالله" خجستۀ موعود اشاره کرده؛ قطعیت این دیدار را برای مؤمنان در روز رستاخیز تصریح می‌کند.»(کریستفر باک، مقالۀ "در ورای خاتَمَ‌النَّبیّین"، صص3- 2)
11. «ایقان چه نوع تفسیری است؟ قبل از هر چیز باید گفت که یک تفسیر کلاسیک نیست؛ زیرا شرح و بسطی آیه به آیه ارائه نمی‌دهد. به بیانی صحیح، ایقان یک تفسیر نمادین از قرآن و نیز تا حدّی کمتر، از عهد جدید است.»(کریستفر باک، مقالۀ "در ورای خاتَمَ‌النَّبیّین"، صص4)
12. «حضرت بهاءالله در کتاب ایقان، پیش از اقدام به تفسیر نمادین آیات قرآن، تا حدّی زیاد، با توسّل به اصل بیهوده انجامی(یعنی به بیهودگی انجامیدن معنا- م) در صورت ظاهرگرایی، حضور لسان مجازین را در آن‌ها اثبات می‌نمایند؛ و هنگامی که ظرفیت نمادین آن‌ها مُبرهن شد؛ نمادهای موجود را، در حوزۀ وعود قرآنی، تفسیر می‌کنند و سپس نتیجه را با شرایـط تـاریخیِ معـاصرِ حیاتِ خود منطبق می‌سازند؛ و در نهایت، خواننده را آزاد می‌گذارند تحقق آن وعود را بپذیرد یا ردّ نماید. چنین حرکتی تفسیری اغلب، معنی سطحیِ انسان‌گونهانگار خدا را نفی می‌کند، و بعد، این ظاهرگرایی را مشمول حکم به بیهودگی انجامیدن قلمداد می‌نماید.»(کریستفر باک، مقالۀ "در ورای خاتَمَ‌النَّبیّین"، صص6)
13. «برای عموم مسلمانان، این که قرآن، حضرت محمّد را "خاتَمَ‌النَّبیّین" می‌خواند، مهم‌ترین آیۀ پیامبرشناسانۀ این کتاب مبین است (و از لحاظ اصول اعتقادات، یکی از بحث بر انگیـز‌ترین آیات نیز محسوب است). با وجود این، حضرت بهاءالله انگشت روی چهار آیه آن سو‌تر می‌نهند و آن را (به همراه معادل‌های دیگرش)، محور مرکزی تفسیر و معمّای تمامی استدلال خود قرار می‌دهند. در این آیۀ شریفه می‌خوانیم: "تحیّتُهُم یومَ یَلقَونَهُ سلامٌ و اَعَدَّ لَهُم اجراً کریماً"»****(قرآن 33:44) (کریستفر باک، مقالۀ "در ورای خاتَمُ‌النَّبیین"، صص9)
14. «می‌توان ایقان را پر نفوذ‌ترین تفسیر قرآنی در ورای دنیای اسلام محسوب داشت.»(کریستفر باک، مقالۀ "در ورای خاتَمُ‌النَّبیین"، صص9)
15. «تا حین نزول کتاب ایقان اهمّیت رسالت انبیاى مقدّسۀ الهى، مقصد از ظهور آن مظاهر رحمانى و معانى حقیقى کلمات کتب آسمانى مکتوم و مجهول مانده بود. با نزول این کتاب مستطاب اهمّیت "‌کلمه‌"‌ای که مطابق سفر دانیال "‌تا زمان آخر مخفى و مختوم شده‌است‌" ظاهر و آشکار شد و "‌ختم‌"‌ی که خداوند سالیان دراز بر کتب مقدّسۀ تمام ادیان گذاشته بود، برداشته شد.»(ادیب طاهرزاده، نفحات ظهور حضرت بهاءالله، ص....)
16. **«یک خاصّیّت منحصر به فرد در این کتاب (ایقان) است که خواننده، چه متأله باشد، چه بی‌دین، چه باایمان باشد، چه بی‌ایمان و چه مخالف باشد و یا بی‌طرف، نمی‌تواند از دست این خاصّیّت بگریزد و آن، نظم فکریِ دقیقی است که در تفسیر جدید از قرآن در کتاب ایقان موجود است. ممکن است کسی نظم فکری و استدلالی بهاءالله را در این اثر گران قدر نپذیرد، اما کسی نمی‌تواند منکر بشود که یک ساختار بدیع در نگاه به کتاب‌های آسمانی و خصوصاً قرآن، در کتاب ایقان وجود دارد.»(**تورج امینی. خواب‌های رسولانه یا پیچ و تاب‌های غیر مسؤولانۀ عبدالکریم سروش؟ سایت بالاترین،  ۱۶ مرداد ۱۳۹۵، ۰۸:۳۲ | آخرین ویرایش: ۱۶ مرداد ۱۳۹۵، ۰۹:۰۴۵)
17. «اهمّیتی که کتاب ایقان در تأویل آیات قرآنی دارد، از این بابت است که تمام آیات متشابهات قرآن، به شکلی معنا می‌گردند و این اجزا به گونه‌ای در کنار هم می‌نشینند که تصویری جدید، اما دقیق از روایتهای قرآنی به دست می‌آید. این تفسیرها و یا تأویل‌ها، همانند اجزای یک پازل عمل می‌کنند و وقتی پازل چیده شد، تصویر زیبایی به چشم می‌آید که قابل وصف نیست.»(تورج امینی. خواب‌های رسولانه یا پیچ و تاب‌های غیر مسؤولانۀ عبدالکریم سروش؟ سایت بالاترین،  ۱۶ مرداد ۱۳۹۵، ۰۸:۳۲ | آخرین ویرایش: ۱۶ مرداد ۱۳۹۵، ۰۹:۰۴۵)

ب5-1-2) از منظر کتاب رمزوراز

ب5-1-2-1) تفسیر کلاسیک (سنّتی)

1. «كسی یافت نمی‌شود كه این كتاب مبین (ایقان) را بخواند و مبهوت حجم وسیع تفسیرات و اشارات موجود در آن، مربوط به كتاب مستطاب قرآن، نشود؛ شاید به این سبب كه اوّلین گیرنده و خوانندۀ آن، یك مسلمان شیعه مذهب، یعنی خال اكبر حضرت باب (1850- 1819)، مبشّر اعظم جمال قدم، بوده است.»(رمزوراز، صه، خوان کول)
2. «تفسیر و تبیین كتب الهی حائز این قدرت و توانایی است كه نقش خود را معكوس سازد. بدین معنی كه تفسیرِ روشن و متقن، در واقع گذشته‌ای است كه زمان حال را تبیین می‌كند و در این رهگذر، این فقرات متشابۀ كتب سماوی است كه به خصوص مستعدّ تأثیرپذیری از این فرایند خجسته هستند؛ یعنی فقراتی كه حاوی امثال و اشباه، بیانات مَجازین و نظاره‌های قیامت‌نشان بوده، به یك معنا "تاریك" تلقی می‌شوند.»(رمزوراز، ص9)
3. «كتاب مستطاب ایقان، اثر حضرت بهاءالله، كاری است تفسیری روی انجیل جلیل و قرآن مجید. معمولاً آثار تفسیری، چه آكادمیك باشند چه سنّتی Pastoral) )، غیرقطعی و میرا هستند؛ یعنی چندی در دوایر تفسیر سریان می‌یابند و بعد به آرامی، با جای‌گزین شدن توسّط تفاسیر دیگر، می‌میرند. امّا كتاب مستطاب ایقان بر خلاف این جریان، حتّی موفّق به خلق ساختار و قالب بنیادی یك دیانت جدید جهانی گشته است.»(رمزوراز، ص9)
4. «هم در دیدگاه آن حضرت از تاریخ و هم در نظریّۀ ایشان برای مدنیّت، تكریم و تعظیم قرآن، به گونه‌ای پر شور و حال استمرار می‌یابد. اظهار نظر قاطع و صریح آن حضرت است كه "این قرآن حجّت است برای مشرق و مغرب عالم." به همین سبب است که تفسیر و توضیحی قانع‌کننده از قیامت‌شناسی قرآن لازم می‌آید؛ یعنی همان نیازی كه سبب نزول ایقان شد. طیّ این رساله، جوانب مختلف این قیامت‌شناسی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.»(رمزوراز، ص10)
5. «كتاب ایقان اثری بسیار فراتر از یك تفسیر است.»(رمزوراز، ص11)
6. «در كتاب مستطاب ایقان، جمال سبحان می‌كوشند مدلّل سازند كه نفس قرآن كریم عملاً وقوع ظهوری عظیم (یعنی پیامبری بعد از حضرت محمّد) را در آینده، پیش‌بینی كرده است، و این كارِ تفسیریِ كوچكی نیست؛ زیـرا زمانی که مانع خَتمیّت ظهور كنار گذاشته شود (کاری که این تفسیر کرده است- م)، بهاءالله مفسّر در جامۀ بهاءالله مُنزِل ظاهر می‌گردد.»(رمزوراز، ص13)
7. «حضرت بهاءالله با كاربرد ابزاری تفسیری که برای همگان قابل درك است، در جهت توجیهِ حقانیّت سخن خود، از نصوص قدیمه تولید معانی جدیده می‌فرمایند.»(رمزوراز، ص13)
8. «این، "واقعیّتِ" پدیدارشناسانۀ تجلّیات بدیعۀ الهیّه در نفس حضرت باب و آن‌گونه که روشن خواهد شد، در نفس حضرت بهاءالله است که کاربرد فنون تفسیری را کنترل و هدایت می‌نماید. وقتی تفسیر به عنوان وسیله‌ای خطیر در جهت اقبال و عرفان ظهوری فرااسلامی عمل می‌نماید، نفس تبیین و تفسیر، خود، جزیی از آن ظهور محسوب می‌شود؛ درست همان‌گونه كه کلید جزیی از درب به حساب می‌آید.»(رمزوراز، ص13)
9. «تفسیر قرآن: معنای ظاهری آیات را چطور می‌توان با تعابیر مطرح در میان بابیان وفق داد؟»(رمزوراز، ص47) (یکی از اسئلۀ جناب خال از جمال مبارک)
10. «حضرت بهاءالله تعبیر و تفسیر "خاتَم‌النّبین" را تا افق‌هایی بسیار فراتر از محدوده‌های اسلامی گسترش می‌دهند. برای تقویت فرایند تفسیر، احادیث شیعی، به وفور در دسترس آن حضرت بوده است، ذخیرۀ وسیعی كه هر مفسّری می‌تواند قانوناً از آن برداشت كند.»(رمزوراز، ص100)
11. «در وَرای "خاتَمُ‌النّبیین" عرصۀ گستردۀ تفسیر قرار می‌گیرد. حضرت بهاءالله با ارائۀ یك معادلۀ سـادۀ قرآنی، مسیری كاملاً بدیع از تفسیر افتتاح می‌فرمایند و آن اینكه قائمِ سنّت اسلامی، همان "لِقاءُالله" مـذكور در قرآن است. آن حضـرت در خلال كتاب ایقان، به طور پیوسته، شخص قائم را معادل "لِقاءُالله" قرآنی قلمداد می‌فرمایند كه در این یکسان انگاری، "صفات" الوهیّت (و نه ذات او)، در یک تحقّق‌بخشندۀ رستاخیزی كه فرّه و جذبۀ فوق‌طبیعیش (charisma) معرّف حقیقت الوهیّت است، حلـول می‌نماید.»(رمزوراز، ص101)
12. «عقیدۀ مواجهه با خداوند در روز رستاخیز، موجد مضمون تفسیری اصلی در كتاب ایقان است. معهذا، حضرت بهاءالله به سختی می‌كوشند حقیقت حضرت الوهیّت را از هر نوع انسان‌گونهانگاری (Anthropomorphism) چه قرآنی و چه غیران، مبرّا سازند. آن حضرت جریان پاكسازی مفاهیم انسان‌گونهانگاریِ خداوند را به قیامت‌شناسی قرآن نیز تسرّی می‌دهند و تصریح می‌کنند که در نمایش رستاخیزی، خداوند هرگز تشخّص و تجسّم نمی‌یابد، بلكه آن را هدایت می‌كند.»(رمزوراز، ص101)
13. «حضرت بهاءالله به گونه‌ای تفسیری و به وسیلۀ‌ خِرَدمایه‌ای فصیحانه، جریان استدلال خود را بسط و گستـرش می‌دهند و در این مسیر، گهگاهی به درك مشترك مخاطبان خود نیز متوسّل می‌شوند؛ (مثلاً به بعضی بیهوده‌گویی‌های كلامی كه از ظاهرانگاری آیات قرآنی ناشی می‌شود، اشاره می‌فرمایند.)»(رمزوراز، صص104- 103)
14. «حضرت بهاءالله سلسله‌ای از فنون تفسیری را به كار می‌گیرند تا سرشت مَجازیِ قیامت قرآنی را توضیح دهنـد. با در نظر گـرفتن این مَجازیّتِ زمینه ای، آن حضرت به تفسیر نمادین آیات قیامت‌نشان، بـر حسب تحقّقشان در همان زمان، مبادرت می‌نمایند.»(رمزوراز، ص113)
15. «كتاب مستطاب ایقان اساساً بحث و استدلالی است فصیحانه و گسترده كه به تعبیر و تفسیری نمادین از صُوَر قیامت‌نشانی منتهی می‌گردد كه پیاپی در متن قرآن رخ می‌نمایند.»(رمزوراز، ص113)
16. «حضرت بهاءالله، به عنوان یك ایرانی و یك مفسّر، میراث مرغوب تفسیر ایرانی را غنی‌تر می‌سازنـد.»(رمزوراز، ص123)
17. «این كتاب مستطاب، در حالی كه ریشه‌های اسلامی آن در زمینۀ سنّت ابراهیمی كِشته گشته، از تنۀ تفسیر كلاسیكی كه شاخۀ تأویل (تفسیر نمادین) شیعی از آن روییده، تغذیه می‌كند. این اثر ثمین، ثمرۀ یك سنّت تفسیری پیچیده است و معرّف جهان بینی بهائی، در شكل جنینی آن می‌باشد.»(رمزوراز، ص124)
18. «كتاب ایقان یك كار تفسیری‌ است و به قولی «جزء سوّم» قرآن، یعنی آیات قیامت‌نشانی را كه محتاج مؤوّل (تأویل كننده) هستند، هدف قرار می‌دهد. بنابر این، اگر بخواهیم درست بگوییم، نقش حضرت بهاءالله، همان نقش یك مؤوّل است.»(رمزوراز، ص124)
19. «"هوالّذی انزل علیك الكتابَ، منه آیاتٌ محكماتٌ، هنَّ ‌امّ‌ُّالكتاب، و اُخَرُ متشابهاتٌو ما یعلَمُ تأویلَه الاّ اللهُ و الرّاسخون فی العلم**"(قرآن7/3). (این) آیۀ مبارکه در مورد صلاحیّت و اختیار حضرت بهاءالله برای تفسیر، کاملا روشن و گویا است. در مذهب تشیّع، اختیار ایضاح قرآن به امامان محوّل شده؛ امّا حضـرت بهاءالله بـدون اینكه اعتراضی به این تفویض سنّتی داشته باشند، در افق‌هایی بسیار فراتر از ائمه قدم می‌نهند. این دعوی بلندپروازانه نسبت به صلاحیت و حقانیّت تفسیر، عنصری اصلی و ساختاری در تحوّل عملكردِ حضرت بهاءالله از تأویل متنی به تحقّق رستاخیزی است.»(رمزوراز، ص125)**
20. «از منظـری مكتبـی و مـَدْرسـی، عملكـرد آن حضرت به عنوان مفسّر قرآن، كاملاً فرا- اكتسـابـی (extra curricular) و بعضـی از عنـاصــر تفسیـرشان، حتی ضـد- اكتسـابـی (counter-curricular) می‌باشد.»(رمزوراز، ص125)
21. «تفسیر آن حضرت گرچه مرجعیّت متن كهن را تداوم می‌بخشد، امّا هم زمان، نفس قرآن را محدود می‌سازد. این برخورد نقیض‌نما نسبت به قرآن، در این توصیف آن حضرت نمایان است: (نقطه فرقان= حضرت محمّد) آن(قر آن) را سبب اعظم و دلیل اقوم برای طالبان مقرّر فرمودند كه‌هادی عباد باشد تا یوم معاد.»(رمزوراز، ص131)
22. «كتاب مستطاب ایقان به معنای کلاسیک، یك تفسیر به حساب نمی‌آید. امّا از آنجا که حضرت بهاءالله، بنفسه‌الاقدس، آن را برهان و استدلالی قانع‌کننده، توصیف فرموده‌اند، حال و هوای تفسیری آن قابل اثبات است. تفسیر وسیله‌ای است كه هدف معیّنی را تعقیب می‌كند و در مورد كتاب ایقان، عامل و ابزاری است برای اثبات تحقّق "آخِرُالزَّمان".»(رمزوراز، ص153)
23. «حضرت بهاءالله بینش‌های تفسیری خود را عمومی و جهانی و قابل كاربرد در مورد هریك از كتب سماوی، ملحوظ می‌دارند: "فی الحقیقه جمیع کتب و اسرار آن در این مختصر (کتاب ایقان- م) ذکر شده"(3) اگر به نفس استدلالیات آن حضرت توجّه شود، این مسأله كه چه نصّی یا متنی تفسیر می‌شود، اهمّیت درجه دوّم می‌یابد. فنونی كه حضرت بهاءالله برای تفسیر خود به‌كار می‌برند، به راستی در مورد نصوص قرآنی و غیر قرآنی، به طور یكسان، قابل کاربرد است. همان‌گونه كه ملاحظه خواهیم كرد، مطـوّل‌ترین تفسیر آن حضرت، روی یك متن انجیلی است و آن، سه آیه از متنی است که به مکاشفۀ صغیر(Minor) معروف می‌باشد. ترجمۀ انگلیسی تفسیر حضرت بهاءالله از آیات 29 تا 31 باب 24 انجیل متی، چیزی حدود 57 صفحه (44 صفحه از متن فارسی- م) را شامل می‌شود كه قریب یك چهارم از كل متن كتاب را شکل در بر می‌گیرد.»(رمزوراز، ص153)
24. «هدف پوشیده در ورای تفسیر حضرت بهاءالله دو مورد است: اوّل حمایت از مأموریّت حضرت باب؛ و دوّم تصحیح و تجدید مسیر جامعۀ بابی قبل از ظهور موعودِ جدید.»(رمزوراز، ص163)
25. «تفسیر حضرت بهاءالله از آیات 29 ور بزرگ خواهد فرستاد ... نسان را خواهند ديد كه با قدرت و جلال بسيار بر ابرهاي آسمان مي‌آيد. سمان متزلزل تا 31 باب 24 انجیل متّی (كه هیچ جایگاه نمایانی در اصول اعتقادیِ اسلامی ندارند)، به نحوی اثبات‌پذیر، دقیق‌ترین تفسیری است كه در كتاب ایقان صورت گرفته است. این تفسیر درعین حال از حجم قابل توجّهی نیز برخوردار است.»(رمزوراز، ص164)
26. «خلاصۀ كلام اینكه نقطۀ آغازین تفسیر در كتاب ایقان، توضیح و تبیین مكاشفۀ عهدجدید است به عنوان مبنایی برای تفسیر قرآن مجید كه در خلال تتمّۀ كتاب پیگیری می‌شود.»(رمزوراز، ص169)
27. «ونس‌برو در بررسی خود از تفسیر، دو گونه معیار را معرفی می‌نماید: 1) معیار كاركردی (functional) و 2) معیار سَبكی (stylistic).»(رمزوراز، ص177)
28. «گونه‌شناسی ونس‌برو شامل پنج نوع تفسیر و دوازده مورد ابزار تشخیص تفسیر؛ یعنی «دوازده عنصر تبیینی، به عنوان معیاری جهت تحلیلِ توصیفی ادبیّات تفسیری»، می‌باشد. تدوین این عناصر تبیینی توسّط ونس‌برو، چارچوبه‌ای علمی- ادبی را برای تحلیل و بررسی هر نوع اثر تفسیری فراهم می‌سازد و مؤلّفه‌های تفسیری اصلی آن را مشخّص و مجزّا می‌نماید.»(رمزوراز، ص178) [ابزارهای تشخیص تفسیر: قرائت‌های مختلف- متون شاهد- توضیح لغوی- توضیح دستوری- توضیح فصیحانه- ایجاز سخن- تشبه و همانندی- فسخ و نفی- اسباب النزول (شان نزول)- حدیث نبوی- تعیین هویت مبهمات- حکایت و داستان.]
29. «تدوین این عناصر تبیینی توسّط ونس‌برو، چارچوبه‌ای علمی- ادبی را برای تحلیل و بررسی هر نوع اثر تفسیری فراهم می‌سازد و مؤلّفه‌های تفسیری اصلی آن را مشخّص و مجزّا می‌نماید. تعداد و توزیع هریك از این فنون در درون یك متن معیّن، با دقت بیشتری به ما می‌گوید كه مفسّر با مواد خود چه كرده است و نیز به درك ما از اینكه چه عواملی را باید شکل‌دهندۀ ساختار ویژۀ یك تفسیر در نظر گرفت، می‌افزاید. حضـرت بهاءالله در كتاب ایقان، همۀ ابزار تشخیص ونس‌برو، به جز دو مورد را، به كار برده‌اند. دو مورد مفقوده عبارتند از: قرائت‌های مختلف و متون شاهد.»(رمزوراز، ص178)
30. «روش‌های آن حضرت، در هر موردی، با آنچه ونس‌برو سازوكار (mechanism)‌های تفسیری خوانده، تطابق کامل ندارد؛ امّا شباهت‌های تقریبی موجود، روشنگر و مفید است. من ثابت خواهم كرد كه در كتاب ایقان یك رویكرد معین تفسیری، قابل تشخیص است و آن این است كه حضرت بهاءالله، نخست به عنوان مقدّمه، اثبات می‌فرمایند كه مبحث رستاخیز قرآنی، نوعاً مَجازی (figurative) است. سپس چنین مقالِ قیامت‌نشان مجازین را، از لحاظ عملكرد، نمادین (symbolic) می‌بینند.»(رمزوراز، ص179)
31. «نخستین هماوردطلبی جمال ابهی نسبت به مرجعیّت سنّتی اسلامی، در میدان‌ها و عرصه‌های تفسیری است. امّا در ادوار بعد از بغداد (92- 1863)، آن حضرت این مرجعیّت را در سایر عرصه‌ها و زمینه‌ها نیز به چالش می‌كشند.»(رمزوراز، ص202)
32. «حضـرت بهاءالله را بایـد در چارچوبۀ سنّت تفسیر اسلامی، امّا نه به نحوی كه تابع و مقهور آن درنظر آیند، مشاهده نمود. تفسیر آن حضرت به نحو برجسته، به عنوان اثری خودنمایی می‌كند که حائز اصالتی مثل‌واره و فرّه‌ای ایزدانه بوده، نه تنها بر تبیین مرموزانه‌ترین آیات قرآنی جرأت نموده، بلكه متحجرانه‌تـریـن عقیدۀ جزمی اسلامی را هدف قرارداده است. هدف این اثر، فقط اثبات احتمالِ وقوعِ یک تجلّی الهی بعد از دور محمّدی و یا تنها دفاع از اصالت و حقانیّت ظهور بابی نبوده است. اگر فرضیۀ رازداری موعودانه معتبـر باشد، می‌توان طرح و قصد نهایی حضرت بهاءالله را در فروغی تازه مشاهده نمود. كتاب ایقان نگاشتـه شـد تـا جامعۀ نوخاستۀ بابی را برای لحظه‌ای رستاخیزی و در شرف وقوع، آماده سازد؛ لحظۀ خجسته‌ای كه بهاءالله مفسّر را به بهاءالله مُنزِل، مبدّل می‌نمود.»(رمزوراز، ص261)
33. «بابیان مبهوت نبوغ تفسیریِ حضرت بهاءالله شدند، کـه تـا به این حدّ، مستقل از قدرت و نفوذ مِنبر و مسجد، تجلّی می‌یافت. جمال رحمن، به سان هیکلی مقتدر و بدیع بر فراز افق گستردۀ ادیان ظاهر شدند. همۀ آنچه که در آرایۀ مُنجیِ موعودِ یوم آخِر گفته شده بود، در شخص حضرت بهاءالله «تحقّق» یافت. جریان و فوران قیامت‌نشان، قاطع و قدرتمند بود.»(رمزوراز، صص333- 332)

ب5-1-2-2) تفسیر نمادین

1. «اصطلاح‌شناسی تفسیری حضرت بهاءالله مبتنی است بـر آن حالت چندظرفیتی (polyvalence) (تعدّد ابعاد متن) و آن خاصّیت چندمعنایی(polysemy) (تعدّد معانی) كه به قرآن نسبت داده می‌شود. این مجوز تعبیری این امکان را برای تفسیر نمادین فراهم می‌سازد که عرصۀ وسیع و تلوّن كثیر خود را داشته باشد. در حاشیۀ این عرصۀ تشریحی، تاریخ نیز حضور و نمود می‌یابد؛ که در گسترۀ آن، ندای الهی بلند می‌شود و سپس در بستر قرون منعکس و متموج می‌گردد، و تحقّق آن منسوب به نمادهایی است كه زنده می‌شونـد و به گونۀ قوانینی بت‌مآبانه (iconic) تعیّن می‌پذیرند. معرفت قیامتِ محقّق ایقان، نه به قیام جسمانی، بلكه به رستاخیز نمادها متكی است؛ نمادهایی كه گویی، به گونۀ پاره‌استخوانه‌ایی خشكیده، بر عرصۀ متون پراكنده بودند؛ آن‌گاه تفسیر مجدّد مناسبِ روح زمان، به آن‌ها حیات دمید و ایمان و اعتقاد، به آن‌ها ماهیچه و عضله و رگ و پی بخشید.»(رمزوراز، صص134- 133)
2. «این درست که توجیه متنیِ تفسیرِ نمادین مبتنی است بر مجازی و چندبُعدی بودن متن؛ امّا تفسیر، به یك معنی، حتی اگر خیلی عمیق و دقیق هم باشـد، امری شخصی و اختیاری تلقّی می‌شود. در این راستا معنایی كه حضرت بهاءالله تولید می‌كنند (و از نظر بهاییان معادل است با مقصد و مفهوم اصلی قرآن مجید)، متّكی است به چند‌ظرفیتی (polyvalence) بودنِ متن (یا تعدّدِ) نفسِ معنا كه به نوبۀ خود، بر اساس وجودِ معنای غیرظاهری، توجیه می‌گردد.»(رمزوراز، ص135)
3. «كلمات رمز، راز، تلویح و اشاره، پیوسته در كتاب ایقان تكرار می‌گردند و معناً با دو عبارت ظاهر و باطن (كه خود نیز در متن به كار برده می‌شوند)، سازگار هستند.»(رمزوراز، ص136)
4. «در كتاب ایقان، تجسّم و تشخّص یافتن نمادها، اصل تفسیری مهمی محسوب است. در این‌جا، درحالی كه توان استعاری ممكن است موفّق به آشكارسازی مَجاز بودن متن شود، امّا در مقابل، گشودن رمز كُدهای نمادین قرآنی بیشتر مسئله‌ای است مربوط به تشخیص هویت آن‌ها. یعنی، هر نمادی به منزلۀ یك جفت كفش بلورین می‌باشد و مسأله این است كه این كفش نمادین متناسب پای چه كسی است؟ مثلاً در مباحث پیشین، حضرت بهاءالله نماد "سُبُحات جلال" را معرّف علما تعبیر فرمودند. تشخیص هویت نماد و نه صرفاً معنی لفظی آن، عنصری اساسی در تفسیر بهایی است. نمادها حائز صوَری عینیاند، امّا معانی (یا مستشاران- در این‌جا،"معانی" در مقابل "نمادها" قرار دارد- م) آن‌ها مواضیعی ذهنیاند. نمادها به اشخاص، حوادث، یا شرایطی دلالت دارند كه به عالم انسانی مربوط می‌شوند. حضرت بهاءالله بر "كیستی" نمادها تأكید دارند و نه فقط بر "چیستی" آن‌ها.»(رمزوراز، ص137)
5. «نهایتاً این مدّعای حضرت بهاءالله كه تمامی لوازمِ تفسیرِ نمادین كتب مقدّسه، در كتاب ایقان خلاصه گشته، حائز نتایج عظیمه است؛ می‌فرمایند: "فی‌الحقیقه جمیع كتب و اسرار آن در این مختصر (كتاب ایقان- م ) ذكر شده، به قسمی كه اگر كسی قدری تأمّل نماید جمیع اسرار كلمات الهی و امور ظاهره از آن سلطان حقیقی را از آنچه ذكر شده، ادراك می‌نماید." صحّت و سُقم ایـن ادّعـا یك مسئـلۀ صرفاً ایمانی است؛ امّا نفسِ طرح آن، قدرت و مرجعیّتی را القاء می‌نماید كه در عالم اسلام، حتی در میان عرفا، كاملاً بی‌سابقه است.»(رمزوراز، ص139)
6. «حضرت بهاءالله ابتـدا توضیحاتی فصیحانه (rhetorical) ارائه می‌فرمایند و به خواننده کمک می‌نمایند مَجازین بودن مقال را درك كند. تفسیر و تبیین نمادها (symbols) به این دیـدگاه زیـر بنـایی از متـن و كاربـرد لسان تصویـری در آن بستگی دارد. نمـادهـا، كـه اغـلب بـرای مقـال مجـازین بی‌نشانه‌اند، شناختشان وابستـه بـه زمینـۀ متن بوده، به طریق قانون تطابق(بین نماد و معنی مورد نظر آن- م)، تعبیر و تفسیر می‌گردنـد. این همبستگی (بین نماد و معنی- م)، یك واقعیّت هستی شناسانۀ برتر و یا لااقل، یك جهان بینی از نظرِ روان‌شناختی عمیق‌تر را، مدّ نظر دارد. کلا پویایی(dynamic) میان مجاز (figure) و نماد، نقشی اساسی در استدلال كُلّی كتاب ایقان ایفا می‌کند آن هم در این راستا كه ظهوری فراقرآنی نه تنها ممكن و موعود، بلكه هم اینك در جهان موجود و مشهود است.»(رمزوراز، ص180)
7. «روند تفسیری حضرت بهاءالله چگونه بوده است؟ به بیانی بسیار مختصر و ساده، باید گفت كه این روندی دو مرحله‌ای است: 1)ابتدا در آیات رستاخیزیِ قرآنی و به قصد اثباتِ حضورِ لسان مجازین در آن‌هانآ، نوعی نقد و بررسی غیر رسمی و فصیحانه (روشنگرانه)، همراه با تأكید بر نیاز به تفسیر نمادین، ارائه می‌گردد. 2)سپس، نفسِ تفسیر نمادین (تلویح)، به نحوی روش‌مندانه و به واسطۀ كاربرد واسعِ اضافات استعاری و تطابق‌دادن خصایص "نماد" (symbol) با "معنی" (referent)، به اجراء درمی‌آید.»(رمزوراز، ص257)
8. «رویكرد تفسیری حضرت بهاءالله، مبنایی را برای كارهای تفسیری ویژۀ آن حضرت مهیّا ساخت. همان طور كه در بالا ذكر شد، آن حضرت یك خردمایۀ مبتنی بر مجازیّت را مطرح می‌فرمایند تا نمادگرایی قرآن را ایضاح و اثبات نمایند. در خلال این كار، آن حضرت قرائت ظاهری اغلب آیات رستاخیزی قرآنی را نفی كرده، به طور قاطع تفاسیر سنّتی را مردود می‌شمارند و پس از اثباتِ به بیهـوده‌گویی انجامیدنِ قرائتِ غیر مُجاز ظاهری، آیاتی را ذكر می‌نمایند با مشخّصه‌ای ناهنجار، غیر واقعی و آشكارا استعاری كه دلالت دارند بر حضور لسان مَجازین در قرآن.»(رمزوراز، ص258)
9. «حضرت بهاءالله نشان می‌دهند كه زبان مجازین، به نحوی نهایی، زیربنای نمادگرایی قرآنی است.»(رمزوراز، ص258)
10. «در میدان تفاسیر متواتره، چنین تفسیری نمادین، باید ابتدا خود را از زیر بار سنگین قـرائتِ سنّتی قـرون و نیـز قـدرت روحانیّتی بیچون، رهایی دهد. چنین قرائتی، یعنی جای‌گزین كردن معجزه با نماد و انسانانگاره با استعاره، ذهن مفسّر را از یك جهان بینی جادویی، منحرف می‌سازد و بـه جـای آن، تـأكید را نه بر معجزات و خوارق عادات، بلكه بر نفسانیّات و اخلاقیّات می‌گذارد. بعلاوه، قرائتی كه حضرت بهاءالله مردودش می‌شمارند، مستلزم تعلیق قانون طبیعی (یعنی نادیده‌گرفتن عمل‌کرد قانون طبیعی- م) است و قرائتی كه مقبولش می‌دارند مبتكر تدخیل قانون روحانی است كه همانا عامل حیات و سرزندگی در منظرگاه سرسبز فؤاد ‌باشـد. بـدین‌سان، خواننده‌ای كه چنین تفسیری بدیع را مشاهده و مطالعه می‌کند، ابوابی واسع بر افق‌های مرجعیّتی جدید نیز، بر وجهش گشوده می‌شود.»(رمزوراز، ص260)
11. «كتاب ایقان رساله‌ای در اصول اعتقادی است كه به تفسیر نمادین- و نه دقیقاً و تماماً فصیحانه- مبادرت می‌نماید و در این مسیر، اثبات و ایضاح مَجازیّت قرآنی، صرفاً حقانیّت و درستی رویكردِ تفسیر نمادین را تقویت و تحكیم می‌بخشد.»(رمزوراز، ص260)
12. **«حضرت بهاءالله در مسیر شیوۀ تفسیریِ کلیِ خود در جهت نمادگرایی، خِردمایه‌ای مبتنی بر مَجازیّت را مطرح می‌فرمایند. در این راستا، در حالی که اصطلاح‌شناسیِ آن حضرت تطابق چندانی با نظام پیچیدۀ فَصاحت اسلامی، یعنی (علم البلاغه)**ندارد؛ بعضی از استدلالات ایشان که ناظر بر ناموجّه بودنِ تفسیر ظاهری هستند، آشکارا فصیحانه‌اند و به این ترتیب، مبنایی معنایی و غیر مرسوم را برای تعبیر غیرظاهری، فراهم می‌آورند. در کتاب ایقان کاربرد منطق عادیِ معناگرا، جزیی از ساختار استدلال اساسی حضرت بهاءالله است.»(رمزوراز، ص301)
13. «استدلال حضرت بهاءالله برای قرائت نمادین قرآن، مستند است بر حضور لسان مجازین در آن. این خردمایۀ مبتنی بر مجازیت برای قرائتِ غیرظاهریِ کتب سماوی، مؤلّفۀ معناشناختیِ رویکردِ تفسیریِ آن حضرت است. امّا، این بدان معنا نیست که کتاب ایقان از نظام فَصاحت اسلامی بهره می‌برد. چنین نیست، زیـرا در متن کتاب، اصطلاحات فنـیِ مخصوص به علـم فَصاحت چندان (گرچه نه کلاً) به چشم نمی‌خورد. امّا تـا آنجا کـه بـه خِرد و منطق مربوط می‌شود، این دو رویکرد، حائز بعضی مشابهات اصولی نیز می‌باشند.»(رمزوراز، ص304)
14. «ایـن حقیقت که حضرت بهاءالله سخت می‌کوشند حضور لسان مَجازین در قرآن را اثبات نمایند، نشان می‌دهد که این امر، شرط ضروریِ ادراکِ راهبردِ (strategy) برانگیزندۀ کتاب ایقان است. ایـن سِفـر جلیـل، ظـاهرگـرایـیِ بنـده‌واری را در درکِ مکتبـی‌شـدۀ اسـلامی از قرآن، صحّه می‌نهد و نیز تصریح می‌کند که حدّ متوسّط فهمِ مسلمین از متن قرآن که به واسطۀ پیروی از ملایان عمّامه به سر حاصل می‌شد، نه تنها ناقص، بلکه اشتباه است. آنچه که احتمالاً در مساجد به خوانندۀ قرآن القاء می‌شد، نظریّۀ خطاناپذیریِ متن مقدّس بود مبتنی بر حقیقتِ ظاهریِ آن. از منظر بنیادگراییِ اسلامی، تمامیّت نصّ مقدّس باید به صورت ظاهری قرائت گردد.»(رمزوراز، ص304)

ب5-1-2-3) تفسیر بینُ‌الکُتُبی

1. «كتـاب ایقان را نمی‌توان بدون التفات به توجّه خارق‌العاده‌ای كه حضرت بهاءالله به مكاشفات عهد جدید مبذول می‌فرمایند، به درستی مطالعه کرد. چنین رویكردی گسترده در یك بافت و بستر اسلامی، به سبب حجم بالا، نسبت به تفاسیر قرآنی و نیز به دلیل تغییر موضعی مؤثّر در تمركز بر نصوصی كه از نظر یك فرد مسلمان حائز صلاحیّت اندكی است (آن را تحریف‌شده می‌داند- م)، از برجستگی فراوانی برخوردار می‌باشد. البتّه، ارجاعات مكرّر حضرت بهاءالله به قرآن و حدیث، در بحث و بررسی باب 24 از انجیل متی، مطالب زیادی راجع به منظرگاه اسلامی آن حضرت نیز به ما می‌آموزد. در واقع، این رویكرد بین‌الكتبی (interscriptural) بر بخش اوّل از دو بخش كتاب ایقان، مسلّط است و بدین ترتیب، حضرت بهاءالله در گفتمان تفسیری خود، دو رستاخیز را به هم ربط می‌دهند.»(رمزوراز، صص155- 154)
2. «حضرت بهاءالله مواضیعی كم فروغ را نقطۀ آغازین كتاب ایقان قرار ندادند؛ بلكه به عنوان سرمنـزل تفسیـری خود، مكاشفات عهد جدید را انتخاب فرمودند. این تهوّر تفسیری، به عنوان آغازی ایده‌آل برای رویكرد بعدی به قرآن، محور بخش اوّل كتاب است. تمامی توجّه معطوف به یك متن غیر قرآنی، به عنوان تكیه‌گاهی عمل می‌نماید كه از موضع آن تفسیر قرآن می‌تواند به طور طبیعی‌تر و در نتیجه با بحثانگیزی كمتر، گسترش یابد. بخش عهد جدید از كتاب ایقان، همچنین نسبت به نگرش حضرت بهاءالله به كتب مقدّسه(غیر از قرآن- م) بینش‌هایی را به ما ارزانی می‌دارد.»(رمزوراز، ص155)
3. «از منظر حضرت بهاءالله، از آنجا كه جمیع این كتب از منشاء واحد سرچشمه گرفته‌اند، تفسیر یكی برحسب دیگری ممكن و مُجاز است؛ لهذا برای آن حضرت دلیل مُقنعی وجود ندارد كه متون مسیحی را توسّط نمونه‌های قرآنی تبیین و تفسیر ننمایند. تفسیر انجیلی/ قرآنی و یا «بین‌الكتبی» حضرت بهاءالله، بی‌شباهت به تفسیر درون انجیلی نیست. خلاصه اینكه تفسیر آیات قرآنی به وسیلۀ‌ تفسیر متون انجیلی، یگانه روال تفسیری واسعی است كه حضرت بهاءالله در كتاب ایقان به كار می‌برند. چنین می‌نماید كه آن حضرت در ورای مخاطبان فعلی، مستمعان مسیحی را نیز مدّ نظر داشته‌اند. تفسیر بین‌الكتبی، بدایتاً مستند است بر خاصّیت تشابه و توازی.»(رمزوراز، ص155)
4. «حضرت بهاءالله، پس از یك مقدّمۀ مبسوط كه تاریخ نجات را تا ظهور حضرت مسیح**، مجملاً مرور می‌نماید؛ نقطۀ آغازین تفسیری خود در كتاب ایقان را، مسألۀ مَجِئْ ثانی مسیح در جلال اب سمـاوی، قـرار می‌دهند. آن حضرت از آیۀ28 از باب 14 و آیات 7 و 12 تا 14 از باب 16 انجیل یوحنّا (با اشاره‌ای به آیۀ16 از باب14) و نیز آیات 29 تا 31 از باب24 انجیل متی و نیز آیۀ33 از باب21 انجیل مَرقُس و دوباره آیۀ2 از باب2 و آیات1 تا 2 از باب3 انجیل متی، كه تمامی آن‌ها، در ارائۀ حضرت بهاءالله، به وقوع قیامت یا ظهور موعود مربوط است، آغاز می‌نمایند. آن حضرت این آیات را با توسّل به خِرد و تشبّث به درك مشترك انسانی و نیز با استمداد از آیات قرآنی و نیز احادیث شیعی، تفسیر می‌كننـد. این شیوۀ نقل بین‌الكتبی، همترازی عملیاتی میان متون و نصوص انجیلی، قرآنی و روایتی را، كه بتمامه غیرمتناقض و معتبر تلقی می‌شوند، میسّر می‌سازد.»(رمزوراز، ص156)**
5. «مكاشفۀ صغیر در باب24 متّی، به همراه گفتار بدرود حضرت عیسی در ابواب14 تا 17 یوحنّا، راجـع بـه ظهـور هیكلی مـوعـودگونـه در یوم رستاخیز، بسیار گویاتر و روشن‌تر از مشابهات قرآنی آن می‌باشند. در حقیقت قرآن در بارۀ‌ چنین هیكلی قیامت‌نشان، اصلاً وضوحی ندارد. در فقدان اشارات مستقیمِ قرآنی، توسّل حضرت بهاءالله به متی31- 29/24 برای بسط موضوع ظهورِ متكامل، بسیار مؤثّر‌تر بوده است. در این متن انجیلی می‌خوانیم: "بلافاصله پس از مصیبت ایّام، آفتاب تیره خواهد گشت، ماه دیگر نور خود را نخواهد داد؛ ستارگان از آسمان فرو خواهند افتاد و قدرت‌های آسمان متزلزل خواهند گشت. در آن هنگام جمیع طوایف زمین بر سینۀ خودخواهند زد و پسر انسان را خواهند دید كه با قدرت و جلال بسیار، بر ابرهای آسمان می‌آید. و او فرشتگان خود را با شیپور بزرگ خواهد فرستاد..."****»(رمزوراز، ص164)
6. «حضرت بهاءالله، از صحت و جامعیّت متن گفتار فارقلیطی و نیز كلام رستاخیزی مسیحایی در متی 31-29/24، در مقابل اتّهامات اسلامی مبنی بر تباهی (تحریف)، دفاع به عمل می‌آورند و آن‌گاه به "تفسیر بین‌الكتبی"(تفسیر قرآن مجید به وسیلۀ‌ عهد جدید و بالعكس)، مبادرت می‌ورزند. آن حضرت آیۀ5 از سورۀ رحمن و آیۀ40 از سورۀ معراج را برای توضیح معنی شمس و قمرِ قیامت‌نشان كه حضرت مسیح بدان اشارت دارند، ذكر می‌فرمایند.»(رمزوراز، ص169)
7. «حضرت بهاءالله انگار که خوانندگانی مسیحی را پیش‌بینی کرده باشند، تقریباً یک چهارم متن کتاب را به مواضیع مسیحی اختصاص داده‌اند. در اسلامِ قرونِ وسطی، جدلیّات ضد مسیحی عملاً شعاری برای اثبات هویتِ اسلامی و کاملاً رایج و معمول بوده است. امّا توجّهی که حضرت بهاءالله در آثار خود به نصوص مسیحی مبذول می‌فرمایند، کاملاً جدا از این جریان است؛ به خصوص این‌که آن حضرت در تفسیر خود، انجیل را نیز هم‌طراز قرآن قرار می‌دهند. آن حضرت با اتّهام سختِ اسلامی، مبنی بر تحریف متن انجیل مقابله کرده، از صحّت بیانات عیسی مسیح در عهد جدید دفاع به عمل می‌آورند و بـر عکس، خودِ علمای مسلمان را متهم می‌سازند که به تحریفِ نه لفظی، بلکه تفسیری و معنایی، مبادرت کرده‌اند.»(رمزوراز، ص295)
8. «در کتاب ایقان یک "ابزار تفسیری" اضافی نیز به کاربرده شده است و آن تفسیر بینُ‌الکتبی است. ایـن ابزار، میان قرآن و گفتارهای حضرت مسیح، نوعی هم ارزیِ تفسیری به وجود می‌آورد. در زمینـه‌ای اسـلامی، کاربـرد حضـرت بهاءالله از تفسیر بینُ‌الکتبی، نسبتاً برجسته است؛ به خصوص وقتی ملاحظه می‌شود که بخش بزرگی از کتاب، به مکاشفۀ صغیر در باب 24 از انجیل متّی اختصاص می‌یابد.»(رمزوراز، ص301)
9. «در زمرۀ بدعت‌هایی که حضرت بهاءالله در سنّت تفسیر وارد می‌کنند، «تفسیر بینُ‌الکتبی» است؛ یعنی تبیین نمادگرایی متون مقدّس یک دیانت، با توسّل به متون دینی دیگر؛ که در این‌جا، هدف، توضیح آیات قرآنی است به وسیلۀ‌ متون انجیلی(و البتّه بالعکس- م). این نوع تفسیر نمی‌تواند قبل از ادیان بابی و بهایی به کاربرده شده باشد؛ زیرا مسلمانان سنّتاً متن انجیل را تحریف شده می‌دانند و قرآن را متنی میانگارند که جهت اعادۀ خلوص و صحّت کتب سماوی، نازل شده است.»(رمزوراز، ص368، نقد جونا وینترز)

ب5-2) بُعد تدافعی

ب5-2-1) از منظر آثار بهایی

1. «این کتاب (ایقان)اعتبار و اعتلاء و اهمّیت ظهور حضرت باب را اثبات می‌کند؛ اقتدار و انقطاع اصحاب آن حضرت را تحسین می‌فرماید.»(حضرت ‌ولیِّ‌امرالله، مرور معبود، ص211- 210)
2. «حضرت بهاءاللهکتاب ایقان را در کمال قوّت و اتقان به شرح و اثبات رسالت حضرت باب تخصیص می‌دهند.»(معهد اعلی، رسالۀ حضرت بهاءالله، ص16)
3. «حضرت بهاءالله با تسلّط و احاطۀ کامل بر عقاید و تعالیم اسلامی، دعوی حضرت باب را که به ظهورش نبوّات و وعود دیانت اسلام در مورد قائم و مهدی موعود تحقّق یافته است در کمال وضوح ابلاغ و اثبات نموده‌اند.»(معهد اعلی، رسالۀ حضرت بهاءالله، ص16)

ب5-2-2) از منظر کتاب رمزوراز

1. «كتاب ایقان اثری بسیار فراتر از یك تفسیر است؛ متن آن هنگامی نگاشته (یا نازل) شد كه حضرت بهاءالله در زمرۀ پیروان‌ شناخته‌شدۀ پیامبر ایرانی، ملقّب به باب (دروازه) (1266- 1235 قمری/ 1850- 1919 میلادی) محسوب بودند و مقصود از نزول آن، دفاع از حقانیّت این پیامبر بود.»(رمز و راز، ص11)
2. «اگر حضرت بهاءالله هیچ نشانه‌ای از نزولی بودن متن ارائه ننموده باشند، خواننده مُجاز خواهد بود كتاب ایقان را فقط به عنوان یك دفاعیۀ بابی مطالعه كند.»(رمز و راز، ص37)
3. «می‌توان گفت كه كتاب ایقان دفاعیه‌ای است برای دو هیكل رستاخیزی: حضرت باب به عنوان قائم و پیش از حلول مأموریّت ایشان، حضرت بهاءالله به عنوان "مَنْ یُظهِرُهُ ‌الله"». (رمز و راز، ص93)
4. «كتاب ایقان رسماً و ظاهراً حمایتی است بر مأموریّت الهی حضرت باب. براهین حضرت بهاءالله در این مورد چنین است: 1)گرچه حضرت محمّد خاتم انبیاء هستند، امّا این لقبی است كه به نحوی موجّه می‌توانـد بـه تمـام رُسُل الهی نسبت داده شود؛ 2)حضـرت محمّد به معنای ظاهری نیز آخرین پیام‌آور نیستند؛ 3)مذاهب تشیّع و تسنّن هر دو، ظهور هیكلی قیامت‌نشان (eschatological) (مهدی / قائم) را پیش‌بینـی نمـوده‌اند؛ 4)از نظـر تفسیـری، مفهوم قائمیت با وعدۀ قرآنی "لِقاءُالله" معادل است؛ 5)ایـن «مظهـر الهی» كسی نیست جـز حضـرت باب؛ 6)جهان در انتظار هیكل الوهی دیگری است كه «مَن یُظهِرُهُ اللهُ» خوانده می‌شود.»(رمز و راز، ص96)
5. «هدف رسمی كتاب ایقان دفاع از اعتبار رسالت حضرت باب بود؛ یعنی این‌که آن حضرت همان هیكل قیامت‌نشانی هستندكه در سنّی اسلام به نام مَهدی و با شهرت و معروفیت بیشتر، در شیعۀ اسلام به اسم قائم شناخته می‌شوند.»(رمز و راز، ص98)
6. «می‌توان گفت كه كتاب ایقان دفاعیه‌ای است برای دو هیكل قیامت‌نشان: حضرت باب (به عنوان قائم) و «من یُظهرُهُ‌الله»(به عنوان قیّوم- م).»(رمز و راز، ص101)
7. «جمال ابهی، به قصد دفاع از حقانیّت حضرت اعلی، نوعی رسالت‌شناسی نامحدود را درون مبحث الهیّات تجلّی، شرح و بسط می‌دهند.»(رمز و راز، ص103)
8. «این، حضرت بهاءالله بودند كه به دفاع از «مُدّعیّات اصولی» حضرت باب قیام فرمودند و در بعضی زمینه‌ها، به ترجمان جوهر آن مُدّعیّات برای بابیان كم‌سوادتر و خارج از جرگۀ علماء مبادرت نمودند.»(رمز و راز، ص154)
9. «از منظری تاریخی، كتاب ایقان، با در دسترس قرار دادن و دفاع پذیر نمودنِ بیشترِ رسالت‌شناسی حضرت باب، به عنوان دفاعیه‌ای از آن حضرت عمل می‌نماید.»(رمز و راز، ص210)
10. «هدف این اثر، فقط اثبات احتمالِ وقوعِ یک تجلّی الهی بعد از دور محمّدی و یا تنها دفاع از اصالت و حقانیّت ظهور بابی نبوده است. اگر فرضیۀ رازداری موعودانه معتبـر باشد، می‌توان طرح و قصد نهایی حضرت بهاءالله را در فروغی تازه مشاهده نمود. كتاب ایقان نگاشتـه شـد تـا جامعۀ نوخاستۀ بابی را برای لحظه‌ای رستاخیزی و در شرف وقوع، آماده سازد؛ لحظۀ خجسته‌ای كه بهاءالله مفسّر را به بهاءالله مُنزِل، مبدّل می‌نمود.»(رمز و راز، ص261)
11. «آن حضرت در خلال اعلان عمومی‌امرشان به زمامداران سیاسی و سردمداران مذهبی، تمامی آنچه را که از پیش در دفاع از بزرگواریِ موعودگرایانۀ مبشّر اعظمشان گفته شده بود، به خود نسبت دادند. این امر، از لحاظ اصولی، از این جهت امکان‌پذیر بود که کتاب ایقان، مظهریّتی فراگیر و عرفانی را مطرح می‌کند که در آن هر شان و منزلتی ماورایی، شامل کلیّۀ مظاهر الهی، می‌گردد. به عبارت دیگر، در مسیر تاریخ نجات، کل آرایه‌های مربوط به یک مظهر الهی، قابل انتقال است به مظهر بعدی؛ یعنی حضرت بهاءالله وارث دیهیم سلطنت و عصای حکومت از حضرت باب بوده، از همان مسندِ روحانی فرمانروایی می‌فرمایند.»(رمز و راز، ص310)
12. «این کتاب (کتاب ایقان) در دفاع از حضرت باب است؛ امّا جاذبۀ ادیبانۀ آن خواننده را به سوی رب الارباب می‌کشاند.»(رمز و راز، ص332)
13. «حمایت از حضرت باب تکیه‌گاه مستحکمی را برای مشروعیّت بخشیدن به مدّعایِ خود آن حضرت (جمال مبارک) فراهم آورد.»(رمز و راز، ص342)
14. «مؤلّف ملکوتی ما نه تنها از حضرت باب دفاع به عمل آوردند؛ بلکه با تجسّم توفیق‌آمیز شخصیّت و حرکتِ مُستغاث موعود**، هدف مأموریّت آن حضرت را نیز محقّق فرمودند.»(رمز و رز، ص343)**
15. «این سفر جلیل حائز موقفی یگانه و تاریخی است که در آستانۀ اظهار امر علنی حضرت بهاءالله در سال 1863، علی‌الظاهر توسّط فردی بابی، برای اهل بیان و در دفاع از حضرت اعلی، نگاشته شد. امّا دیری نگذشت که به عنوان کتابی که شخصی بهایی برای بهاییان و در دفاع از حضرت بهاءالله، تألیف کرده، ملحوظ گشت.»(رمز و راز، ص365، نقد جونا وینترز)
16. «می‌توان گفت که کتاب ایقان سه نقش متفاوت به عهده دارد: اوّل این‌که دفاعیه‌ای است بر ادیان بابی و بهایی، دوّم این‌که شرحی است بر الهیّات این دو ظهور بدیع، و سوّم این‌که پلی است در جهت همبستگی و هماهنگی این دو شریعت لمیع.»(رمز و راز، ص366، نقد جونا ونترز)

ب5-3) بُعد رازداری موعودانه‌

ب5-3-1) در آثار بهایی

1. «قل اِنّا سترنا وجهَنا تحت سبعینَ الف حجابٍ فى عشرین من السّنین لئلّا یعرفنا احدٌ من اهل السّموات و الارضین. فلمّا اعترضوا علینا المشرکون من الّذین کان فى صدورهم غِلُّ الغلام اذاً کشفنا النّقابَ عن وجه الامر بسلطان مبین.»(آثار قلم اعلی4، سورة الحج) [مضمون: ما به مدت دو دهه، وجه خود را در پشت هفتاد هراز حجاب مخفی داشتیم تا آسمانیان و زمینیان نشناسندمان. امّا وقتی مشرکان، آنانی که بغض غلام (یکی از القاب حضرت بهاءالله) در سینه‌هایشان بود، بر ما اعتراض کردند؛ با قدرتی آشکار، نقاب را از وجه امر کنار زدیم.]
2. «حال ‌ای برادر، ملاحظه نما اگر در این عهد چنین اموری ظاهر شود و چنین حکایت بروز نماید، چه خواهند نمود؟کجا گوش می‌دهند که گفته شود که عیسی از نفخۀ روحُ‌القُدُس ظاهر شده و یا موسی از امر مبرم مأمور گشتهچشم انصاف اگر باز شود از جمیع این بیانات مشهود می‌گردد که مُظهر همۀ این امور و نتیجۀ همه، الیوم ظاهر استالله اکبر بیان که به این مقام رسید رائحۀ روحانی از صبح صمدانی مرور نمود و صبای صبحگاهی از مدینۀ سبای لایزالی وزیدبی‌لفظ رمز معانی کشف می‌نماید و بی‌لسان اسرار تبیان می‌گویداسرار حقایق بر شقایق بستان عشق می‌بخشد و دقایق رموز و رقایق آن را در صدر عشاق ودیعه می‌گذارد. به قسمی عنایت در این ساعت فرموده که روحُ‌القُدُس به غایت حسرت می‌بردعالم هستی به جمیع این عنایات حامله گشته تا کِی اثر این عنایت غیبی در خاکدان ترابی ظاهر شودباری نه چنان سدرۀ عشق در سینای حبّ مشتعل شده که به آب‌های بیان افسرده گردد و یا اتمام پذیرد. عطش این حوت را بحور ننشاند و این سمندر ناری جز در نار روی یار مقرّ نگزیند.»(ایقان، فقرۀ62) (رمزوراز، ص316)
3. «باری از مطلب دور ماندیم اگر چه همه، ذکر مطلب است؛ ولیکن قسم به خدا آنچه می‌خواهم اختصار نمایم و به اقلّ کفایت کنم، می‌بینم زمام قلم از دست رفته و با وجود این، چقدر لئالی بی‌شمار که ناسُفته در صدف قلب مانده و چه مقدار حوریّات معانی که در غرفه‌های حکمت مستور گشته که احدی مسّ آن‌ها ننموده: "لایَطمِثهُنَّ اِنسٌ قبلَهم و لا جان"(قرآن 56/55) و با همۀ این بیانات، گویا حرفی از مقصود ذکر نشد و رمزی از مطلوب مذکور نیامد؛ تا کِی مُحرمی یافت شود و اِحرام حرم دوست بندد و به کعبۀ مقصود واصل گردد و بی‌گوش و لسان اسرار بیان بشنود و بیابد؟»(ایقان، فقرۀ78) (رمزوراز، ص318)
4. «عنقریب است که اَعلام قدرت الهی را در همۀ بلاد مرتفع بینی و آثار غلبه و سلطنت او را در جمیع دیار ظاهر مشاهده فرماییکذلک تَغَنُّ علیک حَمامَة البقاء علی افنان سدرة البهاء لعلَّ تکونُنّ فی مناهج العلم و الحکمة باذن الله سالکاً.» (ایقان، فقرۀ85) (رمزوراز، ص319)
5. «در این وقت از اهل بیان و عرفا و حکما و علما و شهدای آن استدعا می‌نمایم که وصایای الهی را که در کتاب فرموده، فراموش ننمایند و همیشه ناظر به اصل امر باشند که مبادا حین ظهور آن جوهر‌الجواهر و حقیقة‌الحقائق و نورالانوار متمسّک به بعضی عبارات کتاب شوند و بر او وارد بیاورند آنچه را که در کور فرقان وارد آمد؛ چه که آن سلطان هویّه قادر است بر این که جمیع بیان و خلق آن را به حرفی از بدایع کلمات خود قبض روح فرماید و یا به حرفی جمیع را حیات بدیعۀ قدمیّه بخشدملتفت و مراقب بوده که جمیع منتهی به ایمان به او و ادراک ایّام و لقای او می‌شود.»(ایقان، فقرۀ101) (رمزوراز، ص321)
6. «ان شاء الله امیدواریم که نسیم رحمتی بوزد و شجرۀ وجود از ربیع الهی خلعت جدید پوشد، تا به اسرار حکمت ربانی پی بریم و به عنایت او، از عرفان کلّ شیئی بی‌نیاز گردیم. تا حال نفسی مشهود نگشت که به این مقام فائز‌آید، مگر معدودی قلیل که هیچ معروف نیستند. تا بَعد قضای الهی چه اقتضا نماید و از خلف سُرادق امضاء چه ظاهر شود.»(ایقان، فقرۀ140) (رمزوراز، ص322)
7. «وفّقنا اللهُ و ایّاکم یا معشرَ الروح لعلّکم بذلک فی زمَن المُستغاث تُوَفّقون و من لِقاءِالله فی ایّامه لاتحتجبون و همچنین ذکر خاتَمُ‌النبیین و امثال آن از سُبُحات مجلّله است که کشف آن از اعظم امور است نزد این هَمَج رَعاع و جمیع به این حجبات محدوده و سُبُحات مجلّلۀ عظیمه محتجب مانده‌اند.»(ایقان، فقرۀ177) (رمزوراز، ص324) (مضمون بخش عربی:‌ای مسیحیان، خداوند ما و شما را موفّق بدارد؛ شاید به این سبب در زمان مُستغاث موفّق شوید و از دیدار او در ایّامش محتجب نمانید.)
8. «قل یا اهلَ الارض، هذا فتیً ناریٌ یرکُضُ فی بریَّةِ الرّوح و یُبشّرکم بسراج الله و یُذکِّرُکم بالامر الّذی کان عن افقِ القدسِ فی شطر العراق، تحتَ حُجُباتِ النُّور، بالسَّتر مشهوداً.»(ایقان، فقرۀ155) (رمزوراز، ص323) (مضمون:‌ای اهـل ارض بنگریـد؛ این جوانی است ناری که در عرصۀ ژرفای بیانتهای روح می‌تازد و شمـا را بشـارت می‌دهد کـه «بنگریـد، چـراغ خـداونـد روشن است.» و شما را فرا می‌خواند که به امرش التفات کنید؛ امری که اگر چه تحت حجبات عظمت مستور است، اما در شطر عراق، از وَرای افق قدس، مشعشع و مشهود است.)
9. «قسم به خدا که این حَمامَۀ ترابی را غیر از این نغمات، نغمه‌ها است و جز این بیانات، رموزها، که هر نکته از آن مقدّس است از آنچه بیان شد و از قلم جاری گشت؛ تا مشیّت الهی چه وقت قرار گیرد که عروس‌های معانی بی‌حجاب از قصر روحانی قدم ظهور به عرصۀ قِدم گذارندکلُّ به امره ینطِقون و مِن اسرار الرّوح یتکلّمون**»(ایقان، فقرۀ190) (رمزوراز، ص326)**
10. «المنـزولُ مـن الباءِ والهـاء وَالسَّلامُ علـی مـن سمِـعَ نغمـةَ الـورقـاء فـی سدرةِ المنتهی» (ایقان، فقرۀ286)] (رمزوراز، ص327)
11. «اگر این عباد خالصاً لِلّهدر آیات کتاب (قرآن) ملاحظه نمایند، جمیع آنچه را که می‌طلبند البتّه ادراک می‌نمایند؛ به قسمی که جمیع امور واقعه در این ظهور را از کلی و جزئی در آیات او ظاهر و مکشوف، ادراک می‌نمایند. حتی خروج مظاهر اسماء و صفات را از اوطان، و اِعراض و اغماض ملت و دولت را و سکون و استقرار مظهر کلیّه در ارض معلوم مخصوص. ولکن لایعرِفُ ذلک الّا اولی الالباب. اَختِمُ القولَ بما نُزِّلَ علی‌ محمّدٍ من قبلُ، لِیکونَ ختامُهُ المِسک الّذی یهدِی النّاسَ الی رضوان قدسٍ منیر. قال و قولُهُ الحق: واللهُ یدعوا الی دارالسَّلام و یهدی مَن یشاءُ الی صراطٍ مستقیم(قرآن 25/10)، لَهم دارُالسَّلام عند ربّهم و هو وَلیُّهُم بما کانوا یعملون(قرآن 127/6)، لِیَسبقَ هذا الفضلُ علی العالم و الحمد لله ربِّ العالمین.»(ایقان، فقرۀ187) (رمزوراز، ص325) [مضمون بخش عربی: ولی این را جز صاحبان خرد نمی‌فهمند. پایان می‌برم سخن را با آنچه از پیش بر محمّد رسول‌الله نازل شد تا خاتمۀ خوشبویی باشد که مردمان را به سوی باغستان پاکیزۀ نورانی هدایت کند. گفت و گفتۀ او حقّ است: "خداوند به دارالسلام (بغداد) دعوت می‌کند و هر که را بخواهد به راه راست هدایت می‌نماید. بـرای آنان دارُالسَّلام نزدیکیِ پرودگارشان است و او دوست آنان است به سبب آنچه عمل می‌کردند(127/6)، تا پیشی گیرد این فضل بر جهانیان.]
12. «و امّا مسئلۀ عدم ذکر صریح جمال قدم در نصّ قدیم، این تخصیص به جمال قدم ندارد؛ بلکه در انجیل جلیل نیز نصّ صریح از خاتم انبیا نه و همچنین در آیات تورات بیان صریح از حضرت مسیح نه و حال آنکه جمیع تورات عبارت از ذکر مسیح و جمیع انجیل، حکایت از بعثت نبی کریم و جمیع قرآن، نصوص بعثت نقطه اولی و جمیع بیان، بیان ظهور طلعت ابهی است ولکن لا یعلم تأویله الّا اللّه و الرّاسخون فی العلم. حکمت این سرّ مکنون آن است که بدون آن، یوم الفصل تحقّق نیابد و امتازوا الیوم ایّها المجرمون آشکار نگردد و مَحرم و محروم از هم ممتاز نشود و صادق و کاذب امتیاز نیابد. لهذا این رمز و تأویل دورباش عزّت شود؛ بیگانه به یگانه پی نبرد. مدّعی خواست که اید به تماشاگه راز/ دست غیب آمد و بر سینۀ نامحرم زد»(منتخبات مکاتیب6، فقرۀ504)
13. «حضرت اعلیبه فرموده حضرت بهاءالله در کتاب مستطاب ایقانبر اعظمیّت و اکملیّت ظهور متعاقب خویش شهادت داده.»(حضرت ‌ولیِّ‌امرالله، کتاب دور بهایی، ص7)
14. «(حضرت بهاءلله) در کتاب ایقان، در اشاره به نفس مقدّس خود می‌فرماید: "آن سلطان هویه، قادر است بر این که جمیع بیان و خلق آن را به حرفی از بدایع کلمات خود قبض روح فرماید و یا به حرفی جمیع را حیات بدیعۀ قِدمیّه بخشد و از قبور نفس و هوی محشور و مبعوث نماید."»(حضرت ‌ولیِّ‌امرالله، مرور معبود، ص160)
15. «ای اهل بیان و همۀ کسانی که در آن هستید، حدّ و شان خود را بشناسید؛ زیرا کسی چون نقطۀ بیان، بشخصه، قبل از خلق کُلّ شیئ، مؤمن به مَن‌یُظهِرُهُ‌الله بوده است؛ و در مقابل اهل زمین و آسمان، به این امر افتخار می‌نماید.»(نقل به مضمون) (حضرت باب، مندرج در مرور معبود، ص76)
16. «(حضرت اعلی) می‌فرماید: "اگر یك آیه از آیات مَن‌یُظهِرُهُ‌الله را تلاوت كنی، اَعَزّ‌تر خواهد بود از آن كه كلّ بیان را ثبت كنی؛ زیرا كه آن روز، آن یك آیه تو را نجات می‌دهد، ولی كُلّ بیان نمی‌دهد"، و نیز: "امروز بیان، در مقام نطفه است و در اوّل ظهور مَن‌یُظهِرُهُ‌الله، آخِر کمال بیان است." هم‌چنین: "بیان، تمامی عظمت و جلال خود را از مَن‌یُظهِرُهُ‌الله دریافت می‌دارد"(مضمون)، و نیز: "همۀ آنچه در بیان ذکر شده، چون انگشتری است در دست من؛ و من خود نیز به راستی، چون انگشتری هستم در دست مَن‌یُظهِرُهُ‌اللهکه او خود آن را هرگونه که بخواهد، به هر دلیلی که بخواهد و به هر وسیله‌ای که بخواهد می‌گرداند. او به راستی مهیمِن و متعالی است."(نقل به مضمون)»(مندرج در مرور معبود، ص77)
17. «و عاقبت، این است استغاثۀ آن حضرت (حضرت باب) به درگاه احدیّت: "گواهی ده‌ای خدای من، که من در این کتاب (بیان)، قبل از استقرار عهد و پیمان خود، با تمامی موجودات در بارۀ امر کسی که او را ظاهر خواهی کرد (مَن‌یُظهِرُهُ‌الله)، عهد و پیمان بستم. شهادت تو و نیز شهادت کسانی که به آیاتت ایمان دارند، مرا کافی است."»(حضرت ‌ولیِّ‌امرالله، مرور معبود، ص77)
18. «این کتاب (ایقان)پیروزی جهانی ظهور وعده داده شده به اهل بیان (من یُظهرُهُ‌الله) را پیش‌گویی و پیش‌نگری می‌کند.»(حضرت ‌ولیِّ‌امرالله، مرور معبود، ص211- 210)
19. «اکنون موقعیت مناسب است برای طرح این سؤال که حقیقت اشارات آن تجلّی الهی چه بوده است، که با چنان شتاب، و به فاصلۀ کوتاهی بعد از اظهار امر حضرت باب، ظاهر شد و با یک حرکت، دوره‌ای را که آن دیانت به تازگی آغاز کرده بود، منسوخ نمود و در عین حال، با چنان قدرت و قاطعیت، اختیار و اعتبار الهیِ مؤسّس آن را پذیرفت و پایدار فرمود؟ و نیز ممکن است درنگ و تأمّلی نماییم و سؤال کنیم که مدّعیّات کسی که خود یکی از اصحاب حضرت باب محسوب می‌شد چه بود که در فاصله‌ای چنان زود، خود را صاحب قدرت و اختیاری دانست که شریعت متعلّق به مولای خود را منسوخ سازد؟ میسّر است باز هم تفکّر کنیم و بپرسیم که این دو سیستم دینی، یکی متعلّق به دورۀ قبل از آن حضرت، و یکی متعلّق به ظهور خودِ حضرتش، چه رابطه‌ای می‌توانستند با هم داشته باشند؟ ظهوری که در آن ساعاتِ بس پرمخاطره، از روح دردآشنای حضرتش فوران نمود، و ظلمات محیط بر آن حفرۀ طاعونی (سیاه‌چال طهران- م) را زدود، و از دیوارهای ستبرش بیرون زد، و تا انتهای جهان نوسان و جولان نمود، و قوای مکنونۀ بی‌پایانش را در کالبد تمامی نوع انسان دمید، و اکنون، در مقابل دیدگان ما، در حال شکل دادن مسیر حرکت جامعۀ بشری است.»(حضرت ‌ولیِّ‌امرالله، مرور معبود، صص154- 153)
20. «حضرت بهاءالله در این کتاب (ایقان مبارک) اشارۀ صریحی به رسالت خود که تا آن زمان آشکارا اظهار نشده بود، نمی‌نمایند؛ بلکه کتاب ایقان را در کمال قوّت و اتقان به شرح و اثبات رسالت حضرت باب تخصیص می‌دهند.»(معهد اعلی، رسالۀ حضرت بهاءالله، ص16)
21. «حضرت باب در کتاب بیان****در مقام بشارت به حضرت موعود"من یظهره اللّه (کسی که خداوند او را ظاهر می‌کند) می‌فرماید: "الی یوم من یظهره اللّه که او است میزان و امر او است میزان و احوال او است میزان و کلمات او است میزان و دلالات او است میزان. ماینسب الی المیزان میزان." همچنین: "ای اهل بیان، نکرده آنچه اهل قرآن کردند که ثمرات لیل خود را باطل کنید. اگر آنچه که مؤمن به بیان هستید در حین ظهور آیات او گفتید: اللّه ربّنا و لانشرک به احداً و انّ هذا ما وَعدنا اللّهُ من مظهر نفسه لن ندعو معه شیئاً و به آنچه بر او هستید اطاعت او کردید، ثمره بیان را ظاهر کرده اید و الّا لایق ذکر نیستید نزد خداوند. ترحّم بر خود کرده اگر نصرت نمی‌کنید مظهر ربوبیت را محزون نکرده که ظاهر می‌شود بمثل آنکه من ظاهر شدم." نیز: "ملخّص این باب آنکه مدّ نظر بیان نیست الّا به سوی من یظهره اللّه. زیرا که غیر او رافع او نبوده و نیست. چنانچه مُنزل او غیر او نبوده و نیست. و بیان و مؤمنین به بیان مشتاق‌ترند به سوی او از اشتیاق هر حبیبی به محبوب خود." همچنین: "ظهور اللّه در هر ظهور که مراد از مشیّت اوّلیه باشد بهاءاللّه بوده و هست که کلّ شیء نزد بهاء او لا شیء بوده و هستندولی مراقب ظهور بوده که قدر لمحه فاصله نشود مابین ظهور و ایمان کلّ من آمن بالبیانکسی عالم به ظهور نیست غیر اللّه. هر وقت شود باید کلّ تصدیق به نقطه حقیقت نمایند و شکر الهی به جا آورند." نیز: "گویا مشاهده می‌شود که هیچ نظمی در او داده نمی‌شود از بعد الّا آنکه احلی و انظم از نظم اوّل می‌گردد. طوبی لمن ینظر الی نظم بهاءاللّه و یشکر ربّه. فانه یظهر و لا مردّ له من عند اللّه فی البیان الی أن یرفع اللّه مایشاء و ینزل مایرید. انّهُ قوی قدیر." همچنین: "و همچنین هر مقعدی محل یک نفس سزاوار است که خالی گذارند. زیرا که دیده می‌شود که در بیت خود من یظهره اللّه هم این قسم ظاهر است که از مقعد آن منع می‌نمایند او را چونکه نمی‌شناسند او را لاحترام او باسم او. ولی او می‌شناسد کلّ را و می‌خندد بر عبادی که از برای اسم او این نوع اعظام و احترام ملاحظه می‌نمایند ولی یوم ظهور او از او محتجب می‌مانند." نیز: "قسم بذات اقدس الهی جلّ و عزّ که در یوم ظهور من یظهره اللّه اگر کسی یک آیه از او شنود و تلاوت کند بهتر است از آنکه هزارمرتبه بیان را تلاوت کندو بدان که در بیان هیچ حرفی نازل نشده مگر قصد شده که اطاعت کنند من یظهره اللّه را که او بوده منزل بیان قبل از ظهور خود." همچنین: "قل اِنَّما القبلة من نظهره. متی ینقلب تنقلب الی أن یستقرّ." نیز آن حضرت اشاره به سال"٩"که سال ولادت آئین حضرت بهاءاللّه در سیاه چال طهران است کرده و می‌فرماید: "فی سنة تسع کلّ خیر تدرکون." نعیم گوید:

"گفتم‌ای قوم غیر مَن یُظْهَر/ در بیانم نبوده مدّ نظر

گفتم اندر بیان به بانگ بلند/ قبله‌ای نیست غیر مَن یُظْهَر

گفتم این دم اگر شود ظاهر/ منم او را نخست فرمانبر

گفتم از صدر جای او بنهید/ شاید این دم در‌اید از در

گفتم اثبات امر مبرم او/ بنویسید بهر یکدیگر

گفتم از او سؤال جایز نیست/ دایه شد مهربانتر از مادر

گفتم آن دم که می‌کند اظهار/ من یقول لِمَ بِمَ فَکَفَر

گفتم آن کس که می‌کند انکار/ عدم است از وجود او بهتر

اسم او آنچه در بیان خیر است/ ذکر هر دون خیر از غیر است**،****»**

(علاءالدین قدس‌جورابچی، بهاءالله موعود کتاب‌های آسمانی، صص140-135)

1. «"من فاز به فقد فاز بکلّ الخیر" هر یک از افراد بندگان که به این نعمت عظمی یعنی به عرفان مشرق وحی و مطلع امر در این عالم موفّق و فائز شد، به کلّ خیر فائز شده است " کلّ الخیر " ترجمۀ ظاهری‌اش یعنی تمام خوبی‌ها، یعنی جمیع فضائل عالم انسانی در وجود شخصی جمع است که موفّق شود به شناسائی مشرق وحی و مطلع امرالهی. ضمناً این نکته را هم بدانید که " کلّ الخیر" یکی از القاب مقدّسه‌ای است که حضرت ربّ اعلی در الواح مبارکه خود آن را اختصاص به حضرت من یُظهرُهُ‌اللّه داده‌اند. در بیانات مبارکه حضرت اعلی است که" و فی سنة التّسع انتم بکلّ الخیر ترزقون و فی سنة التّسع انتم بلِقاءِالله تُرزَقون." این کلمه " کلّ الخیر" در اینجا معنیش یعنی حضرت من یظهره اللّه. در صلوة کبیر هم اشاره به این قضیه شده است که می‌فرمایند: "لک الحمد یا الهنا بما انزلت لنا ما یقرّبنا الیک و یرزقنا کلّ خیر انزلته فی کتبک". خدایا شکر ترا که ما را موفّق کردی به عرفان حضرت کلّ الخیری که بشارت ظهور او از قلم حضرت اعلی در الواح و آیات مبارکه داده شده است. به هر حال " کلّ الخیر" را می‌توان به معنی وجود مقدّس من یظهره اللّه گرفت، برای این‌که عرفان او سبب می‌شود که انسان بر اثر انجام تعالیم او به درجات عالیه برسد، یا " کلّ الخیر" را می‌توان عبارت از جمیع فضائل و کمالات عالم انسانی دانست، نفوسی که موفّق شدند به عرفان مظهر امراللّه بکلّ الخیر رسیده‌اند.»(عبدالحمید اشراق‌خاوری، کتاب تقریرات در بارۀ کتاب مستطاب اقدس، صص10- 9)
2. «حضرت بهاء‌الله در این لوح مبارک (لوح کُلُّ‌الطَّعام) در ارتباط با ظهور مقدّس خویش که هنوز در آن زمان مکنون و غیر‌مکشوف بود، مقصد از "طعام" را دریاى دانش که در بطون الواح مقدّسۀ حضرتش مکنون بوده معرفى مى‌فرمایند.»(ادیب طاهرزارده، کتاب نفحات ظهور حضرت بهاءالله، فرمت نیورومن14، ص35)

ب5-3-2) در کتاب رمزوراز

1. «آثار حضرت بهاءالله متعلّق به دورۀ بغداد را می‌توان تا حدودی، و به عبارتی نقیض‌نما، تجلّیات پنهان در نظر گرفت. اگر اشارات آن حضرت را در بارۀ‌ حیات خود بپذیریم، بین ندای مظهریّت ایشان در سال 1852 (سال اظهار امر خفیّ در سیاه‌چال طهران- م) و راز موعودیّتی كه برای مدت یك دهه در دل حفظ فرمودند، نوعی ناسازگاری دیده می‌شود. چنین می‌نماید كـه در این دوران، آن حضرت تمـایل چندانی به ادّعا و ابراز مقام رسالتی برای خود نداشته‌اند.»(رمزوراز، صص17- 16)
2. «وجه مشخّصۀ تقریباً تمامی آثار حضرت بهاءالله در دورۀ بغداد، اشارات خفیّه و پوشیدۀ آن حضرت است به مقام موعودگونه و دیرین اندیشیدۀ خود. اگر كتاب مستطاب ایقان در پرتو این نكتۀ اساسی خوانده شود، مبرهن خواهد گشت كه چنین رازگرایی موعودانه، لازم و ضروری بود تا جامعۀ اوّلیۀ بابی پخته و آماده گردد برای تجدید فوران فرّۀ ایزدی؛ عاقبت و غایت خجسته‌ای كه سبب شد در دوران پس از بغداد، غالب بابیان اطاعت و انقیاد خود را متوجّه جمال اقدس ابهی نمایند.»(رمزوراز، ص25)
3. «دانستن اینكه آیا حضرت بهاءالله كتاب مستطاب ایقان را در زمان تحریر آن، یك تجلّی یا نزول محسوب می‌داشته‌اند یا نه، تا حدّ زیادی در بارۀ‌ درک خودآگاهی یا خودانگارۀ آن حضرت، در آن زمان، به ما كمك می‌كند. آیا آن حضرت واقعاً راز موعودیّت (موعود‌بودنِ) خود را مكتوم می‌داشته‌اند؟»(رمزوراز، صص37- 36)
4. «حضرت مسیح این خفاگرایی را به طرق مختلف ابراز می‌دارند: 1) به دیوها فرمان می‌دهند نسبت به هویت حقیقی ایشان ساكت باشند (مَرقُس 25/1، 34/1، 1/3)؛ 2) در مورد معجزاتشان سكوت را توصیه می‌فرمایند (مرقس 43/1، 43/5، 36/7)؛ 3) حواریّون خود را هدایت می‌نمایند كه افشاگری نكنند (مرقس30/8، 9/9)؛ 4) ابراز تمایل می‌فرمایند كه امكنۀ تردّدشان مخفی بماند (مرقس 24/7، 30/9)؛ 5) تعالیم خاصّه‌شان را به معدودی منتخب ابراز می‌دارند (مرقس 17/7، 10/10)؛ 6) معانی مورد نظرشان را در پرده‌ای از امثال و اشباه پنهان می‌سازند (مرقس 1/4)؛ 7) حواریّون، اغلب از درك مقصودشان باز می‌مانند (مرقس 25/6، 21- 17/8).»(رمزوراز، ص70)
5. «كتاب ایقان را می‌توان اثری متوجّه بر ظهوری نهانی پنداشت متعلّق به دورۀ رازگرایی موعودانۀ حضرت بهاءالله (63-1852) كه در آن، ایماء و اشاره بر ابراز و اظهار، غلبه می‌یابد. در نگاهی عمل‌گـرایانه، كتاب ایقان، پس از یكی دو سال كه از انتشارش بین جامعۀ بابیان گذشت، به نحوی انعكاسی، مرجعیّت روحانی نفس حضرت بهاءالله را مشروعیّت بخشید.»(رمزوراز، ص93)
6. «بیانات حضرت باب در بارۀ‌ ظهور هیكل رستاخیزیِ عظیم‌تری بعد از خود (كه البتّه قرب و بُعد آن مورد مناقشه است)، كاملاً مؤكد می‌باشد و بابیان از تعالیم حضرت باب در این قيامت نشانِ عظيم‌تري بعد از خود ( كه البته قرب و بعد آن مورد مناقشه است)، كاملاً مؤكد مي‌باشدموضع وقوف كامل داشتند. شرط بابی بودن فقط ایمان به آن حضرت نبود، بلكه مهیّا گشتن برای استقبال از یك تجلّی عظیم‌تر الهی نیز بود. ضرورت و فوریت این انتظار از فوران مُدّعیّات موعودانه‌ای كه بلافاصله بعد از شهادت حضرت باب حادث شد، به خوبی نمایان است.»(رمزوراز، ص99)
7. «كتاب ایقان دفاعیّه‌ای است برای دو هیكل قیامت‌نشان: حضرت باب (به عنوان قائم) و "مَن یُظهره‌الله"(به عنوان قیّوم- م). در پرتو این حقیقت، كتاب ایقان را می‌توان به عنوان نوعی مشروعیّت پیش‌پنداشته برای حقانیّت مظهریّت حضرت بهاءالله، بدون توجّه به اینكه خودآگاهیشان در سال‌های 62- 1861، موعودگرایانه بوده است یا نه، در نظر گرفت. در این‌جا، فصل مشترك (دو ظهور پیاپی)، اهمّیت "لِقاءُالله" قیامت‌نشانی است كه می‌توان آن را در پیش‌آگهی‌های قرآنی در مورد ملاقات با خداوند در روز رستاخیز، به حدّ كفایت یافت.»(رمزوراز، ص101)
8. «مسأله این است كه آیا حضرت بهاءالله در دورۀ بغداد، راز موعودیّت (موعود بودن) خود را ملحوظ داشته‌اند یا نه، و اینكه آیا كتاب ایقان را باید در پرتو این مسأله بررسی كرد یا خیر. اگر چنین باشد، تمامی كتاب را می‌توان به عنوان مجموعه‌ای از عباراتی رمزی و خود‌ارجاعی (self-referential) (اشارات حضرت بهاءالله به مقام خودشان) مطالعه كرد.»(رمزوراز، ص103)
9. «آنچه را كه حضرت بهاءالله با نظر به گذشته «تأخیر» یا «ایّام مشخّص بطون»(48) می‌نامند، حـدود یك دهه صمت و سكوت(به معنی عدم افشای علنیِ راز موعودیّت- م) می‌باشد. در این زمینه، از جمله، فقرۀ عربی زیر در كتاب ایقان گواهی می‌دهد به ابهامی عمدی كه آن حضرت در عبارات خودارجاعی به كار می‌برند؛ فقره‌ای كه می‌توان آن را فورانی عرفانی و یا افشایی ابهام‌آمیز از مأموریّت الهی آن حضرت تلقی كرد: "یا اهلَ الارض هذا فتی ناریّ یركُضُ فی بَریّةالرّوح و یبشّركم بِسراج اللهِ و یذكّركم بالاَمر الّذی كان عن افقِ القدس فی شطرِ العراق، تحتَ حُجُباتِ النّور بالسِّتر مشهودا"»****( رمزوراز، صص109- 108)
10. «حضرت شوقی افندی در تأمّل راجع به این دوره، از "بی میلی حضرت بهاءالله به افشای راز محیط بر منزلت خود" سخن می‌گویند؛ گرچه از منظری دیگر، برای آن حضرت، خودداری از افشای چنین درك و احساسی از سرنوشت، باید بسیار سخت نیز بوده باشد.»(رمزوراز، ص109)
11. «حضرت بهاءالله در خلال آثار دورۀ بغداد، آشكارا مضمون رازداری را پرورش می‌دهند. آن حضرت، در طول دو سال اقامت در كوهستانه‌ای كردستان عراق (56-1854) به سبك اثر ابن فارض، "نظم السلوك"، چكامه‌ای به زبان عربی انشاء نمودند به نام «قصیدۀ عزّ ورقاییّه» و پس از مراجعت به بغداد، بعضی توضیحات فارسی نیز ضمیمۀ آن فرمودند. یكی از این توضیحات آشكارا به مضمون رازداری دلالت دارد**. كـول می‌گوید این قصیده، این احساس را برمی انگیزد كه "حضرت بهاءالله معذّبند، نه فقط به دلیل هجران از محبوب، بلكه نیز به سبب راز موعودیّت خود"** این ادراك مدلّ است بر مطالعۀ دقیقی كـه كول از این قصیده داشته و نیز مشعر است بر اینكه تفسیر وی از آن، منبعث از مداقّه‌ای است كه در سایر آثار دورۀ بغداد نموده است. در فقرۀ افتتاحیۀ جواهرالاسرار، كه آن هم در دورۀ بغداد نزول یافته نیز مضمونی مشابه (قصیدۀ عزّ ورقاییه- م) وجود دارد. مضمونی از این فقره بدین گونه است: "چون كه در ایّام ماضیّه كِلاب ارض و وحوش بلاد در احاطه‌ام داشتند، از ذكر سرّ خود حذر كردم و همچنان از افشای آنچه خداوند از بدایع علمش و از جواهر حكمتش و شؤونات قدرتش عطایم كرده، ممنوع می‌باشم." حضرت بهاءالله در اثری دیگر موسوّم به "سورة‌الكفایه" نیز كه تاریخ آن اواسط دورۀ بغداد تخمین زده می‌شود، از خواننده می‌خواهند به نغمات فریبندۀ طلعتشان كه بر مسند قرب (سریرالاقتراب) جلوس فرموده، گوش فرادارد و در همین‌جا خود را با القاب نقطۀ ظهور، سرّالبطون و مستسرّ‌الكتاب معرّفی می‌فرمایند.»(رمزوراز، صص110)
12. «در این‌جا، در حالی كه مضمون رازآمیز محفوظ می‌ماند، اشاره‌ای نهانی نیز به مقام موعودیّت آن حضرت، به عنوان مظهرالهی به خواننده عرضه می‌گردد تا به آن بیندیشد. لمبدن فقره‌ای دیگر از همین لوح (سورة‌الکفایة) را این‌گونه مطرح می‌نماید: «ای اهل ممالك وجود، تناول كنید از میوۀ رسیدۀ شجرۀ حمراء كه در ارض تحقّق، نقطۀ بَدء، سرّ مكتوم و راز تقدیر الهی، كِشته گشتهبیرون آیید از امكنۀ خود و در محضر لقاء حاضر شوید.»(ترجمه) (58) در این‌جا مضمون رازآمیز، حالت قیامت‌نشان تلاقی الهی و ورود در «محضر» خدایی را به خود می‌گیرد.»(رمزوراز، صص112- 111)
13. «رازآمیزی یك چیز است و راز چیزی دیگر. به نظر من محتوای موعودگرایانۀ راز را می‌توان از نصیحت زیر خطاب به بابیان كه در انتهای بخش اوّل كتاب ایقان مسطور است، استنباط نمود: «در این وقت از اهل بیان و عرفا و حكما و علما و شهدای آن استدعا می‌نمایم كه وصایای الهی را كه دركتاب فرموده، فراموش ننمایند و همیشه ناظر به اصل امر باشند كه مبادا حین ظهور آن جوهرالجواهر و حقیقه الحقایق و نورالانوار متمسّك به بعضی عبارات كتاب شوند و بر او وارد بیاورند آنچه را كه در كور فرقان وارد آمد. چه كه آن سلطان هویّه قادر است بر اینكه جمیع بیان و خلق آن را به حرفی از بدایع كلمات خود قبض روح فرماید و یا به حرفی جمیع را حیات بدیعۀ قدمیّه بخشدملتفت و مراقب بوده.. لعلّ تسكنُنَّ فی ظلٍ كان فی ایّام الله ممدودا.»****( رمزوراز، ص112)
14. «جمال ابهی تب و تاب قیامت‌نشان بابیان را تشدید می‌نمایند و پیش‌گویی‌های موعودگرایانۀ كوتاه مدتِ حضرت باب را به جریان میاندازند؛ پیش‌گویی‌هایی كه طائف حول هیكل پیامبر‌گونه‌ای است كه به نحو اسرارآمیزی به نام مَن‌یُظهِرُهُ‌الله خـوانده شده و نیز به اسم مُستغاث معرّفی گشته است. امّا قبل از آن، باید قطعات چیستان (puzzle) قیامت‌نشان، كنارهم قرار گیرد.»(رمزوراز، صص164- 163)
15. «بعضی از ابیات قصائد عرفانی حضرت بهاءالله در دورۀ بغداد را می‌توان نوعی كلمات جذبانی صوفیانه پنداشت كه از استغراق در وحدت با حضرت الوهیّت، نشأت گرفته است. امّا اگر فرض شود كه آن حضـرت- در فاصـله زمانی بین «اظهـار امر خفی» در 1852 در سیـاه چـال طهـران، تا اظهار امر علنی در 1863 در باغ رضوان- راز مظهریّت خود را مكتوم می‌داشته‌اند، باید اذعان نمود كه در این امر كاملاً هم مصمّم نبوده‌اند. در خلال آثار آن حضرت در این دوره، فقراتی مُصَنَّعۀ دقیقه، با سرشتی كاملاً ابهام‌آمیـز مـوجـود است كه بعضاً به وضوح خود ارجاعیاند و بعضاً با ابهام. در این بیانات مبهمه، اسرار متنوّعۀ متعدّده، نهفته است. آیا این طور نیست؟ حل این مسأله، تاحد زیادی به مطالعۀ آثار حضرت بهاءالله در دورۀ بغداد، از جمله، اثر تفسیریِ كتاب ایقان بستگی دارد.»(رمزوراز، ص232)
16. «اگر فرضیۀ رازداری موعودانه معتبـر باشد، می‌توان طرح و قصد نهایی حضرت بهاءالله را در فروغی تازه مشاهده نمود. كتاب ایقان نگاشتـه شـد تـا جامعۀ نوخاستۀ بابی را برای لحظه‌ای رستاخیزی و در شرف وقوع، آماده سازد؛ لحظۀ خجسته‌ای كه بهاءالله مفسّر را به بهاءالله مُنزِل، مبدّل می‌نمود.»(رمزوراز، ص261)
17. «حضرت بهاءالله در حـالی که به دفاع از مأموریّت حضرت باب و انفصال آن از اسلام می‌پردازند، برای نمادگرایی قرآنی نیز خِرد‌مایه‌ای مبتنی بر مجازیّت، عرضه می‌دارند و به موازات نفی عُقَلایی خاتَمیَّت اسلامی، به وسیلۀ‌ اضافات استعاری (و توسّل به تفسیر نمادین- م) (که مبیّن حضور رستاخیز در فرایند تفسیر است)، دنیایی از انطباقاتی را ایجاد می‌کنند که سرانجام، بابیان را برای افشای راز موعودیّت خود ایشان (اظهار امر علنی- م)، مهیّا می‌سازد.»(رمزوراز، ص288)
18. «راز موعودیّت را می‌توان از شواهد موجود در نفس کتاب ایقان، مبرهن کرد. مفهوم راز، ارزش و اهمّیتی روشنگرانه دارد؛ چـون بـه تبیین و توضیح کاملترِ ارجاعاتِ معمّاگونۀ حضرت بهاءالله به نفس مبارک خود، کمک می‌کند. هدف این فصل این است که با ارتباط دادن تفسیر نمادین حضرت بهاءالله با راز موعودیّت آن حضرت، نتایج این تحقیق را به صورت یک کل معنادار، جمع‌بندی نماید.»(رمزوراز، ص289)
19. «مُدّعیّات ماورایی حضرت بهاءالله، در آثار پیش از اظهار امر علنی (1863- 1852)، ممکن است به عنوان نـوعی افـاضـات جذبانی صوفیانه تعبیر شده باشد. در وجه ظاهر، شباهت مُدّعیّات آن حضرت به ادّعاهای عارفانۀ صوفیان، مواردی را علیه راز موعودیّت مطرح می‌سازد. از سوی دیگر، کول (cole) بیان می‌دارد که حضرت بهاءالله در واقع، به دلایلی بسیار معتبر و مُتقَن، اصول و عقاید بابی را با نظریّات و مقرّرات صوفی انطباق دادند. شاید در ورای تحلیلات کول، انگیزۀ قوی دیگری نیز در کار باشد و آن این‌که، سرشت ویژۀ بیانات ماوراییِ(theophanic) حضرت بهاءالله، تمهیدی ابهام‌آمیز بوده است برای پوشانیدن داعیّۀ مظهریّت در جامۀ صوفیانه، به نوعی که همچنان از آن، قرائت‌های موعودگرایانۀ متفاوت ممکن باشد.»(رمزوراز، ص311)
20. «امـا هدف از این مضمون رازداری چیست؟ شاید چندین مورد؛ که در آن زمان، افشای هیچ یک از آن‌ها به موقـع و حکیمانه نبوده است. ابتدا می‌بایست به طریقی، جامعۀ بابی استحکام و استعلا می‌یافت و همزمان، به نحو قیامت‌شناسانه، برای پذیرش رهبریِ جدید، مهیّا می‌گشت.»(رمزوراز، ص326)
21. «راز موعودیّت ممـزوج اسـت با پـدیـدۀ اختفـاء. یکی دیـگر از متـونی کـه مک‌ایون مردود می‌شمارد، «جواهرالاسرار» است که حضرت بهاءالله در کتاب ایقان به آن اشاره می‌فرمایند. در مقدّمۀ این لوح منیع، آن حضرت بیان می‌دارند که خود را در "وَکرِ سِرّ" مکتوم داشته، از اظهار بدایـع علم و جـواهر حکمت و شؤونات قدرتی که خداوند به حضرتشان عطا فرموده، ممنوعند. آن حضـرت در زمانی کـه در دسـت کِلاب ارض (سگ‌های زمین) و سِـباع (درنده‌های) بـلاد مبتلا بوده‌اند، تصمیم به نزول آن لوح گرفته‌اند تا بعضی «اسرار» را به مخاطب خود ابذال فرمایند و بعضی دیگر را همچنان پوشیده دارند. و نیز اشاره می‌نمایند که چنین رازی اگر برملا شود چنان جذبه‌ای در ارواح آدمیان خواهد افکند و چنان نشئه‌ای در قلوب نفوس خواهد انداخت که کل طوعاً خود را در سبیلش فدا خواهند کرد. امّا اذن افشای این سِرّ پوشیده هنوز اِعطاء نگشته و لهذا راز همچنان در سراپردۀ قدرت مکتوم خواهد ماند.»(رمزوراز، ص313)
22. «خلاصه این‌که قرآن نمادهایی دارد و هر نماد هم رازی دارد؛ و کسی که این رازها را بداند خود یک راز می‌شود؛ یعنی مفسّر عینِ تفسیر می‌گردد. و کسی که صلاحیّت این کار را داشته باشد، در ورای تفسیر و تبیین، مدّعیِ صلاحیّت تقنین خواهد بود. در پـرتو این قضیه، چیـزی نگذشت که کتاب ایقان به عنوان برهان حقانیّت مظهریّت حضرت بهاءالله، به کاربرده شد و شرایط را مهیّا کرد که آن حضرت، بعداً به عنوان «مُصلح عالم»(105)، تعلیمات و اصلاحات خود را مطرح فرمایند.»(رمزوراز، ص328)
23. [«فرضیـۀ راز موعودیّت(یعنی ایـن کـه حضـرت بهاءالله از همان آغاز می‌دانسته‌اند که موعود دور بیان هستند؛ امّا آن را پنهان می‌داشته‌اند- م) محتـاج دلائل و شـواهد است. صِرفِ اظهار، کسی را قانع نمی‌کند. شخصِ مخالف با این نظریّه، در امتداد خطوط تکاملِ تدریجی(یعنی این که احساس حضرت بهاءالله از مأموریّت و مرجعیّت خود نسبی و تابع شرایط متکاملِ زمان بوده است؛ نظریّه‌ای که از جمله مک‌ایون از آن دفاع می‌کند- م)، استدلال می‌کند که در جریان آن نشان داده می‌شود خودآگاهی حضـرت بهاءالله تـدریجـاً تحوّل و تکامل یافته است. در جهت دفاع از رویکردِ راز موعودیّت، فقرات زیر(برگزیده از نفس کتاب ایقان- م) را می‌توان ارائه نمود: (رمزوراز، ص315)
24. «مضمون رازداری در ردیابیِ توسعۀ آگاهیِ موعودگرایانۀ حضرت بهاءالله، ارزشی اکتشافی دارد. فقرات مذکوره از کتاب ایقان، همچون سایر آثار دورۀ بغداد، به نحوی ظریفانه و هنرمندانه و به قصد حساس کـردن و آمـاده نمـودنِ جامعـۀ بابـی برای استقبال از تغییر مشرف به وقوع، حاویِ "پیام‌های رمزآمیز" می‌باشند. ایـن تغییر و تحوّل، در رهبریِ عملیِ حضرت بهاءالله بر جنبشی اصلاح‌گرا و ظاهراً بی‌اهمّیت پیش آمد، و آن را به داعیۀ آن حضرت مبنی بر مؤسّس موعودگونۀ یک سیستم اعتقادی جامع‌تر و جهانی‌تر مبدّل ساخت.»(رمزوراز، ص328)
25. «کول نخستین دانش پژوهی است که بر اساس متون دورۀ بغداد، به نفع نظریّۀ راز موعودیّت استدلال کرده است. برای مدّتی مدید براهینی، البتّه مجادلانه و نه محقّقانه، بر لَه و علیه این نظریّه مطرح بـوده است. این مناظره‌ای است که به سختی می‌تواند مبرّا از تعصّب باشد. بهاییان قائل به راز موعودند، در حالی که ازلیان و سایر مخالفان خیر. از لحاظ روش شناسی، مسأله به قضاوت در بارۀ‌ صحت مدّعای حضـرت بهاءالله منتهی می‌شود. برای من مشکل است توضیحات خودنگارانۀ حضرت بهاءالله را، ولو این‌که گـذشته‌نگر باشنـد، نـادیده انگارم.»(رمزوراز، ص352- یادداشت62)
26. «رمزوراز شالودۀ یزدان‌شناسی ایقان را تحقیق می‌کند و سعی می‌نماید به این مسئله پاسخ دهد که آیا کتاب مستطاب ایقان را یک فرد بابی نـوشته است و یـا مَن یُظهـرُهُ‌الله تحـریـر کـرده است؟ در زمان کتابت آن، "وقوف موعودانۀ" حضرت بهاءالله،(یعنی آگاهی حضرت بهاءالله از موعود بودنِ خود- م) چگونه بوده است؟ و آن حضرت تـا چـه حدّی راز خود؛ یعنی این حقیقت را که موعود بیان بوده‌اند، افشاء فرموده‌اند؟ در این‌جا باک، در قلمروهای نامکشوف قدم می‌گذارد؛ زیرا در مطالعات منتشر شدۀ بهایی (در مورد حضرت بهاءالله- م) نـدرتـاً چنین موضـوعی مـورد توجّه قـرار گـرفتـه اسـت.»(رمزوراز، ص366، نقد جونا وینترز)
27. «اکثـر مطـالب کتـاب رمزوراز به این مسأله می‌پردازد که کتاب ایقان تا چه حدی «راز» مؤلّف خود را پنهان یا عیان می‌سازد و نیز این‌که آیـا ایـن اشـارات ابهام‌آمیز را می‌توان نوعی پیش آگاهی در مورد افشاء و اعلان نزدیک آن راز در نظر گرفت؟ بنابر این کتاب رمزوراز اوّل به رمز می‌پردازد؛ یعنی هویت ایقان، که همانا تفحّص و تکاپویی در نمادگرایی قرآنی و اسلامی‌باشد؛ و سپس با راز دمساز می‌شود؛ یعنی سرشت روحانی و هویت حقیقیِ حضرت بهاءالله در آن زمان.»(رمزوراز، ص366، نقد جونا وینترز)

ب5-4) بُعد اصلاحات

ب5-4-1) اصلاحات در جامعۀ بابی

ب5-4-1-1) مندرج در آثار مقدّسۀ بهایی

1. «این مظلوم به همّت تمام، در لیالی و ایّام، بعد از ورود (به) عراق، به اذن حضرت سلطان، به تهذیب نفوس و تطهیر افئده و قلوب برخاست و از فضل و عنایت حقّ جلّ جلاله، نزاع و فَساد و جدال را منع نمود؛ منعاً عظیماً فی‌الکتاب و عباد را به اعمال طیبه و اخلاق مرضیه امر نمودیم. قریب چهل سنه می‌شود که در هیچ محل نار حرب مشتعل نشده، بلکه به کوثر نصایح الهی و حکمت ربانی علی قدر مقدور سکون و خاموشی پذیرفت. امید آنکه از بعد آثار فَساد و نزاع و جدال در عالم نماند. نسئل اللّه تبارک و تعالی آن یؤلّفَ بین قلوبهم و یؤیدَ هم علی تهذیب نفوس العباد و اصلاح البلاد، انّهُ علی کلّ شیءٍ قدیر.»(اقتدارات و چند لوح دیگر، صص9- 8) (مضمون بخش عربی: از خداوند تبارک و تعالی می‌خواهیم که میان قلوب آنان الفت اندازد و تأییدشان نماید به تهذیب نفوس و اصلاح بلاد. همانا او بر هر چیزی تواناست.)
2. «در ایّام و لیالی در سجن مذکور (سجن سیاه‌چال طهران) در اعمال و احوال و حرکات حزب بابی تفکّر می‌نمودیم که مع علوّ و سموّ و ادراک آن حزب، آیا چه شده که از ایشان چنین عملی ظاهر یعنی جسارت و حرکت آن حزب نسبت بذات شاهانه. و بعد، این مظلوم اراده نمود که بعد از خروج از سجن به تمام همّت در تهذیب آن نفوس (بابیان) قیام نماید.»(لوح شیخ نجفی، ص17)
3. «چون مظلوم از سجن (سیاه‌چال طهران) خارج، حسب الأمر حضرت پادشاه حرسه اللّه تعالی مع غلام دولت علیّه ایران و دولت بهیّۀ روس به عراق عرب توجّه نمودیم و بعد از ورود به اعانت الهی و فضل و رحمت ربانی، آیات به مثل غیث‌هاطل (باران شدید) نازل و به اطراف ارض ارسال شد و جمیع عباد را مخصوص این حزب (بابیان) را به مواعظ حکیمانه و نصایح مشفقانه نصیحت نمودیم و از فَساد و نزاع و جدال و محاربه منع کردیم، تا آنکه از فضل الهی غفلت و نادانی به بِرّ و دانائی بدل گشت و سِلاح به اصلاح.»(لوح شیخ محمّدتقی نجفی، ص17)
4. «این مظلوم بعد از اشراق نیر آفاق از افق عراق به دو قاصد حقیقی و پیک معنوی در لیالی و ایّام اهل ایران را به افق عنایت مقصود عالمیان دعوت نمود و آن دو پیک آمه و خامه بوده. در جمیع احیان کوثر نصح از قلم جاری و سلسبیل بیان به اراده،‌ امام وجوه ظاهر و مقصودی جز اصلاح عالم و تهذیب نفوس امم نبوده. در اوائل امر اعمال به قسمی منکر مشاهده می‌شد که هر بصیری به حق پناه می‌برد و هر سمیعی در لیالی و ایّام به عجز و ابتهال نجات می‌طلبید تا آنکه از فضل و عنایت به تحریر و بیان فی الجمله اعمال شنیعه به اعمال طیبه و اخلاق غیر مرضیه به مرضیه تبدیل گشت.»(اقتدارات و چند لوح دیگر، ص21)
5. «ساحت عزّش (مظهر الهی) از خطا و عصیان مقدّس و منزّه است و آنچه از ملکوت اوامر و احکامش ظاهر شود کل من غیر توقّف باید به آن تمسّک نمایند و عمل کنند. اعمال این حزب (بابیان بخصوص بغداد) نزد تو و اهل بیان طرّاً معلوم و واضح بوده و هست، در سفک دماء و تصرّف در اموال ناس و ظلم و تعدّی مبالات نداشته‌اند و بعد از اشراق نیر ظهور از افق عراق کل را از اعمال مردوده و اخلاق مبغوضه منع نمودیم. ذرّات کائنات گواه بوده و هست که در جمیع احوال عباد را بما یرفعهم (به آنچه بر مقامشان می‌افزاید) امر نمودیم و از آنچه سبب پستی و ذلّت بوده نهی کردیم؛ (و) مقصودی جز ارتفاع کلمة‌اللّه و اصلاح عالم و نجات امم نبوده و نیست.»(اشراقات و چند لوح دیگر، ص33)
6. «سبحان اللّه، چهل سنه به نصایح و مواعظ عباد را از نزاع و فَساد و جدال منع نمودیم و از فضل الهی و رحمت رحمانی این حزب (بابیان بخصوص بغداد) از سلاح به اصلاح توجّه نمودند و ارادة اللّه را بر اراده‌های خود مقدّم داشتند. هر یوم از ظالمین ظلمی ظاهر و ناری مشتعل، مع ذلک صبر نمودند و به حق گذاشتند. در بعضی از اراضی ظالمین هر سنه به سفک دماء مشغول و حزب مظلوم به این کلمه که از قبل به آن نطق نمودیم، متمسّک إن تُقتَلوا خیرٌ لکم من أن تَقتُلوا؛ للّه الحمد، در سبیل الهی کشته شدند و نکشتند.»(اشراقات و چند لوح دیگر، ص12)
7. «امورات واقعه در ایران در سنین اوّلیه فی الحقیقه سبب حزن مقرّبین و مخلصین بوده و در هر سنه قتل و غارت و تاراج و سفک دماء موجود. یک سنه در زنجان ظاهر شد آنچه که سبب فزع اکبر بود و همچنین یک سنه در نیریز و سنۀ دیگر در طبرسی، تا آنکه واقعۀ ارض طاء (شهدای سبعه طهران) واقع و از آن به بعد این مظلوم به اعانت حقّ جلّ جلاله، این حزب مظلوم را بما ینبغی آگاه نمود. کلّ از ما عندهم و ما عند القوم مقدّس و بما عند اللّه متشبّث و ناظر.»(لوح شیخ نجفی، ص65)
8. «بعد این مظلوم دو سنه منقطعاً عن العالم هجرت کرد از بغداد، بعد از رجوعدر آن ارض بر منع از فَساد و اعمال غیر مرضیه غیر طیبه قیام نمودیم و لیلاً و نهاراً به جمیع اطراف الواح ارسال شد و مقصودی جز تهذیب نفوس و اعلای کلمۀ مبارکه نبوده (است)»(لوح شیخ محمّد تقی نجفی، ص123)
9. «بگو‌ای دوستان ترس از برای چه و بیم از که؟ گِلپارهای عالم به اندک رطوبتی متلاشی شده و می‌شوند. نفس اجتماع سبب تفریق نفوس موهومه است. نزاع و جدال شان درنده‌های ارض. به یاری باری شمشیرهای بُرندۀ حزب بابی به گفتار نیک و کردار پسندیده به غلاف راجع. لازال اخیار به گفتار حدائق وجود را تصرّف نمودند.»(مجموعۀ الواح نازل بعد از کتاب اقدس، ص47، لوح دنیا)
10. «بعضی از بیانات که در الواح مخصوص این حزب (منظور جامعۀ بابی، به خصوص در ایّام اقامت در بغداد است) نازل ذکر می‌شود تا بیقین مبین کلّ بدانند که این مظلوم عمل نموده آنچه را که نزد عقلاء و مظاهر عدل و انصاف محبوب و مقبول بوده. یا أولیاء اللّه فی بلاده و أحباءَه فی دیاره یوصیکم المظلوم بالأمانة و الدّیانة. طوبی لمدینة فازت بانوارهما بهما یرتفع مقام الانسان و یفتح باب الاطمینان علی من فی الامکان. طوبی لمن تمسّک بهما و عرف شانهما و ویل لمن انکر مقامهما. و در مقام دیگر این کلمات نازل. اِنّا نأمر عباد اللّه و إماءَه بالعصمة و التَّقوی لیقومُنّ من رقد الهوی و یتوجّهنّ الی اللّه فاطر الأرض و السّماء کذلک أمرنا العباد حین ما أشرق نیر الآفاق من جهة العراق. لیس ضرّی سجنی و بلائی و ما ورد علَیَّ من طغاة العباد بل عملَ الّذین ینسبون انفسهم الی نفسی و یرتکبون ما ینوح به قلبی و قلمی. إنّ الّذین یُفسدون فی الأرض و یتصرّفون فی أموال النّاس و یدخلون البیوت من غیر اذن صاحبها انّی بریءٌ منهم إلا أن یتوبوا و یرجعوا إلی اللّه الغفور الرّحیم. و در مقام دیگر: یا ملأ الأرض سارعوا الی مرضاة اللّه و جاهدوا حقّ الجهاد فی اظهار أمره المبرم المتین. قد قدّرنا الجهاد فی سبیل اللّه بجنود الحکمة و البیان و بالأخلاق و الأعمال کذلک قضی الأمر من لدن قویّ قدیر. لیس الفخر لمن یفسد فی الأرض بعد إصلاحها اتّقوا اللّه یا قوم و لا تکونوا من الظّالمین. و در مقام دیگر: لا تسبّوا أحداً بینکم قد جئنا لاتّحاد من علی الارض و اتّفاقهم یشهد بذلک ما ظهر من بحر بیانی بین العباد و لکنّ القوم أکثرهم فی بُعدٍ مبین. إن یسبّکم أحدٌ أو مسّکم ضرٌّ فی سبیل اللّه اصبروا و توکّلوا علی السّامع البصیر. انّهُ یشهد و یری و یعمل ما أراد بسلطان من عنده انّهُ هو المقتدر القدیر. قد منعتم عن النّزاع و الجدال فی کتاب اللّه العزیز العظیم. تمسّکوا بما تنتفع بانفسکم و أهل العالم کذلک یأمرکم مالک القدم الظّاهر بالاسم الأعظم انّهُ هو الآمر الحکیم. و در مقام دیگر: إیاکم أن تسفکوا الدّماء أخرجوا سیف اللّسان عن غِمْدِ البیان لان به تفتح مدائن القلوب. اِنّا رفعنا حکم القتل عن بینکم انّ الرّحمة سبقت الممکنات إن کنتم تعلمون. و در مقام دیگر: یا قوم لا تفسدوا فی الارض و لا تسفکوا الدّماء و لا تأکلوا أموال النّاس بالباطل و لا تتّبعوا کلَّ ناعق رجیم. و در مقام دیگر: آفتاب بیان الهی را غروب اخذ ننماید و افول از پی در نیاید. امروز این کلمه علیا از سدرۀ منتهی اصغا شد انّی لِمنْ أحبّنی و اخذ أوامری و نبذ ما نهی عنه فی کتابی. و در مقام دیگر: امروز روز ذکر و ثناء و روز خدمتست خود را محروم منمایید شمائید حروفات کلمات و کلمات کتاب و شما نهالهایی هستید که از دست عنایت در ارض رحمت کِشته شده‌اید و از امطار کرم نموّ نموده اید شما را از عاصفات شرک و قاصفات کفر حفظ فرمود و بایادی شفقت تربیت نمود. حال وقت اثمار و اوراق است و اثمار سدره انسانی اعمال طیبه و اخلاق مرضیه بوده و هست این اثمار را از غافلین منع منمایید اگر پذیرفتند مقصود حاصل و حیات ظاهر و الّا ذروهم فی خوضهم یلعبون. یا حزبَ اللّه جهد نمایید شاید قلوب احزاب مختلفه عالم به آب بردباری و شفقتِ شما از ضغینه و بغضاء پاک و پاکیزه شود و قابل و لائق تجلّیات آفتاب حقیقت گردد. در اشراق چهارم از اشراقات ذکر نمودیم از برای هر امری ناصری لازم و جنود منصوره در این ظهور اعمال و اخلاق پسندیده است و قائد و سردار این جنود تقوی اللّه بوده اوست دارای کلّ و حاکم بر کلّ. در تجلّی سوّم از کتاب تجلّیات ذکر نمودیم سبب علوّ وجود و سموّ آن علوم و فنون و صنایع است. علم به منزله جناح است از برای وجود و مرقات است از برای صعود تحصیلش بر کلّ لازم و لکن علومیکه اهل ارض از آن منتفع شوند نه علومیکه از حرف ابتدا شود و به حرف منتهی گردد. صاحبان علوم و صنایع را حقّ عظیم است بر اهل عالم. یشهد بذلک‌ام البیان فی هذا المقام المبین. فی الحقیقه کنز حقیقی از برای انسان علم اوست و اوست علّت عزّت و نعمت و فرح و نشاط و بهجت و انبساط. طوبی لمن تمسّک به و ویل للغافلین. آن جناب باید در جمیع احوال عباد را به آنچه سبب ظهور اخلاق روحانیّه و اعمال طیبه است دعوت فرمایند تا کلّ آگاه شوند به آنچه که سبب ارتفاع وجود است و بهمّت کامل قصد مقام اعلی و ذروه علیا نمایند. و آنچه سبب اوّل است از برای تربیت خلق خشیة اللّه بوده طوبی للفائزین. کلمه اولی که در ورق اوّل فردوس از قلم ابهی مذکور و مسطور این است. به راستی می‌گویم حفظ مبین و حصن متین از برای عموم اهل عالم خشیة اللّه بوده اوست سبب اکبر از برای حفظ بشر و علّت کبری از برای صیانت وری. بلی در وجود آیتی موجود و آن انسان را از آنچه شایسته و لایق نیست منع می‌نماید و حراست می‌فرماید و نام آن را حیا گذارده‌اند و لکن این فقره محدود است بمعدودی کلّ دارای این مقام نبوده و نیستند. باید سلاطین ایّام و علمای اَنام به دین تمسّک نمایند چه که اوست علّت ظهور خشیة اللّه فیما سواه. کلمه ثانی که در ورق ثانی از فردوس ذکر نمودیم این است: قلم بیان در این حین مظاهر قدرت و مشارق اقتدار یعنی حضرات ملوک و سلاطین أیدهم اللّه را نصیحت می‌نماید و به دین و تمسّک به آن وصیت می‌کند اوست سبب بزرگ از برای نظم جهان و اطمینان من فی الامکان. سستی ارکان دین سبب قوّت جهّال و جرئت و جسارت شده. به راستی می‌گویم آنچه از مقام بلند دین کاست بر غفلت اشرار افزود و نتیجه بالاخره هرج و مرج است. إسْمَعُوا یا أولی الابصار ثمّ اعتَبِرُوا یا أولی الانظار. امید آنکه آن جناب در آنچه ذکر شد به اُذُن واعیه اصغا فرمایند شاید عباد را از ما عندهم بما عند اللّه آگاه نمایند. از حقّ می‌طلبیم نور انصاف و آفتاب عدل را از سحاب تیره غفلت نجات بخشد و ظاهر فرماید. هیچ نوری به نور عدل معادله نمی‌نماید آنست سبب نظم عالم و راحت امم. در صحیفه بیان این کلمه علیا مسطور و مرقوم: بگو‌ای دوستان جهد نمایید شاید مصیباتی که فی سبیل اللّه بر مظلوم و شما وارد شده بین ناس ضایع نشود بذیل عفّت تمسّک نمایید و همچنین به حبل امانت و دیانت، صلاح عالم را ملاحظه نمایید نه هوای نفس را. یا حزبَ المظلوم شمائید رعاة عالم؛ اغنام را از ذئب نفس و هوی مقدّس دارید و به طراز تقوی اللّه مزیّن نمایید این است حکم محکم که از قلم قِدَمْ در این حین جاری شده. لَعمرُ اللّه سیف الأخلاق و الآداب أحدّ من سیوف الحدید.»(لوح شیخ نجفی، صص23- 17) (مضمون بخش‌های عربی، به صورت پیاپی:‌ای اولیای الهی مقیم شهرهای او، و‌‌ای احبای الهی در دیار او، مظلوم، شما را به امانت و دیانت سفارش می‌کند. خوشا برای شهری که به انوار آن‌ها فائز شد. به سبب این‌ صفات، مقام انسان بلند می‌شود و باب اطمینان بر روی اهل عالم گشوده می‌گردد. خوشا به حال کسی که به آن‌ها تمسک نمود و مقام و منزلتشان را شناخت، و وای به حال کسی که شانشان را منکر شدما بندگان خدا و کنیزانش را به عصمت و تقوی امر می‌کنیم تا از بستر هوی برخیزند و به خداوند، خالق آسمان و زمین توجه نمایند. هنگامی که خورشید عالم از افق عراق تابان شد، بندگان را این‌گونه امر کردیم. ضرر و زیان من، زندان و بلا و آنچه که مردم سرکش بر من وارد کردند نیست؛ بلکه عمل کسانی است که خود را به من نسبت می‌دهند و مرتکب کاری می‌شوند که قلب و قلمم را به ناله می‌آورد. من بیزار هستم از کسانی که در زمین فساد می‌کنند و در اموال مردم تصرّف می‌نمایند و بدون اجازۀ صاحبان منازل وارد آن‌ها می‌شوند؛ مگر این که توبه کنند و به خداوند بخشندۀ بخشاینده رجوع نمایند..ای اهل ارض، بشتابید به سوی رضای الهی و با تمام وجود در اعلان امر محکم و استوارش تلاش کنید. ما جهاد در راه خدا را، با سپاهیان حکمت و بیان، و اخلاق و اعمال مقرّر کردیم. امر این‌گونه از نزد خداوند مقتدر و توانا مقدّر شد. برای کسی که در زمین، بعد از اصلاح آن فساد می‌کند، فخر و مباهاتی نیست. از خدا بترسید،‌ای قوم، و نباشید از ستمگران...در بین خود نسبت به احدی بدزبانی نکنید. ما برای اتّحاد و اتّفاق اهل عالم آمده ایم. گواهی می‌دهد به این، آنچه که از بحر بیانم در میان عباد ظاهر شد؛ ولی اکثریّت قوم در بُعد آشکار هستند. اگر کسی به شما بدگویی کرد و یا در راه خدا ضرر و زیانی به شما وارد شد، شکیبا باشید و به خداوند شنوا و بینا توکّل کنید. او می‌شنود و می‌بیند و به قدرت خود آنچه را اراده نماید عمل می‌کند. او مقتدر و توانا است. در کتاب خداوند عزیز و عظیم، از نزاع و جدال منع شدید. به چیزی چنگ زنید که به خودتان و اهل عالم سود می‌رساند. مالک قِدمی که به اسم اعظم ظاهر است، این‌گونه شما را امر می‌نماید. او آمر و حکیم استمبادا خون‌ریزی کنید؛ شمشیر زبان را از نیام بیان بیرون آورید، زیرا شهرهای قلوب به وسیلۀ آن فتح می‌شود. ما حکم قتل را از میان شما برداشتیم؛ رحمت (الهی) بر ممکنات سبقت گرفته، اگر بدانید......‌ای قوم، در زمین فساد نکنید و خون کسی را نریزید و اموال مردم را به باطل نخورید و از هر بانگ‌برآورنده (کلاغ صفت) رجیمی پیروی ننمایید.)
11. «جمال مبارک در ایّام عراق دو سال غیبوبت فرمودند. شخص معهود (یحیی ازل) در پس پردۀ خوف چنان محجوب که نام و اثر به کلی مفقود. کار به درجه‌ای رسید که ذکری از امرالله نماند. نفوسی بودند معدود و مخمود و در زاویۀ خمول مخفی و مستور. تا آن که جمال قدم روحی لاحبائه‌ الفداء مراجعت فرمودند. به محض ورود به عراق چنان پرتو انوار به آفاق زد که عقول واله و حیران شد، صیت امرالله بلند گشت و آوازۀ اشراق شمس حقیقت به شرق و غرب رسید. فریداً وحیداً به نفس مقدّس مقابل مَن علی الأرض قیام فرمودند و واضح و آشکار بدون سِتر و حجاب، به اعلاء کلمة‌الله در آفاق پرداختند. خضعت لَه‌ الاعناق و ذلّت له الرّقاب و خشعت له الاصوات و شخص معهود در زاویۀ خمول خزیده و از ترس و خوف در صفحات بصره و سوق الشّیوخ نام خویش را حاجی‌علی گذاشته و کفش و کچ‌فروشی می‌نمود و این قضیه را حتّی بیانیان شاهد و گواهند، نفسی انکار نتواند.»(حضرت عبدالبهاء، منتخبات مکاتیب4، فقرۀ174، صص205- 204)
12. «باب چون در بدایت تأسیس بود که قتیل گشت، لهذا این طایفه (بابیان) از روش و حرکت و سلوک و تکلیف خویش بی‌خبر بودند؛ اساسشان مجرّد مَحبّت باب بود و این بی‌خبری سبب شد که در بعضی جهات اغتشاش حاصل گشت و چون تعرّض شدید دیدند، دست به مدافعه گشودند. لکن بعد از رجوع (از کردستان)، بهاءالله در تربیت و تعلیم و آداب و تنظیم و اصلاح احوال این طایفه جهد بلیغ نمود، به قسمی که در مدّت قلیله، جمیع این فَساد و فِتَن خاموش گردید و منتهای قرار و سکون در قلوب حاصل شد و به حسب مسموع، در نزد اولیای امور نیز واضح و مشهود گشت که نوایا و مبادی و افکار این طایفه، امور روحانیّه و از متعلّقات قلوب صافیّه است و اساس حقیقی اصلی، تصحیح اخلاق و تحسین ادبی عالم انسانی است؛ به مادّیات قطعیاً علاقه نداشته و چون این اساس در قلوب این طایفه استقرار یافت، به قسمی در جمیع بلاد حرکت نمودند که در نزد اولیاء امور به سلامت نفس و سکون قلب و نیّت صحیحه و اعمال حسنه و حسن آداب مشتهر گشتند.»(حضرت عبدالبهاء، مقالۀ شخصی سیاح، ص39)
13. «غلوّ نخواهد بود اگر گفته شود در طول هفت سالی که از فعّالیت مجدّد آن حضرت تا اظهار علنی مظهریّت و مأموریّتش ادامه داشت- سال‌هایی که هم اکنون مورد توجّه ما هستند- جامعۀ قدیم بابی به نام و به شکل جامعه‌ای جدید، دوباره متولّد شد، به آهستگی شکل گرفت و به پا خاست، و این در حالی بود که بانی و خالق آن، هم‌چنان در لباس یکی از پیروان شایستۀ حضرت باب ظاهر می‌شد و به عنوان یکی از اصحاب برجستۀ آن حضرت عمل می‌کرد. این هفت سال، دوره‌ای بود که در خلال آن، شخصیّت رئیس اسمی جامعه (یحیی ازل- م)، به طور پیوسته از صحنه زایل می‌شد و شهرت و اعتبار او در مقابل شکوه و عظمت قائد و مُنجی حقیقی آن، رنگ می‌باخت؛ دوره‌ای که در طول آن، نخستین ثمرات سرگونی حضرت بهاءالله به بغداد، واقعه‌ای که به قوایی غیر قابل ارزیابی مجهّز گشته بود، ظاهر و عرضه گشت؛ دوره‌ای که تاریخ از آن به عنوان زمانی یاد خواهد کرد که در امتدادش شهرت و شکوه جامعه‌ای تجدید‌حیات‌یافته بسی تقویت شد؛ اخلاقیاتش به کُلّی دگرگون گشت؛ شناختش از کسی که اقبال و آبرویش را اعتلا بخشید، با شور و حرارت تثبیت شد؛ آثار و ادبیّاتش غنای فراوان یافت؛ و عموم مردم به پیروزیش بر دشمنان جدیدش اذعان و اعتراف کردند.»(مرور معبود، ص198)
14. «حضرت بهاءالله جامعۀ بابی را دعوت می‌نمایند تا شایسته و سزاوار آن ودیعۀ ربانی شوند که حضرت باب به آنان سپرده‌اند و لایق آن همه فداکاری دلیرانۀ قهرمانان بی‏شماری گردند که جان خود را نثار جانان نموده‌اند. حضرت بهاءالله همچنین بابیان را بر آن می‌خوانند که نه تنها زندگانی شخصی خود را باموازین و تعالیم الهی منطبق سازند بلکه جامعه‌ای تشکیل دهند که برای اهالی بغداد پایتخت عراق عرب که متشکّل از مردمان گوناگون بود، نمونه و سرمشق باشد. با آنکه تبعید شدگان در شرایطی سخت و دشوار زندگی می‌کردند و با کمبود وسائل مادّی روبرو بودند ولیکن داشتن چنین هدفی آن‌ها را بر سر شوق آورده بود. یکی از اصحاب ملقّب به"نبیل" که بعداً تاریخ مفصّل دوران رسالت حضرت باب و حضرت بهاءالله را به رشتۀ تحریر در‏آورد کمال روحانیت و وارستگی را که در آن ایّام بین یاران حکمفرما بود چنین وصف می‌نماید :"اکثر شبها را ده نفر بیک قُمری خرمای زاهدی می‌گذرانیدند و معلوم نبود که کفش و عبا و قبائی که در آن منازل است صاحبش کیست هر کس که در بازار کار داشت کفش به او تعلّق داشت و هر کس به حضور مبارک مشرّف می‌شد عبا و قبا به او تعلّق داشتچه خوش اوقات و خوش ایّامی‌بود..." اولیای امور کنسولگری ایران که گمان می‌کردند ماجرای نهضت بابیه پایان یافته از این که جامعۀ تبعید شدگان به پایتخت ایالت عراق به تدریج مورد احترام مردم قرار گرفته و از عوامل ذی نفوذ آن سامان و شهرهای مجاور آن محسوب گشته بود، متحیّر بودند. از آنجا که تعدادی از مهمترین زیارتگاه‌های مذهب شیعه در آن ناحیه واقع بود، گروه‌های متوالی زائرین ایرانی در آن منطقه تحت شرائط بسیار مطلوبی در معرض نفوذ نهضت بابی که حیات جدیدی یافته بود قرار می‌گرفتند. از جمله اعیان و نفوس عالی مقامی که در محلِّ سکونت ساده و بی‏پیرایۀ حضرت بهاءالله در بغداد به دیدارشان می‏شتافتند بعضی از شاهزادگان خاندان سلطنتی ایران بودند. یکی از آنان که خود در خانۀ حضرت بهاءالله برای مدّت کوتاهی از مصاحبت با آن حضرت برخوردار شده بود چنان مجذوب و مفتون آن محیط گردید که خیالی خام در سر بپرورانید و آن این که با ساختن خانه‌ای کاملاً مشابه با خانۀ مزبور در میان باغ و بوستان املاک خود شاید بتواند قدری از حالت و کیفیت آن فضای پاک و منزّه روحانی را به دست آورد. شخص دیگر که به طور عمیق‏تری از شرفیابی به حضور ایشان منقلب شده بود عواطف خود را به یاران خویش چنین ابراز نمود:"چنانچه غم‌های عالم به تمامه در قلب من جمع شده باشد چون به آستان حضرت بهاءالله قدم نهم جمیع بالمرّه زائل گردد و گویی در فردوس برین و جنّت علّیین وارد شده‏ام.» (مرکز جهانی بهایی، رسالۀ حضرت بهاءالله، ص16)

ب5-4-1-2) مندرج در کتاب رمزوراز و سایر منابع

1. «توسعۀ خودآگاهی دینی حضرت بهاءالله بعدها تغییر جهت‌هایی یافت كه آن‌ها را باید در حال و هوای جنبش بابی ادراك نمود؛ جنبشی كه نخستین فعّالیت‌های اصلاح‌گرایانۀ دینی آن حضرت در متن آن آغاز شد.»(رمزوراز، ص16)
2. «تغییر و اصلاح اخلاقی و اصولی گروه‌های بومی و تبعیدی بابی كه تحت قیادت و هدایت حضرت بهاءالله (به خصوص در بین سال‌های 63- 1856) صورت گرفت، بابیان را برای اقبال به هیكلی (شخصیّتی) موعودگونه (messianic) كه می‌بایست قیامتی معناً و اساساً متفاوت را محقّق سازد، آماده و مهیّا ساخت.»(رمزوراز، ص25)
3. «در فاصله زمانیِ 1853 تا 1854، حضرت بهاءالله اصلاحات متعدّدی را در این جامعه (جامعۀ بابی)، که از درگیری‌های نظامیِ چهارسال پیشین و ضربات خونین متعاقب آن به دست دولت قاجار، به سختی زخم دیده بود، اِعمال فرمودند. در آغاز، بعضی بابیان با این اصلاحات به مخالفت برخاستند و آن حضرت هم بـرا‌ی اجتنـاب از اختلاف و انشقاق، در بهار سال 1854، به مدت دو سال در کوهستانه‌ای دشت سَرگَلو (sarGalu)، واقع در کردستان عراق، حوالی سلیمانیه، عزلت گزیدند.»(رمزوراز، ص296)
4. «بعـد از مراجعت (از کردستان)، آن حضرت با بحرانی مواجه شدند که جامعۀ بابی را در کام کشیده بود. اقدامات اصلاحی و اِحیایی، ضروری می‌نمود؛ کاری که صبح ازل، در خلال غیبت برادر ناتنیش، از اجرای آن عاجز مانده بود. حضرت بهاءالله به سختی توانستند طهارت و تنزیه روح را، که از طریق صحّت و سلامت اخلاقی حاصل می‌شد، شرط ضروری قبول روحانی، قرار دهند. در این راستا، وعدۀ ظهورِ جدیدِ الهی به تأخیر افتاد فقط به این سبب که نخبگان اخلاقی به وجود آیند؛ یعنی کسانی که از لحـاظ روحانی، بتوانند شایستگی خود را برای استقبال از آن تجلّی، اثبات نمایند. حضرت بهاءالله به قصد تغییر جهتِ روانیِ بابیان و نیز استحکام و اتّحاد جامعۀ بابی، به نحوی مؤثّر و کار آمد از مفهوم قیامت استفاده فرمودند.»(رمزوراز، ص296)
5. «حضرت بهاءالله اصلاحات معیّنی را مدّ نظر داشتند که بدایتاً محلی بوده، متمرکز بر تجدید حیاتِ جامعۀ بابی در ایران و در تبعیدگاهشان، بغداد بود. امّا زمانی که قیادت آن حضرت اجتناب‌ناپذیر ظاهر شد و نیروی فرّه ایزدیشان تبعیت اکثریت بابیان را مسلّم ساخت، برایشان میسّر گشت که مأموریّت خود را بـه عنوان یک مُصلح، اعلان فرمـایند.»(رمزوراز، ص333)
6. «برای درک این‌که ایقان یک جنبش دینی را چگونه در جهتی معیّن و به سمت هدفی مشخّص هدایت کرد؛ متن آن باید از نقطه نظر اشارات اصلاح‌طلبانه نیز مورد بررسی قرار گیرد.»(رمزوراز، صص335- 334)
7. «کتاب ایقان در زمانی نازل شد که مؤلّف والا مقام آن، خود را وقف اصلاح جامعۀ بابی کرده بودند. در آن هنگام ایشان توجّهی به اصلاح اسلام یا ایران یا جهان نداشتند.»(رمزوراز، ص336)
8. «صلح‌گراییِ حضرت بهاءالله باعث ابتعاد بابیان از بدنامیِ انقلابی و انکارِ تمامیّت خشونت و ستیزه‌جویی شد. آن حضرت به جهت تحکیم روابط درونی، مسائل اخلاقی را ترغیب فرمودند. استحکام اخلاقیِ جامعۀ بابی متمرکز گشت بر صحّت رفتار فردی؛ فرایندی که در پاسخِ جمعی به اولیای امـور دولتی نیـز مؤثّر افتـاد. راهکار مشخّص بـود: جامعـۀ بابی فقط به واسطۀ اصلاحِ اخلاقی می‌توانست حیات و همبستگی خود را حفظ کند و در جهت تغییر و تحوّل آتی آماده گردد.»(رمزوراز، ص338)
9. «در نفس کتاب ایقان عنـاصری از تعالیمِ اخلاقی و اصلاح گرایانۀ حضرت بهاءالله موجود است که به منزلۀ شروط اخلاقی برای بصیرت روحانی معرّفی شده‌اند؛ ذیلاً مبتنی بر فقرات مربوطه نگاهی به این تعالیم می‌افکنیم:»(رمزوراز، ص339) (فقط عناوین تعالیم مذکور عبارتند از: طهارت‌وپاکی (قلب)؛ انقطاع‌وگسستگی؛ تواضع‌وفروتنی؛ اجتناب از غیب و بدگویی؛ تدیّن‌ودینداری؛ کرم‌وبخشندگی؛ مهربانی به حیوانات؛ شهادت‌وجانبازی؛ اغماض‌وبخشایندگی- م)
10. «این اصلاحات (معمول در جامعۀ بابی)، گر چه کلی و عمومی هستند، امّا مستلزم هیچ گونه انقلاب اجتماعی نمی‌باشند؛ و بـه امـور جهانی هم ربطی نـدارنـد؛ بلکه مبیّن مرحله‌ای ابتدایی در مأموریّت اصلاحی حضرت بهاءالله می‌باشند؛ که همان اصلاحات بابیِ در جهتِ جامعیّت و اکملیّت شخصیّت باشد. امّا تقویت و تحکیم جامعۀ بابی شرطی ضروری بـود بـرای عرضۀ بـرنـامـه‌ای اصلاح گـرایانه که بتواند در سطح جهانی به اجراء درآید. و بالاخره، یازده سال بعد، همین نصایح و ضوابط، به عنوان بخشی از سیستم اخلاق بهایی، در کتاب مستطاب اقدس، مندرج و مرتب شدند.»(رمزوراز، ص341)
11. «با بازگشت حضرت بهاء‌الله به بغداد که در ماه مارچ ١٨٥٦ میلادى واقع شد، دورۀ جدیدى در حیات اصحاب سرگون شده به عراق گشوده شد. در دوران غیبت حضرت بهاء‌الله جامعۀ بابى ریاستش در دست افراد بى‌ایمانى چون یحیى و سید محمّد اصفهانى قرار گرفته و به شهادت دوست و دشمن به انحطاط کامل گرائیده بود. افراد حزب بابى اکثراً روحیۀ خود را از دست داده بودند. این بابیان برخلاف شهدا و قهرمانان صدر امر که تنها در ده سال قبل از آن با نثار خون، ثبات ایمان، علوّ شان و شدّت حبّ خود را به امر بدیع به منصۀ ظهور رسانده بودند، اکنون از آن خصایص بى‌بهره گشته و از نظر روحانى در حکم مرده بودند. بعلاوه، تفرقه بین آنان افتاده بود و تنها در شهر قزوین موطن جناب طاهره قهرمان جاودانى دور بیان چهار فرقه مختلف با نام‌هاى مخصوص به وجود آمده بود. دست‌هاى پیرو میرزا‌یحیى شده، عدّه‌اى خود را مؤمن به قدّوس یا طاهره دانسته و تعدادى هم خود را از پیروان بیان، امّ‌الکتاب دیانت بابى مى‌شمردند. همچنین در این ایّام بود که قریب بیست و پنج نفر از بابیان، گستاخانه قیام کرده ادّعاى من یُظهِرُهُ‌اللّهى نموده بودند و این عنوانى بود که حضرت باب، موعود کلّ اعصار یعنى حضرت بهاء‌الله را بدان ستوده و به ظهورشان بشارت داده بودند. بعضى از این مدّعیان حتّى پا را فراتر نهاده و براى اثبات مدّعاى خود به انتشار نوشتجاتشان بین افراد جامعه پرداخته بودند. تعدادى از این مدّعیان که به قصد تبلیغ حضرت بهاء‌الله در بغداد حضور آن حضرت مشرّف شده بودند به عرفان مقام حضرتش فائز شده به پاى مبارک افتاده و از جسارتى که کرده بودند، استغفار و طلب بخشش نمودند و بعضى از آنان به چنان درجه‌ای از عبودیّت و ایمان رسیدند که در زمره اعاظم اصحاب درآمدند. حضرت بهاء‌الله بار دیگر زمام امر را در دست خود گرفتند. ابرهاى تیرۀ عدم ثبات، یأس و نکبت که در مدّت غیبت آن حضرت افراد جامعه بابى را فراگرفته بود، اکنون در حال پراکندگى بود. جمال مبارک با نصایح حکیمانه و تشویقات مشفقانه که گاهى کتبى و زمانى شفاهى انجام مى‌شد، حیات تازه‌اى در کالبد رو‌به‌زوال جامعۀ بابى دمیدند و در مدّت کوتاهى توانستند بعضى از افراد آن جامعه را به قهرمانان روحانى امر الهى تقلیب نمایند. حضرت بهاء‌الله خود در این باره چنین شهادت داده‌اند‌: ‌"بعد از ورود (به بغداد) به اعانت الهى و فضل و رحمت ربانى، آیات به مثل غیث‌هاطل (باران شدید) نازل و به اطراف ارض ارسال شد و جمیع عباد مخصوص این حزب (بابیان) را به مواعظ حکیمانه و نصایح مشفقانه نصیحت نمودیم و از فَساد و نزاع و جدال و محاربه منع کردیم تا آنکه از فضل الهى غفلت و نادانى به برّ و دانائى بدل گشت و سلاح به اصلاح‌." پس از مراجعت حضرت بهاء‌الله به بغداد بیانات مبارکه به وفور از لسان آن حضرت جارى مى‌شد. این آیات در حضور بعضى از اصحاب نازل مى‌گشت؛ ولی بسیارى از آن‌ها نوشته نمى‌شد. به شهادت کتبى نبیل اعظم موّرخ جاودانى این دور بدیع، در یک شبانه روز به اندازۀ تمام قرآن آیات از لسان مبارک نازل مى‌شده و این کیفیت تا دو‌سال پس از مراجعت از کردستان ادامه داشته‌است.»(ادیب طاهرزاده، نفحات ظهور حضرت بهاءالله، فصل پنچم)

***

ب5-4-2) اصلاحات کُلّی و عمومی

ب5-4-2-1) مندرج در آثار مقدّسۀ بهایی

1. «باری به عضد ایقان اصنام اوهام و اختلاف را بشكنید و به اتّحاد و اتّفاق تمسّك نمائید. این است كلمۀ علیا كه از‌ام الكتاب نازل شده. یشهد بذلك لسان العظمة فی مقامه الرّفیع. آن جناب و سائر اولیاء باید به اصلاح عالم و رفع اختلاف امم تمسّك نمائید و جهد بلیغ مبذول دارید. انّهُ هو المؤیّد الحكیم و هو المشفق الكریم.»(ادعیۀ حضرت محبوب، ص408)
2. «نوصیكم بخدمة الامم و اصلاح العالم. از ملكوت بیان مقصود عالمیان نازل شد آنچه كه سبب حیات عالم و نجات امم است. نصایح قلم اعلی را به گوش حقیقی اصغا نمائید. آن‌ها خیر لكم عمّا علی الارض، یشهد بذلك كتابی العزیز البدیع.»(ادعیۀ حضرت محبوب، ص420)
3. «لازال هر یک از مظاهر رحمانیه و مطالع عزّ سُبحانیه که از عالم باقی به عرصۀ فانی برای احیای اموات قدم گذارده‌اند و تجلّی فرموده‌اند، امثال تو آن نفوس مقدّسه را که اصلاح اهل عالم منوط و مربوط به آن هیاکل احدیه بوده، از اهل فَساد دانسته‌اند و مقصّر شمرده‌اند. قد قضی نحبهم فسوف یقضی نحبک و تجد نفسک فی خسران عظیم بزعم تو این محیی عالم و مصلح آن مفسد و مقصّر بوده جمعی از نسوان و اطفال صغیر و مرضعات چه تقصیر نموده‌اند که محلّ سیاط قهر و غضب شده‌اند.»(اقتدارات و چند لوح دیگر، صص304- 303)
4. «این ایّام اغنام الهی (نماد مؤمنان) بین ذئاب ارض مبتلی و این مظلوم تحت براثن (چنگال‌ها‌ی) بغضا، و لکن شاکریم که حق عنایت فرمود و تأیید نمود به شانی که من دون سِتر و حجاب، ما بین احزاب اظهار نمودیم آنچه را که سبب اعظمست از برای اصلاح عالم و نجات امم. با احدی مداهنه (چاپلوسی) ننمودیم و در اجرای اوامر الهی توقّف نکردیم. ظلم ظالمین و ضرّ معتدین قلم اعلی را از اظهار کلمۀ علیا منع ننمود.»(اشراقات و چند لوح دیگر، ص10)
5. «یا ایها المنجذب بآیاتی اسمع ما انزلناه لِأحد اولیائی اِنّا ما اردنا فی المُلک الّا الاصلاح یشهد بذلک مصباح العالم الّذی ما اتّخذ لحفظه زجاجاً و لا بلّوراً ولا حائلاً.»(اشراقات و چند لوح دیگر، ص19) (مضمون:‌ای کسی که منجذب به آیاتم هستی، بشنو آنچه را که برای یکی از اولیای خود نازل نمودیم: ما در ملک اراده نکردیم مگر اصلاح را. چراغ دانش گواه این امر است؛ چراغی که برای حفظ خود هیچ شیشه‌ و بلوری و محافظی اختیار نکرد.)
6. «چندی قبل این خطبۀ مبارکه از قلم اعلی جاری و نازل، حال مجدّد ذکر می‌شود شاید به مرقاة (نردبان) انصاف صعود نمائی و در آنچه ظاهر شده تفکّر کنی و فائز شوی به آنچه که سبب اعظم است از برای نجات امم و اصلاح عالم.»(اشراقات و چند لوح دیگر، ص32- 31)
7. «فی الحقیقه خطیئات آن نفوس (بابیان بخصوص بغداد) از حدّ احصا خارج. این مظلوم این اذکار را دوست نداشته و ندارد؛ مقصود آنکه بعضی آگاه شوند و به حق نطق نمایند(از جمله)، در صدد قطع سدرۀ مبارکه افتادنددر لیالی و ایّام به نصرت قیام نمودیم؛ به شانیکه اعراض احزاب عالم منع ننمود، و مقصودی جز اصلاح و اخماد نار ضغینه و بغضاء نبوده و نیست.»(اشراقات و چند لوح دیگر، ص49)
8. «برهانی ما ظهر و یظهر من عندی و حجّتی قیامی علی الامر و اظهارُ ما امرت به من عنده بحیث ما منعتنی سطوةُ العالم و لا زماجیرُ الامم ارحموا علی انفسکم و علی المظلوم الّذی به ظهرت سلطنة اللّه و قدرته و عظمته و اقتداره قد اظهر الامر اَمام وجوه الامراء و الملوک و بَلّغَ الیهم رسالات اللّه و احکامه و اوامره و ما اراد بذلک الّا اصلاح العالم و اطفاء نار الضّغینة و البغضاء فی افئدة الامم.»(اشراقات و چند لوح دیگر، ص94) (مضمون: برهان من آنچه است که از نزدم ظاهر شده و می‌شود و حجت من قیامم بر امر و اظهار آنچه است که از نزد خداوند به آن امر شدم؛ آن چنان که نه خشم و غضب عالم و نه عربده و هیاهوی امم منعم نتوانست. به خود و به مظلومی که به واسطه او سلطنت و قدرت و عظمت و اقتدار الهی ظاهر شد، رحم نمایید. او در مقابل امراء و سلاطین برجسته، امر الهی را اظهار نمود و رساله‌های خداوند و احکام و اوامرش را به آنان ابلاغ نمود و قصدش نیز از این عمل صرفاً اصلاح عالم و اطفاء آتش بغض و عناد در قلوب امم بود.)
9. «کلمة‌اللّه در ورق نهم از فردوس اعلی: به راستی می‌گویم، هر امری از امور اعتدالش محبوب؛ چون تجاوز نماید سبب ضرّ گردد. در تمدّن اهل غرب ملاحظه نمائید که سبب اضطراب و وحشت اهل عالم شده. آلت جهنّمیه (مثل بمب اتمی) به میان آمده و در قتل وجود شقاوتی ظاهر شده که شبه آن را چشم عالم و آذان امم ندیده و نشنیده. اصلاح این مفاسد قویۀ قاهره ممکن نه مگر به اتّحاد احزاب عالم در امور و یا در مذهبی از مذاهب. بشنوید ندای مظلوم را و به صلح اکبر تمسّک نمائید. اسباب عجیبۀ غریبه در ارض موجود؛ ولکن از افئده و عقول مستور، و آن اسبابی است که قادر است بر تبدیل هواء ارض کلّها و سمّیت آن سبب هلاکت.»(اشراقات و چند لوح دیگر، صص124- 123)
10. «از اوّل ایّام در دست غافلین مبتلا (بودم). گاهی به عراق و هنگامی به ارض سرّ (شهر ادرنه) و از آنجا به عکّاء که منفای قاتلین و سارقین بوده مِن غیر جهت ما را نفی نمودند، و از این سجن اعظم معلوم نیست به کجا و چه جا محل گیریمما در هر کجا باشیم و هر چه بر ما وارد شود، باید حزب اللّه به کمال استقامت و اطمینان به افق اعلی ناظر باشند و به اصلاح عالم و تربیت امم مشغول گردند. آنچه وارد شده و بشود سبب و علّت ارتفاع امر بوده و هستقسم به آفتاب حقیقت که از اعلی افق عالم اشراق نموده، حزب اللّه (پیروان حضرت بهاءالله) جز عِمار و اصلاح عالم و تهذیب امم مقصودی نداشته و ندارند. با جمیع ناس به صدق و صفا بوده‌اند؛ ظاهر‌شان عین باطن و باطن نفس ظاهر؛ حقیقت امر پوشیده و پنهان نه، امام وجوه ظاهر و هویدا.»(اشراقات و چند لوح دیگر، صص137- 136)
11. «این ایّام راستی و صدق تحت مخالب (چنگال‌های) کذب مبتلا و عدل به سیاط (شلاق) ظلم معذّب؛ دخان فَساد جهان را اخذ نموده، به شانی که لایُری من الجهات الّا الصّفوف و لا یُسمع من الاَرجاء الّا صلیل السّیوف. از حق می‌طلبیم مظاهر قدرت خود را تأیید فرماید بر آنچه سبب اصلاح عالم و راحت امم است.»(اشراقات و چند لوح دیگر، ص154، طراز پنجم از لوح طرازات) (مضمون جملۀ عربی: در اطراف دیده نمی‌شود مگر صفوف لشگرها و در نواحی شنیده نمی‌شود مگر صدای برخورد شمشیرها.)
12. «انا حملنا الشدائد و البلایا لاصلاح العالم و نجاة الامم طوبی لمن سمع و ویل لکلّ غافل مُریب.»(اشراقات و چند لوح دیگر، ص208) (مضمون: ما سختی‌ها و بلایا را به خاطر اصلاح عالم و نجات امم تحمّل کردیم. خوشا به حال کسی که شنید و وای به حال هر غافل شکّاک.)
13. «بر اهل عالم طرّاً واجب و لازم است اعانت این امر اعظم که از سماء اراده مالک قدم نازل گشته، شاید نار بغضاء که در صدور بعضی از احزاب مشتعل است، به آب حکمت الهی و نصائح و مواعظ ربانی ساکن شود و نور اتّحاد و اتّفاق آفاق را روشن و منوّر نماید. امید آنکه از توجّهات مظاهر قدرت حق جلّ جلاله سِلاح عالم به اصلاح تبدیل شود و فَساد و جدال از ما بین عباد مرتفع گردد.»(مجموعه الواح نازل بعد از کتاب اقدس، ص11، بشارت پنجم از لوح بشارات)
14. «باری تارة بالتّصریح و اُخری بالتّلویح آنچه باید گفته شود گفتیمانچه از قلم اعلی جاری شده، سبب علوّ و سموّ و تربیت جمیع اهل عالم بوده و هست و از برای جمیع امراض دریاق اعظم است؛ لَو هُم یفقهون و یشعرون.»(مجموعه الواح نازل بعد از کتاب اقدس، ص41)
15. «در یکی از الواح نازل: یا حزب اللّه به خود مشغول نباشید، در فکر اصلاح عالم و تهذیب امم باشید. اصلاح عالم از اعمال طیبۀ طاهره و اخلاق راضیۀ مرضیه بوده. ناصر امر اعمالست و مُعینش اخلاق.»(مجموعه الواح نازل بعد از کتاب اقدس، ص48)
16. «امید هست که علما و امرای ارض متّحداً بر اصلاح عالم قیام نمایند و بعد از تفکّر و مشورت کامل، به دریاق (پادزهر) تدبیر، هیکل عالم را که حال مریض مشاهده می‌شود، شفا بخشند و به طراز صحّت مزین دارند.»(مجموعه الواح نازل بعد از کتاب اقدس، ص41)
17. «این فانی از اهل ارض انصاف طلب می‌نماید که فی الجمله گوش لطیف رقیق محبوب را که از برای اصغای کلمۀ حکمت خلق شده، از سبحات و اشارات و ظنون و اوهام لایُسمِنه و لایُغنیه پاک و طاهر نمایند تا ناصح اقبال کند به اظهار آنچه سبب برکت عالم و خیر امم است. حال در اکثر ممالک نور اصلاح مخمود و خاموش و نار فَساد ظاهر و مشتعل.»(مجموعه الواح نازل بعد از کتاب اقدس، ص104)
18. «باید مجلس بزرگی ترتیب دهند و حضرات ملوک و یا وزراء در آن مجلس حاضر شوند و حکم اتّحاد و اتّفاق را جاری فرمایند و از سِلاح به اصلاح توجّه کنند و اگر سلطانی بر سلطانی برخیزد سلاطین دیگر بر منع او قیام نمایند. در این صورت، عساکر و آلات و ادوات حرب لازم نه، الّا علی قَدَرٍ مقدور لِحفظِ بِلادهم و اگر به این خیر اعظم فائز شوند، اهل مملکت کلّ به راحت و مسرّت به امور خود مشغول گردند؛ و نوحه و ند‌به اکثری از عباد ساکن شود.»(لوح شیخ محمّدتقی نجفی، ص24)
19. «یا شیخ، قسم به آفتاب حقیقت که از افق سماء سجن مشرق و لائح، این مظلوم جز اصلاح قصدی نداشته. یشهد بذلک کلُّ عارفٍ بصیر و کلّ عالم خبیر.»(لوح شیخ محمّدتقی نجفی، ص28) (مضمون جملۀ عربی: هر عارف بصیر و عالم خبیری به این امر گواهی می‌دهد.)
20. «در آن ارض (اصفهان) علمای اَعلام بسیارند، از جمله حضرات سادات که در بزرگی و شان معروفند؛ با ایشان مشورت نمائید و آنچه از قلم اعلی جاری شده بنمائید شاید بر اصلاح عالم و تهذیب نفوس امم مؤیّد شوند و ضغینه و بغضای مکنونۀ مخزونه در افئده را به کوثر نصائح الهی ساکن نمایند. این توفیق را از حقّ می‌طلبیم و لیس هذا علیه بعزیز.»(لوح شیخ محمّدتقی نجفی، ص44)
21. «سبحان اللّه این حزب (اهل بهاء) به سلاح محتاج نه، چه که کمر همّت لأجل (برای) اصلاح عالم بسته‌اند. جندشان اعمال طیبه، سلاحشان اخلاق مرضیه، و سردارشان تقوی اللّه. طوبی لمن انصف.»(لوح شیخ محمّدتقی نجفی، ص55)
22. «یا شیخ، مکرّر گفتیم حضرت پادشاه را در سنین معدودات نصرت نموده ایم. سال‌هاست در ایران امر مغایری ظاهر نشده، زِمام مفسدین احزاب در قبضه اقتدار مقبوض، احدی از حدّ تجاوز ننمود. لَعَمرُاللّه (قسم به خداوند) این حزب (اهل بهاء) اهل فَساد نبوده و نیستند؛ قلوبشان به نور تقوی منوّر و به طراز مَحبّة‌اللّه مزیّن؛ همّشان اصلاح عالم بوده و هست. و اراده آنکه اختلاف از میان برخیزد و نار ضغینه و بغضا خاموشی پذیرد تا جمیع ارض قطعۀ واحده مشاهده گردد.»(لوح شیخ محمّدتقی نجفی، ص90)
23. «یا شیخ، باید علما با حضرت سلطان أیده اللّه متّحد شوند و در لیالی و ایّام بما یرتفع به شان الدّولة و الملّة تمسّک نمایند. این حزب (اهل بهاء) به تمام همّت، به تهذیب نفوس و اصلاح امور متشبّث و مشغولند.»(لوح شیخ محمّدتقی نجفی، ص101)
24. «ای احزاب مختلفه، به اتّحاد توجّه نمائید و به نور اتّفاق منوّر گردید. لِوَجه اللّه در مقرّی حاضر شوید و آنچه سبب اختلاف است از میان بردارید، تا جمیع عالم به انوار نیر اعظم فائز گردند و در یک مدینه وارد شوند و بر یک سریر جالس. این مظلوم از اوّل ایّام الی حین، مقصودی جز آنچه ذکر شد نداشته و ندارد.»(دریای دانش، ص63)
25. «اهل عالم از هر نژاد و ملّت و دین با این فرصت خطیر مواجه گشته‌اند که از تعلّقات ملّی و تباینات قومی که بین آنان جدائی افکنده قدم فراتر نهند و در ظلّ وحدت عالم انسانی درآیند و کره ارض را وطنی واحد شمارند. حضرت بهاءاللّه می‌فرمایند: اصلاح عالم و راحت اممظاهر نشود مگر به اتّحاد و اتّفاق. امید است که انتشار ترجمۀ کتاب مستطاب اقدس در تحقّق این مقصد جلیل و وسیع‌النّطاق (فراگیر) حرکتی تازه بخشد و ابواب جدیدی را برای احیای عموم اهل عالم بگشاید.»(بیت العدل اعظم، مقدمۀ کتاب اقدس)
26. «یا ملأ الانشاء لا تتّبعوا انفسکم آن‌ها لَامّارة بالبَغی و الفحشآء اتّبعوا مالک الاشیاء الّذی یأمرکم بالبرّ و التّقوی انّهُ کان عن العالمین غنیاً. ایاکم عن تفسدوا فی الارض بعد اصلاحها و من افسد انّهُ لیس منّا و نحن بُرءآءُ منه کذلک کان الامر من سماء الوحی بالحقّ مشهوداً.»(کتاب اقدس، فقرۀ64) (ای خلق عالم، از نفس‌های خود تبعیّت نکنید، زیرا به زشت‌کاری و فحشاگری امر می‌کند؛ از مالک اشیاء (مظهر الهی) پیروی کنید که شما را به پاکیزگی و پرهیزگاری امر می‌نماید. او بی‌نیاز از اهل عالم است. مبادا بعد از این که اصلاحات زمین را فراگرفت در آن فَساد نمایید. کسی که فَساد کند از ما نیست و ما از او بیزاری می‌جوییم. امر الهی این‌گونه از آسمان وحی به حق و راستی نمودار شد.)
27. «جمیع از برای اصلاح عالم خلق شده‌اند. لَعَمرُاللّه شئونات درنده‌های ارض لایق انسان نبوده و نیست. شان انسان رحمت و مَحبّت و شفقت و بردباری با جمیع اهل عالم بوده و خواهد بود.»(آیات الهی1، اوّل شهرالنّور)
28. «در اشجار ملاحظه نمائید: قبل از پیوند ثمرش قابل ذکر نه و بعد، از آن ظاهر می‌شود آنچه که شایستۀ تعریف است. شجر که از نبات محسوب است، به تربیت جزئی به این مقام فائز، حال در اشجار وجود تفکّر نمائید، اگر به تربیت مربّی حقیقی فائز شوند، به اصلاح عالم توجّه نمایند.»(آیات الهی1، نوزدهم شهرالمسائل)
29. «حقّ جلّ جلاله از برای اصلاح عالم آمده تا جمیع من علی الارض به مثابۀ یک نفس مشاهده شوندوقتی به این کلمۀ علیا نطق نمودیم تا انوار آفتاب عدل جمیع احزاب مختلفه را منوّر فرماید و به مقام اتّحاد کشاند: لَیسَ الفَخر لِمَن یحِبُّ الوَطن بَل لِمَن یحِبُّ العالم. اگر نفسی صفیر این طیر معانی را که در این هواء با فضای نورانی طیران می‌نماید اصغا کند به طراز فراغت کبری مزیّن شود. این است معنی حرّیّت حقیقی ولکنَّ النّاسَ أَکْثَرَهُمْ لایشعرون.»(آیات الهی1، پنجم شهرالملک)
30. «کلّ باید به افق اعلی ناظر باشند و همّت در اصلاح و رفع ما تَکَدَّرُ به العباد نمایند. از حقّ بطلب جمیع را به طراز عدل و انصاف مزیّن فرماید. طوبی از برای نفوسی که در لیالی و ایّام به نصایح و مواعظ، به تهذیب نفوس مشغولند. این فقرات باید اَمام وجوه احباء الهی ذکر شود که مباد نفسی غافل گردد و به امری که لایق ایّام الهی نیست مشغول شود.»(آیات الهی2، پنجم شهرالجلال)
31. «امید هست که مُدُن قلوب عالم را به جنود مَحبّت و اصلاح فتح نمایند تا شائبۀ ضغینه و بغضا نماند و رایحۀ آن قطع شود. بُغاةِ (سرکشان) ارض و طُغاةِ (ستمگران) آن در هر عصری مانع خیر و ظهورات فیض فیّاض حقیقی بوده‌انداز حقّ اصلاح می‌طلبیم و تأیید می‌خواهیم. اوست قادر و توانا.»(آیات الهی2، ششم شهرالجلال)
32. «این ایّام را بقائی نبوده و نیست. باید جمیع به اصلاح عالم و تهذیب امم و تبلیغ امر الهی به روح و ریحان و حکمت و بیان مشغول باشند. زود است که آثار قدرت از جهات عالم ظاهر و هویدا گردد.»(آیات الهی2، پنجم شهرالنّور)
33. «قلم مظلوم در اکثر احیان به مَحبّت و شفقت و اتّحاد امر فرمود، و نصرت مذکوره در الواح را به تصریح تمام ذکر نموده، معذلک ملاحظه می‌شود بعضی فَساد را اصلاح دانسته‌اند و از نصرت شمرده‌اند. لا فَو الّذی خَلَقَ العالم بکلمة مِن عِندِه، نصرت امر الله به حکمت و بیان بوده و آن هم به کمال روح و ریحان معلّق گشته.»(آیات الهی2، ششم شهرالنّور)
34. «امید چنان است که اهل بها بما اَرادَ الله فائز شوند و مطالع الفت و اتّحاد گردند که شاید به عنایت الهی و فیوضات رحمانی، سبب اصلاح عالم و تعمیر آن گردند.»(آیات الهی2، هفتم شهرالنّور)
35. «لازال این مظلوم عباد را به آنچه سزاوار مقامات و حفظ مراتب بود وصیت نمود و مقصودی جز تسکین نار بغضا که در افئدۀ احزاب عالم مشتعل است نبوده؛ چه که اصلاح، قبل از اطفاء نار مشتعله ممکن نه. در لیالی و ایّام ذکر نمودیم آنچه را که سبب اصلاح و اتّحاد و اتّفاق نفوس است؛ و لکن اهل عالم اکثری نصیحت مظلوم را نپذیرفتند و عمل نمودند آنچه را که آذان عالم اصغا نموده.»(آیات الهی2، دهم شهرالنّور)
36. «هر یک را وصیت می‌نمائیم به آنچه که سبب ظهور مَحبّت و اصلاح عالم است. شان انسان حکمت و مروّت و شفقت و امانت و دیانت است. اخلاق طیبه از اقوی جنود عالم محسوب. از حقّ می‌طلبیم دوستان را تأیید فرماید تا به مفاتیح اخلاق ابواب قلوب را بگشایند و به نور اتّفاق آفاق را منوّر سازند.»(آیات الهی2، چهاردهم شهرالکلمات)
37. «بگو یا حزب اللّه، جهد نمائید و قدر و مقام خود را بدانید و بشناسید. چندی به اتّفاق و اتّحاد و رفع کدورات ما بین مشغول گردید و به کمال روح و ریحان در تطهیر افئده و قلوب عباد غافل توجّه نمائید. عنقریب اشراقات انوار آفتاب عدل بر عالمیان ظاهر و هویدا گردد. در صدد تهذیب امم و اصلاح عالم باشید. همّت را بزرگ نمائید و به اسم حقّ، بر تربیت نهال‌های مغروسه قیام کنید و در خیرات سبقت گیرید.»(آیات الهی2، ششم شهرالعلم)
38. «باید کلّ الیوم به اسبابی تمسّک نمایند که سبب اصلاح عالم و دانائی امم است؛ و دانائی اسبابی است که انسان را حفظ نماید از آنچه سزاوار نبوده و نیست و همچنین تعلیم نماید به آنچه که منفعتش شامل او و اهل عالم گردد.»(آیات الهی2، اوّل شهرالشّرف)
39. «ای دوستان الهی، بشنوید ندای مظلوم را و به آنچه سبب ارتفاع امر الهی است تمسّک نمائید؛ انّهُ یهدی من یشاء اِلی صراطه المستقیم این امریست که ضعیف از او به طراز قوّت ظاهر و فقیر به اکلیل غنا مزیّن. به کمال روح و ریحان به مشورت تمسّک نمائید و به اصلاح عالم و انتشار امر مالک قدم عمر گرانمایه را مصروف دارید.»(منتخباتی از الواح حضرت بهاءالله، نشر آلمان، فقرۀ92)
40. «لازال قلم مالک قِدم به ذکر دوستان مشغول و متحرّک، گاهی فرات رحمت از او جاری و هنگامی کتاب مُبین از او نازل. اوست یکتا و خطیب اوّلِ دنیا، لازال بر منبر تمکین متمکّن و به مواعظ کافیه و نصایح نافعه ناطق. حق شاهد و خلق گواه که آنی خود را ستر نکرده و حفظ ننموده؛ اَمام وجوه اهل عالم قیام نمود و بما اراد امر فرمود. مقصود اصلاح عالم و راحت امم بوده؛ این اصلاح و راحت ظاهر نشود، مگر به اتّحاد و اتّفاق و آن حاصل نشود، مگر به نصائح قلم اعلی. بیانش آفاق را به نور اتّفاق منوّر فرماید، ذکرش نار مَحبّت برافروزد و سبحات مانعه و حجبات حائله را بسوزد. یک عمل پاک عالم خاک را از افلاک بگذراند و بال بسته را بگشاید و قوّت رفته را باز آرد.»(منتخباتی از الواح حضرت بهاءالله، نشر آلمان، فقرۀ131)
41. «انا نحبّ أن نری کلَّ واحدِ منکم مبدءَ کلّ خیر و مشرق الصّلاح بین العالمین آثروا اِخوانکم علی انفسِکم فانظروا اِلی هیکل اللّه فی الأرض انّهُ انفق نفسَه لاصلاح العالم انّهُ لهو المنفق العزیز المنیع.»(منتخباتی از الواح حضرت بهاءالله، نشر آلمان، فقرۀ146) (مضمون: ما دوست می‌داریم همۀ را شما را مبدء خیر و مشرق صلاح میان عالمیان ببینیم. برادرانتان را بر خود مقدّم بدارید. به مظهر الهی در زمین بنگرید؛ او برای اصلاح عالم، وجود خود را انفاق کرد. به راستی او انفاق‌کننده‌ای عزیز و منیع است.)
42. «ان التمدّن الّذی یذکره علماءُ مصر الصّنایع و الفضل لو یتجاوز حدَّ الاعتدال لتراه نقمةً علی النّاس کذلک یُخبرکم الخبیر انّهُ یصیر مبدء الفَساد فی تجاوزه کما کان مبدء الاصلاح فی اعتداله تفکّروا یا قوم و لا تکونوا من الهائمین سوف تحترق المدن من ناره و ینطق لسان العظمة المُلکُ للّه العزیز الحمید.»(منتخباتی از الواح حضرت بهاءالله، نشر آلمان، فقرۀ164) (مضمون: تمدّنی را که دانشمندان دیار صنایع و فضل از آن یاد می‌کنند، اگر از حدّ اعتدال خارج شود، بلایی برای مردمانش خواهید دید. خداوند خبیر این‌گونه شما را آگاهی می‌دهد. تمدّن اگر از حدّ اعتدال تجاور کند می‌تواند منشأ فَساد باشد، همان‌گونه که در محدودۀ اعتدال می‌تواند مبدأ اصلاح باشد. بیندیشید‌ای قوم و مباشید از سرگردانان. به زودی شهرها از آتش آن شعله‌ور خواهند شد و آن‌گاه لسان عظمت خواهد گفت: مُلک از آن خداوند است که عزیز و حمید است.)
43. «قد اتى مالکُ القِدم لاصلاح العالم لو عرف النّاس لَطافوا حو ل العرش إنّ ربّک لهو العلیم الحکیم. مَثلهم کمثل الصّبیان انّ ربّک لمربّى العالمین. لو اردنا لاخذنا هم بکلمة من عندنا و لکن سبقت الرحمةُ غضبَ اللّه المقتدر العزیز القدیر.»(آثار قلم اعلی1، فقرۀ121) (مضمون: مالک قدم برای اصلاح عالم آمد؛ اگر مردم می‌فهمیدند حول عرش طواف می‌کردند. پرورگارت علیم و حکیم است. آنان به کودکان می‌مانند و پروردگارت مربّی عالمیان است. اگر می‌خواستیم به کلمه‌ای آنان را اخذ می‌کردیم؛ ولی رحمت بر عضب خداوند مقتدر عزیز قدیر سبقت گرفت.)
44. «قد جئت من مطلع الفضل لاصلاح العالم طوبی لمن شهد بما شهد به اللّه ویل لکلّ منکر مکّار. طوبی لمن شرب رحیق البیان من ید عنایة ربّه الرّحمن ویل لکلّ معرض قام علی الاعراض.»(آثار قلم اعلی2، ص72) (مضمون: از مطلع فضل برای اصلاح عالم آمدم؛ خوشا به حال کسی که گواهی داد به آنچه که خداوند گواهی داد؛ و بدا به حال هر مُنکر مکّار. خوشا به حال کسی که از دست پروردگار رحمانش شراب بیان را چشید و وای به حال هر معرضی که بر اعراض قیام کرد.)
45. «اى اهل ارض به اوهام از مالك اَنام محروم مشوید و به ظنون از رحیق مختوم خود را منع منمائید، آثارش عالم را احاطه نموده و آیاتش كل را فراگرفته، از خود و ما عنده (آنچه داراست) لاَجل (برای) اصلاح عالم و نجات امم گذشته، هر بصیرى شاهد و هر منصفى گواه كه در آنى خود را حفظ نكرده، لازال امام وجوه امرا و علما و ابطال ندا فرموده و امر نموده آنچه را كه سبب راحت و اطمینان اهل عالم است.»(لئالی‌الحکة1، فقرۀ93)
46. «لَعَمرُالله (قسم به خداوند) كل از براى عرفان حق جلّ جلاله و اعلاء كلمه خلق شده‌اند، و همچنین از براى اصلاح عالَم و تهذیب امم، از عدم به وجود آمده‌اند، و سبب اعلا و علّت ارتقا، اتّحاد و اتّفاق عباد بوده و خواهد بود.»(لئالی‌الحکة1، فقرۀ110)
47. «یا أَصْحابَ الآذان اسْمَعُوا نِداءَ اللهِ مالِكِ الأَسْمآءِ وَفاطِرِ السَّمآءِ انّهُ یدْعُوْكُمْ بِما یقَرِّبُكُمْ إِلَیهِ یشْهَدُ بِذلِكَ لِسان العَظَمَةِ فِیهذا الْمَقامِ الْمَنِیعِ، اِنّا ما أَرَدْنا إِلاّ نَجاةَ الأُمَمِ وَإِصْلاحَ الْعالَمِ وَلكِنَّ الْقَوْمَ أَعْرَضُوا عَنّا وَارْتَكَبُوا ما تَفَرَّقَتْ بِهِ أَرْكان الكَلِمَةِ الأُوْلى كَذلِكَ سَوَّلَتْ لَهُمْ انفسُهُمْ أَلا انّهُم مِنَ الأَخْسَرِینَ فِی كِتابِ اللهِ مالِكِ یوْمِ الدِّینِ، قُلْ یا مَلأَ الأَرْضِ ضَعُوا كُتُبَ الْقَوْمِ وَخُذُوا كِتابَ اللهِ الْمُقْتَدِرِ الْعَلِیمِ الْحَكِیمِ.»(لئالی‌الحکة3، فقرۀ60) [ای صاحبان گوش، بشنوید ندای خداوندی را که مالک اسماء و خالق آسمان است. او شما را فرامی‌خواند و به خود نزدیک می‌کند. لسان عظمت در این مقام منیع شاهدی است بر این حقیقت. ما چیزی جز نجات امم و اصلاح عالم نخواستیم؛ ولی قوم (مردم) از ما اعراض کردند و مرتکب شدند آنچه را که ارکان کلمۀ اولی را از هم گسست. این‌گونه نفس‌هایشان بر آنان غلبه نمود؛ بدانید که آنان در کتاب خداوند، مالک یوم دین، از زیانکارانند.بگو‌ای اهل زمین، کتاب‌های مردمان را بگذارید و کتاب خداوند مقتدر علیم حکیم را برگیرید.]
48. «آنچه در رتبۀ اوّلیه سبب نظام عالم و ترقّى امم است صلح اكبر بوده و خواهد بود و تفصیل آن در زُبُر و الواح ذكر شده، انشاءالله در مدینۀ انصاف مؤتمرى از ملوك به مفاوضۀ این صلح اكبر جمع شوند و آنچه از قلم اعلى نازل شده مجرى دارند، در این صورت عالم ساكن و خود مستریح گردند. آنچه كه سبب و علّت ترقّى دولت و ملّت است اینست كه ذكر شد و لكن آذان واعیه باید و ابصار حدیده شاید تا ببینند و بشنوند. امید هست كه حقّ جَلَّ جَلالُهُ از توجّه و استقامت أُمنا و اصفیاى خود برانگیزاند خلقی را كه ملتفت شوند و به اصلاح عالم قیام نمایند.»(لئالی‌الحکة3، فقرۀ157)
49. «مكلّم طور بر عرش ظهور مستوی وَ مِنْ غَیرِ سِتْر وَحِجابٍ اهل عالم را از علما و فقها و امرا و ملوك و سلاطین به صراط مستقیم و نباء عظیم دعوت فرموده و می‌فرماید، نار ضغینه و بغضا و ضوضای علما و سطوت امرا او را منع ننموده، اقتدار كلمۀ علیا به مثابۀ آفتاب ظاهر و هویدا، و مقصود آنكه آفاق عالم به نور اتّفاق منوّر شود و به اصلاح مزیّن.»(لئالی‌الحکة3، فقرۀ193)
50. «اصل مذهب كه از سماء امر الهی نازل شده، مقصود اتّحاد و اتّفاق خلق بوده. یا طبیب، حال ملاحظه كن كه این گوهر پاك چگونه به غبار اوهام آلوده گشته و از ظلم نادانان به مقامی رسیده كه سبب و علّت بغضا ما بین عباد الله شدهامید چنان است كه اهل بها بِما أَرادَهُ اللهُ (به آنچه خدا اراده نموده) فائز شوند و مَطلَع الفت و اتّحاد گردند كه شاید به عنایت الهی و فیوضات رحمانی، سبب اصلاح عالم و تعمیر آن گردند.»(لئالی‌الحکة3، فقرۀ239)
51. «قد اخترنا البلایا لإصلاح العالم واتّحاد من فیه، ایاكم آن تتكلّموا بما یختلف به الأمر كذلك ینصحكم ربكم الغفور یا احبائی أن اتّحدوا فی امر الله على شان لا تمرّ بینكم أریاح الاختلاف، هذا ما أمرتم به فی الألواح وهذا خیر لكم إن انتم تعلمون.»(آیاتُ‌الرَّحمن، فقرۀ 9 شهرُالجلال- امر و خلق3، ص234) (مضمون: بلایا را پذیرفتیم برای اصلاح عالم و اتّحاد اهل آن، مبادا به گونه‌ای تکلّم کنید که در امر الهی اختلاف افتد. پروردگار بخشاینده‌اتان این‌گونه شما را اندرز می‌دهد...‌ای دوستان من، در امر الهی آن چنان متّحد باشید که بادهای اختلاف میانتان نوزد، این است آنچه که در الواح به آن امر شدید و این، نکوتر است برای شما اگر می‌فهمید.)
52. «بر اهل عالم طُرّاً (جمیعاً) واجب و لازم است اعانت این امر اعظم كه از سماء ارادۀ مالك قِدم نازل گشته، شاید نار بغضاء كه در صدور بعضی از احزاب مشتعل است، به آب حكمت الهی و نصائح و مواعظ ربانى ساكن شود و نور اتّحاد و اتّفاق آفاق را روشن و منوّر نماید. امید آنكه از توجّهات مظاهر قدرت حق جل جلاله (سلاطین و رؤسای جمهور عالم)، سِلاح عالم به اصلاح تبدیل شود و فَساد و جدال از ما بین عباد مرتفع گردد.»(آیاتُ‌الرَّحمن، فقرۀ 15 شهرُالجلال، امر و خلق3، ص23- مجموعه‌اى از الواح جمال اقدس ابهى كه بعد از كتاب اقدس نازل شده، ص11)
53. «انشاءالله برق شوق در بدن عالم به مثابۀ رگ شریان به حركت‌اید و جمیع، از آن حركت كه سبب و علت احداث حرارت است، به حرارت محبت الله فائز شوند تا جمیع متّحداً به افق الله ناظر و به خدمتش قائم گردند، و خدمت حق امری است كه سبب اصلاح عالم است، نه نزاع و جدال.»(آیاتُ‌الرَّحمن، فقرۀ 15شهرُالعظمة- امرو خلق3، ص210)
54. «كل را به افصح بیان وصیت نموده و می‌نمائیم به امانت و دیانت و ما تَرتفعُ به مقامُ الانسان فی الامكان این مظلوم شهادت می‌دهد بر اینكه عباد از برای اصلاح و أُلفت واتّحاد از عدم به وجود آمده‌اند. فَساد و نزاع لازال مردود بوده و هست. كتب و صحف و زُبُر الهی بشارت داده كه مقصود از این ظهور اعظم اصلاح عالم و امم بوده لاغیر، كه شاید به قوّۀ بیان، قو‌ّۀ حربیّه از میان برخیزد و عالم به قوّۀ حبّیّه اداره شود.»(آیاتُ‌الرَّحمن، فقرۀ 15شهرُالاسماء- مجموعه‌اى از نصوص مباركه در بارۀ صداقت و امانت تهیه‌شده از طرف دائرۀ نصوص و الواح، سنه 1987)
55. «انسان بزرگست، همّتش هم باید بزرگ باشد در اصلاح عالم و آسایش امم؛ از حق می‌طلبم شما را مؤیّد فرماید بر آنچه سزاوار مقام انسان است.»(آیاتُ‌الرَّحمن، فقرۀ 1شهرُالعلم- مجموعه‌اى از الواح جمال اقدس ابهى كه بعد از كتاب اقدس نازل شده، ص108)
56. «آنچه سبب نفع عالَم است هر چه باشد، لدی اللّه مقبول و محبوب؛ و دون آن هر چه باشد، مردود؛ چه که این ظهور محض نجات و اصلاح و اتّحاد و اتّفاق و راحت اهل عالَم بوده (است)»(حضرت بهاءالله، مندرج در گلزار تعالیم بهایی، ص170)
57. «اِیاکُمْ أن تُفْسِدُوْا فِی الْاَرْض ِبَعْدَ اِصْلَاحِهَا وَ مَنْ اَفْسَدَ انّهُ لَیسَ مِنَّا وَنَحْنُ بُرَآءُ مِنْهُ کَذَلِکَ کان الاَمْرُ مِنْ سَمَاءِ الْوَحْی بالْحَقِّ مَشْهُوْدَا.»(حضرت بهاءالله، مندرج در گلزار تعالیم بهایی، ص469) (مضمون: مبادا در زمین بعد از اصلاح آن فَساد کنید؛ کسی که فَساد کند حقاً از ما نیست، و ما از او بیزاریم. این‌گونه امر از آسمان وحی به حق و راستی مشهود است.)
58. «ما جز اصلاح عالم و سعادت امم مقصدی نداریم، معذلک آن‌ها ما را اهل نزاع و فَساد شمرده، مستحقّ سجن و نفی به بلاد می‌دانندآیا اگر تمام اقوام و ملل در ظلّ یک دیانت درآیند و جمیع مردمان مانند برادر شوند، روابط مَحبّت و یگانگی میان ابناء بشر استحکام یابد و اختلافات مذهبی از میان برود و تباین نژادی محو و زائل شود، چه عیب و ضرری داردبلی البتّه چنین خواهد شد. این جنگ‌های بی‌ثمر و منازعات خانمان سوز منتهی شود و صلح اکبر تحقّق یابد.»(حضرت بهاءالله، مندرج در کتاب بهاءالله و عصر جدید، خِطاب به ادوارد براون)
59. «تقالید و تعصّبات در نفوس مخمرّ و اغراض و امیال شخصی در کلّ نفوس موجود. جز قوّۀ قاهرۀ تعالیم بها این تعصّبات را محو ننماید و این مفاسد قویّه که جسم امکان را مسموم و علیل نموده، اصلاح ننماید و به شعله مَحبّت الله و حرارت خلوص و انجذاب تبدیل ندهد. وقت خدمت یاران است و ایّام، ایّام خدمت و جانفشانی و سعی و جهد در نجات و استخلاص عالم انسانی. باید به افراد بشر پرداخت و به تربیت نفوس ابتدا و قیام کرد تا ملل عالم که مرکّب از افرادند و دوَل که از اجزای ملّت محسوب، هر دو تقلیب گردند و هدایت شوند و به این واسطه، وحدت عالم انسانی تاسیس شود و نجاح و فلاحش تحقّق پذیرد.»(حضرت عبدالبهاء، مائده آسمانی3، ص47)
60. «ای اهل ایران، سرگردانی تا به کی و حیرانی تا چند و اختلاف آراء و مضاددت بی‌فایده و بی‌فکری و بی‌خبری تا چه زمان باقی؟ اغیار بیدار و ما بخواب غفلت گرفتار، جمیع ملل در اصلاح احوال عمومیۀ خود می‌کوشند و ما هر یک در دام هوی و هوس خود مبتلا،"دمبدم ما بستۀ دام نویم"؛ و خداوند عالمیان شاهد و گواهِ این عبد است که در بسط این مضامین (در شرایط اصلاح و آبادانی ایران، مندرج در رسالۀ مَدَنیّه) مقصد مداهنه و جلب قلوب و چشم به مکافات خیریّه از جهتی نداشته و ندارم؛ بلکه ابتغاءً لمرضات اللّه می‌گویم نظر از عالم و عالمیان بسته، به صون حمایت حضرت احدیت التجا نموده‌ام "لا أسئلکم علیه اجراً ان أجری الّا علی اللّه"»(حضرت عبدالبهاء، رساله مَدَنیَّه، صص17- 16)
61. «و اگر نفسی گوید که هنوز اصلاحات مذکوره (اصلاحات ملل اروپا) چنانچه باید و شاید (در ایران) در حیّز وجود نیامده، اگر انصاف دهد این قصور از نتائج عدم اتّحاد آراء عمومیّه و قلّت همّت و غیرت متنفّذان و بزرگان مملکت صدور یافته. این بسی مبرهن و واضحست که تا جمهور اهالی تربیت نشوند و افکار عمومیّه در مرکز مستقیمی قرار نیابد و دامن عفّت و عصمت افراد اولیاء امور حتّی اهل مناصب جزئیّه از شائبۀ اطوار غیر مرضیّه پاک و مطهّر نگردد، امور بر محور لائق دوران ننماید و انتظام احوال و ضبط و ربط اطوار تا به درجه‌ای نرسد که اگر نفسی ولو کمال جهد مبذول نماید، خود را عاجز یابد از این‌که مقدار رأس شَعری (سر مویی) از مسلک حقانیت تجاوز نماید، اصلاح مأمول تامّ رخ ننماید.»(حضرت عبدالبهاء، رساله مَدَنیَّه، صص21- 20)
62. «نیّات خالصه و معدلت پادشاهی و دانش و مهارت کاملۀ سیاسی اولیای امور و همّت و غیرت اهالی (ایران) چون جمع شود، روز به روز آثار ترقّی و اصلاحات کامله و عزّت و سعادت دولت و ملّت جلوه‌گر گردد.»(حضرت عبدالبهاء، رساله مَدَنیَّه، صص21- 20)
63. «این کتاب مُبین (ایقان)،دور نمای طرح عظیم الهی را برای نجات عالم انسانی نمایان می‌سازد.»(حضرت ‌ولیِّ‌امرالله، مرور معبود، ص211- 210)
64. «وقتی استاد از هدف زندگانی یک فرد بهایی سؤال کرد، (حضرت ولی امرالله) به ایشان بسیار زیبا و موجز فرمودند که هدف نهائی زندگانی یک فرد بهایی تأسیس وحدت عالم انسانی است و بعد برای او شرح دادند که حضرت بهاءاللّه در زمانی ظاهر شدند که رسالت ایشان بایستی متوجّه جمیع عالم گردد، نه فقط افراد؛ مسئلۀ نجات، امروز فردی نیست. امروز نجات افراد در صورتی حاصل می‌گردد که عالم انسانی نجات یابد؛ یعنی دنیا بایستی تغییر و تبدیل و اصلاح کلّی پذیرد و مجامع عالم انسانی نیز دارای روح وحدت گردند و چون جمیع عالم و مجامع از مهالک نجات یافتند، این نجات و رستگاری شامل حال افراد نیز خواهد شد و بدین ترتیب، افراد نیز اصلاح می‌پذیرند و رستگاری می‌یابند.»(کتاب گوهر یکتا، ص232)
65. «حضرت عبدالبهاء، در خلال این اسفار سرنوشت‌ساز (به آمریکا و اروپا)، در برابر مجامع بزرگی متشکّل از نمایندگان نحله‌های گوناگون که گاهی از هزار نفر نیز تجاوز می‌کرد، با سادگی درخشان، قدرت و نفوذ فراوان و برای نخستین بار در دوران قیادتش، اصول برجسته و بنیادین آیین اَبِ بزرگوارش را برای مردمان مغرب‌زمین، تشریح و توضیح نمود؛ اصولی که به همراه قوانین و احکام نازل در کتاب اقدس، مبادی اوّلیّۀ جدیدترین ظهورالهی برای عالم انسانی محسوبند. تحرّی حقیقیت، به صورت آزاد و عاری از قیدوبند تعصّب و سنّت؛ وحدت عالم انسانی، اصل محوری و اعتقاد اساسی در امر بهایی؛ وحدت اصولی همۀ ادیان الهی؛ محکومیّت تمامی انواع تعصّبات، چه مذهبی، نژادی، طبقاتی، یا وطنی؛ برقراری نوعی هماهنگی ضروری میان علم و دین؛ تساوی مردان و زنان، دو بالی که نوع بشر به کمک آن قادر به اوج‌گیری است؛ تمهید تعلیم و تربیت اجباری؛ گزینش یک زبان کمکیِ بین‌المللی؛ رفع فاصلۀ ناهنجار میان فقیر و غنیّ؛ تأسیس محکمه‌ای جهانی برای قضاوت در منازعات بین‌المللی؛ اعتلای کاری که با روحیۀ خدمت انجام شود، تا مرتبۀ عبادت؛ تکریم عدالت تا رتبۀ اصلی محوری و جاری در جامعۀ انسانی؛ تقدیر دیانت تا درجۀ پناه‌گاهی مستحکم برای صیانت تمامی مردمان و ملّت‌های گیتی؛ و استقرار صلحی عمومی و دائمی به عنوان هدف نهایی در حیات عالم انسانی؛ این‌ها برجسته‌ترین عناصر ضروری آن سیاست الهی را تشکیل می‌دهند که او، طیّ این اسفار تبلیغی، خطاب به رهبران اندیشۀ بشری و نیز توده‌های بزرگ انسانی، بیان و عیان فرمود.»(مرور معبود، صص387- 386)
66. «حضرت عبد‌البهاء ارواحُنا لمظلومیته الفداء از یوم صعود جمال اقدس ابهی تا حین عروجِ روحِ اطهرِ انورش به افقِ اعلی و ملکوت اسنی، مدّت سی سال، نَه روز راحت داشت و نَه شَب آرام؛ وحیداً فریداً مظلوماً مسجوناً به اصلاح عالم پرداخت و به تربیت و تهذیب مَنْ فی الامکان قیام فرمود. شجره امر را سقایه نمود و سدرۀ تقدیس را از عواصف و قواصف شدیده محافظه فرمود. دین اللّه را حمایت و حراست نمود و شریعت اللّه و مذهب اللّه را صیانت فرمود. اعدای امر را مقهور ساخت و بدخواهان را مأیوس و ناامید کرد.»(حضرت ورقۀ علیا، رسالۀ ایّام تسعه، ص547)

ب5-4-2-2) مندرج در کتاب رمزوراز و سایر منابع

1. «همین آرمان كودكی [تأثرات ناشی از قتل‌عام همۀ افراد ذكور قبیلۀ یهودی بنی‌قریظه، به فرمان حضرت محمّد (قرآن، سورۀ 33، آیۀ26)] است که بعدها به گونۀ عزمی صمیمی تكامل و تبلور می‌یابد. از این خاطره عیان می‌گردد كه حضرت بهاءالله استعداد و آمادگی خود را نسبت به اصلاحات اجتماعی و اخلاقی، در حسّاسیت زودرس دوران كودكی نیز نمایان نموده‌اند.»(رمزوراز، ص15)
2. «كتاب مستطاب ایقان پُلی رستاخیزی (eschatological) است؛ پلی كه از ساحل اسلام آغاز شده، جریانه‌ای اصلاح‌گرایانۀ دروازۀ بابیّت را طی نموده، تدریجـاً و متكاملاً از عـالم اسلام دور شده، و سرانجام به ارض موعود، یك جهانبینی جدید دینی، واصل گشته است.»(رمزوراز، ص17)
3. «در پـرتو این قضیه، چیـزی نگذشت که کتاب ایقان به عنوان برهان حقانیّت مظهریّت حضرت بهاءالله، به کاربرده شد و شرایط را مهیّا کرد که آن حضرت، بعداً به عنوان «مُصلح عالم»، تعلیمات و اصلاحات خود را مطرح فرمایند.»(رمزوراز، ص328)
4. «مـدل عارفانه (که مک‌ایون مطرح می‌کند و در آن سعی می‌نماید حضرت بهاءالله را یک عارف صوفی جابزند- م)، از توضیح دعاویِ اصلاح‌گرایانۀ حضرت بهاءالله نیز عاجز می‌ماند. به بیانی ساده، حضرت بهاءالله "تبشیرِ"(کاربرد اصطلاحی مسیحی) شهودیِ خود را در سال 1852، در سجن سیاه چال، تجربه فرمودند؛ و در سال 1863 در بغداد، "اظهار امر علنی" نمودند؛ و سپس در سال‌های (68- 1863) در استانبول و ادرنه، امر خود را به تاجداران و زمامداران پُرقدرت قرنِ گذشته، "اعلان عمومی" کردند؛ و بعد از آن، در طول سال‌های (92- 1868)، در عکّا، یک دورۀ ممتد قانونگذاری را، آغاز نمودند؛ که در خلال آن، سیستمی بدیع را برای اصلاح عالم انسانی، اِکمال و ارائه فرمودند.»(رمزوراز، ص331)
5. «لهذا آن حضرت بعد از اثبات داعیۀ خود بر قدرت و مرجعیّت (توسّط نزول کتاب ایقان- م)، به اِعمالِ اصلاحات و وضعِ قوانین آغـاز فرمودند. با چنین ذخیرۀ غنیِ تقنینی است که بعدها، کتاب ایقان ارتباط می‌یابد. بنا بر این خردمنـدانه نیست که این کتاب مبین فقط در حدِّ یک اثر تفسیری ملحوظ گردد. براهین این سِفر جلیل در مدّتی قلیل و به طور مؤثّر، مرجعیّت حضرت بهاءالله را تثبیت کرد و ایمان آنانی را که مجذوب فرّۀ ایزدی آن حضرت شده بودند استحکام بخشید؛ کسانی که بعدها برنامۀ ایشان جهت صلح و سلام عالم انسان بیش از پیش آنان را مفتون و مجذوب آن حضرت نمود.»(رمزوراز، ص333)
6. «بعد از آن (بعد از نفی و رفع سدّ خاتَم‌النّبیین- م)، جمال رحمن، دست به تنظیم اصول و قوانینی زدند که جهت شکل‌گیریِ اصلاحاتِ بهائی، لازم به نظر می‌رسید.»(رمزوراز، ص335)
7. «اکنون، خارج از حوزۀ مأموریّت این پژوهش، چند کلمه‌ای هم باید راجع به طبیعت و وسعت اصلاحاتِ حضرت بهاءالله گفتـه شود. در گسترۀ نفوذ حضرت بهاءالله، به سه مرحلۀ اصلاح می‌توان اشـاره نمـود که متوالیاً به نوعی کنش‌باوری در ورایِ قلمروِ اسلام، منتهی می‌گردد. کتاب ایقان، در روندِ اصلاحاتِ مورد نظر حضرت بهاءالله، به عنوان مرحله‌ای مقـدماتی به رشتۀ تحریر در آمد. نهایتاً جمال ابهی بـه عنوان یک مُصلح 1)در آغـاز بـه جـامعۀ بابی نظر نمودند. 2)متناوبا به ایران توجّه فرمودند و 3)به نحو ارجح و افضل به عالم انسانی التفات کردند. آن حضرت در اکثریتِ دوران مظهریّتشان، مجذوب اصلاح عالم بودند.»(رمزوراز، ص335)
8. «حضرت بهاءالله در چـه زمانی، به طور جدّی بـه تفکّر در بارۀ اصلاحات جهانی پرداختند؟ اشـاره‌ای بـه این مسأله را می‌توان در فقرۀ زیـر مشاهده نمود. آن حضرت در آخرین اثر عمدۀ خود، لوح ابن ذئب (1890)، فرازی از زندگی شخصی خود را نقل می‌فرمایند که نشان دهندۀ توجّه ایشان است به مسائل و مشکلات موجودی که به علت تعدّد و تفاوت السنه، به وجود آمده است: "در آستانه،(نوع دیگر اشاره به استانبول- م) یومی از ایّام کمال پاشا نزد مظلوم حاضر و از امور نافعه ذکری به میان آمد. ذکر نمودند که السن متعدّده آموخته‌اند. در جواب ذکر شد عمری را تلف نموده اید. باید مثل آن جناب و سایر وکلای دولت مجلسی بیارایند و در آن مجلس یک لسان از اَلسُن مختلفه و همچنین یک خط از خطوط موجوده را اختیار نمایند و یا خط و لسانی بدیع ترتیب دهند و در مدارس عالم اطفال را به آن تعلیم فرمایند. در این صورت دارای دو لسان می‌شوند؛ یکی لسان وطن و دیگری لسانی که عموم اهل عالم به آن تکلّم نمایند. اگر به آنچه ذکر شد تمسّک جوینـد، جمیع ارض قطعۀ واحده مشاهده شود و از تعلیم و تعلّم السن مختلفه فارغ و آزاد شوند." بر طبق این افشاسازیِ شخصی، اندیشۀ حضرت بهاءالله در بارۀ اصلاحات جهانی، از دورۀ استانبول (1863) بـه بعد آغاز شده که فاصلۀ چندانی با زمان نزول کتاب ایقان ندارد.»(رمزوراز، صص338- 337)
9. «در کتاب"‌ایقان‌" بنگرید تا ببینید قلم‌اعلی با چه شورى به جنبش در مى‌آید و شخص مجاهد را که اراده سلوک دارد برادر خود مى‌نامد ‍(ایقان، صص١٤٨- ١٥٣) و از او مى‌خواهد تا گوش دل بگشاید و آنچه بر وى لازم است از زبان دلدار بشنود، و لوازم این سفر را یکایک فرو مى‌خواند.»(دکتر علی‌مراد داودی، الوهیّت و مظهریّت، فونت نیورومن14، ص60)
10. «در کتاب"ایقان" در ضمن بیانى که با کلمه"اى برادر من" شروع مى‌شود، شرایط این سلوک را ذکر مى‌فرمایند و سرانجام مى‌گویند که نهایت این سیر و سفر این است که انسان به شهر خدا درآید. شهر خدا یا مدینة‌الله کتاب اوست که در هر هزار سنه، او ازید، ظاهر مى‌شود. یعنى مرحله‌اى که همه مراتب سلوک به انجام مى‌رسد و انسان به جائى مى‌رسد که فانى مى‌شود و به شهر خدا در مى‌آید. همان مقامى است که مظهر امر را در مى‌یابد.» (دکتر علی‌مراد داودی، الوهیّت و مظهریّت، فونت نیورومن14، ص107)
11. «این منشور جلیل (کتاب ایقان)کاشف نقشۀ عظیمۀ الهیّه جهت نجات عالم بشریّه است.»(ادیب طاهرزاده، نفحات ظهور حضرت بهاءالله، ص....**)

***

بخش دوازدهم- تأثیر و نفوذ آن

تأثیر اوّلیّۀ ایقان بر جامعۀ بابیان چه بوده است؟ نمونه‌های نفوذ ایقان در قلوب آدمیان چیست؟ مخاطبان نخستین ایقان چه کسانی بوده‌اند؟ مخاطبان نهایی ایقان چه نفوسی هستند؟ تأثیر ایقان در بسط فرایند تبلیغ امرالله چقدر بوده است؟ حوزه‌های اصلی تأثیرگذاری ایقان کدام بوده‌اند؟ چه کسی از بزرگان امرالله را به یاد می‌آورید که به واسطۀ مطالعۀ ایقان مؤمن شده باشد؟ آیا میزان نفوذ ایقان ثابت است؟ مطالعۀ عمیق ایقان چه تأثیری بر روند زندگی دارد؟ مصداق تأثیر تاریخی ایقان چیست؟

1. «حضرت حاجی میرزا محمّد تقی افنان؛ و از جمله نفوس زکیه و حقیقت نورانیه و جلوه رحمانیه حضرت حاجی میرزا محمّد تقی افنان وکیل الدّوله است. این فرع جلیل از افنان سدرۀ مبارکه است و شرف اِعراق با حسن اخلاق جمع نموده بود. نسبتش نسبت حقیقی بود و از جمله نفوسی بود که به مجرّد قرائت رسالۀ ایقان منجذب بنفحات اللّه شد و منشرح به ترتیل آیات اللّه.»(کتاب تذکّرة الوفا، ص194)
2. «احبای الهی، به خصوص آنان كه مایلند مبلّغینی توانا و كارآمد باشند، باید این را از فرائض حتمیّۀ خود شمرند كه در اعلی وجه ممكن، با جزییّات این كتاب مقدّس (ایقان) آشنا شوند، به نحوی كه بتوانند پیام الهی را به شکلی شایسته ارائه نمایند.» (ترجمه) (حضرت ‌ولیِّ‌امرالله، مندرج در رمزوراز، ص91)
3. «یکی از علل اصلی تأثیر قدرت نافذۀ کتاب مزبور (ایقان) در جامعۀ بابی که تعدادی از علماء و طلّاب سابق علوم دینی را نیز در بر می‌گرفت، این بود که حضرت بهاءالله با تسلّط و احاطۀ کامل بر عقاید و تعالیم اسلامی، دعوی حضرت باب را که به ظهورش نبوّات و وعود دیانت اسلام در مورد قائم و مهدی موعود تحقّق یافته است، در کمال وضوح، ابلاغ و اثبات نموده‌اند.»(معهد اعلی، رسالۀ حضرت بهاءالله، ص16)
4. «وقتی که ما بر کتابی چون ایقان تمرکز داشته باشیم، وقتی در خصوص آن به تفکر می‌پردازیم، آن را مطالعه می‌کنیم و مورد تعمق قرار می‌دهیم، بسیاری از مسائل ناچیز و بی‌اهمّیت که در زندگی ما چون غول جلوه می‌کنند، رنگ می‌بازند و عقب نشینی می‌نمایند.» [هوپر دانبار، کتاب ایقان (مصاحبه‌ای با هوپر دانبار)، ص5]
5. «در حال حاضر می‌توان کتـاب ایقان، اثـر حضرت بهاءالله را بـه سبب طیف وسیع مخاطبان و خواننـدگانش در سراسر جهان، نـافذ‌ترین تفسیرِ فارسی بر قرآن مجید، در خارج از دنیای اسلام قلمداد نمود. دلیل این مدّعا ساده است: نفوذ ایقان هم‌عنان با پیشرفت امر بهایی گسترش می‌یابد.»(کریستفر باک، مقالۀ "در ورای خاتَمُ‌النَّبیین"، ص1)
6. «جناب ادیب (العلماء) مشرب تصوّف داشت و از‌ بابیان احتراز ‌می‌نمودسرانجامبه ‌تحقیق در باب امر بدیع پرداخت و در حدود سال ١٣٠٧هجری ‌قمرى (١٨٩٠میلادى) با زیارت کتاب مبارک ایقان به ایمان فائزگشت.»(کتاب حضرت طاهره، اثر نصرت‌الله محمّد‌حسینی، منابع نگارش متن اصلی کتاب، شمارۀ5، مقالۀ ادیب العلماء)
7. «کتاب مستطاب ایقان شکّ و شبهه را از قلب جناب خال به طور کامل زدود آن نفس جلیل در اثر مطالعۀ این سفر جلیل به رتبه ایقان فائز شد و به عرفان مقام حضرت ربّ اعلی نائل گردید. جناب خال در وصیت‌نامه خود که چند سال بعد نوشته ایمان خویش را ابراز و حقانیت رسالت حضرت باب و حضرت بهاء‌الله را اذعان نموده و خود را پیرو آن دو مظهر الهى معرّفى کرده‌است.»(ادیب طاهرزاده، نفحات ظهور حضرت بهاءالله، فونت نیورومن14، ص89)

***

بخش سیزدهم- مقام و منزلت آن

چه تعابیری برای تبیین منزلت ایقان به یاد دارید؟ ملاک درک مقام و منزلت ایقان چیست؟ مقام کتاب ایقان با چه اثر مشهور دیگر امری قابل قیاس است؟ چرا ایقان حائز مقام و منزلت مخصوص است؟

1. «کتاب ایقان که فی‌الحقیقه سیّد کتب استدر اوّل این ظهور اعظم از قلم اعلی جاری شده (است).»(حضرت بهاءالله، مائدۀ آسمانی، ج7، صص167- 166)
2. «این اثر وزین، بعد از کتاب اقدس که مهمّ‌ترین و مقدّس‌ترین اثر حضرت بهاءالله محسوب است، در کلّ محدودۀ آثار و ادبیّات بهایی، دارای مقامی ممتاز و یگانه است.»(حضرت ‌ولیِّ‌امرالله، مرور معبود، ص211- 210)
3. حضرت بهاءالله این کتاب (ایقان) را سیدّ کتب نامیده‌اند و حضرت ولىّ‌ امرالله آن را دومین اثر بزرگ حضرت بهاءالله پس از کتاب مستطاب اقدس ذکر فرمودند.»(کتاب طرازالهی2، ص.....**)
4. «ایقان شریف، به عنوان یک کار تفسیری نوین و پیشرو، استدلالی اسلامی را مطرح می‌کند تا امکان ظهور پیام‌آورانی فراقرآنی را مهیّا سازد. به همین دلیل و البتّه به دلایل دیگر، ایقان همواره مقام و موقف خود را به عنوان برجسته‌ترین متن اصولیِ در دیانت بهایی حفظ کرده و خواهد کرد.»(کریستفر باک، مقالۀ "در ورای خاتَمُ‌النَّبیین"، ص10)
5. «‌این منشور جلیل (کتاب ایقان)در بین آثار و صحف بهایی پس از کتاب مستطاب اقدس اعظم و اشرف از کلّ محسوب است.»(ادیب طاهرزاده، نفحات ظهور حضرت بهاءالله، ص180)
6. «کتاب ایقاندر حقیقت کلید اسرار کتب مقدّسه‏ پیشین است.»(کتاب یک ساعت تفکر، گفتار 21 آوریل 2004، جناب هوشمند فتح اعظم، رادیو پیام دوست)
7. «کتاب ایقان یکی از سترگ‌ترین کتاب‌ها در همۀ آیینه‌ای وحیانی است.»(تورج امینی، مقالۀ "خواب‌های رسولانه یا پیچ‌ و تاب‌های غیر مسؤولانۀ عبدالکریم سروش؟" سایت بالاترین، ۱۶ مرداد ۱۳۹۵، ۰۸:۳۲ | آخرین ویرایش: ۱۶ مرداد ۱۳۹۵، ۰۹:۰۴۵)

***

بخش چهاردم- ارزش و اهمّیت آن

ملاک ارزش مندی ایقان چیست؟ اهمّیت کتاب ایقان از چه لحاظ است؟ آیا بدون درنظر گرفتن ایقان، می‌توان مدعی تحقیق صحیح در امر مبارک شد؟ چرا ایقان نقشی اساسی در معرفت عمقی احبا داراست؟ نگرش ابوالفضائل گلپایگانی نسبت به ایقان چگونه بوده است؟ تبلیغ امرالله چه رابطه‌ای با ایقان دارد؟

1. «ایاک أن تعترضَ بالکلمات علی الّذی خضعت الآیات لوجهه المشرق المنیر خف عن اللّه الّذی خلقک و سوّاک و لا تشمت الّذین آمنوا و انفقوا انفسهم و اموالهم فی سبیل اللّه الملک العزیز القدیرانک من الّذین اذ نزل الفرقان من لدی الرّحمن قالوا إن هذا الّا اساطیرُ الاوّلین و اعترضوا علی اکثر آیاته فانظر فی الایقان ثمّ فی کتب اُخری لتری و تعلم ما اعترضت به من قبل علی محمّد رسول‌الله و خاتَم‌النَّبیین.»(اقتدارات و چند لوح دیگر، صص195- 194، لوح قناع، خطاب به حاجی محمد کریم خان کرمانی، رئیس خود خواندۀ شیخیه) (مضمون: مبادا به کلمات به کسی که آیات در برابر وجه منیرش خاضعاند، اعتراض کنی. بترس از خداوندی که تو را خلق کرد و شکل داد، و کسانی را که ایمان آوردند و جان و مالشان را در راه خداوند ملک عزیز قدیر، نثار نمودند سرزنش مکنتو از کسانی هستی که در زمان نزول قرآن از نزد خداوند رحمن، گفتند این نیست مگر افسانه‌های پیشینیان و بر اکثر آیات آن اعتراض نمودند. به ایقان بنگر و نیز به کتاب‌های دیگر، تا آنچه را که از قبل به واسطۀ آن، به محمّد رسول‌الله و خاتَم انبیاء اعتراض نموده ای، ببینی و بفهمی.)
2. «آنچه (در كتاب مستطاب ایقان) ذکر شده، جمیع ارض و مَن علیها را کافی است.»(ایقان مبارك، فقرۀ266)
3. «معادله نمی‌نماید به آن (کتاب ایقان)، آنچه به این شان (به این سبک، شاید اشاره به آثار حضرت باب باشد) از قبل نازل شده.»(جمال مبارک، مائده 7، باب ششم، ص245)
4. «حضرت ولی امرالله فرموده‌اند که ایقان "اساسی‌ترین کتاب در مورد ظهور امر بهایی" و "مهم‌ترین کتابی که در مورد اهمّیت روحانی امر مبارک نوشته شده" می‌باشد. "این سفر مبین، از اهم آثاری است که از قلم معجز شیم شارع امر بهایی نازل شده (و) اعظم و اشرف از کل محسوب است."****، "از نقطه نظر بهایی این کتاب به مراتب مهم‌تر و اساسی‌تر از سایر آثار حضرت بهاءالله، به استثنای کتاب اقدس می‌باشد"ایشان می‌فرمایند که اهمّیت ایقان در این نکته است که این اثر، "مهم‌ترین کتابی است که حضرت بهاءالله اساس عقاید امرالله را در آن بیان فرموده‌اند."»(نقل از مقالۀ "مقام و موقف کتاب مستطاب ایقان"، خاضع فناناپذیر و سینا فاضل، صص4- 3)
5. «در میان لئالی پر ارزشی که در این دوره، از دریای موّاج ظهور حضرت بهاءالله بیرون ریخته، مهمّ‌ترین و مقدّم‌ترین آن‌ها، کتاب ایقان است.»(حضرت ‌ولیِّ‌امرالله، مرور معبود، ص211- 210)
6. «کسی که در صدد تحقیق شریعت بابیّه است، آیات و شواهدی کامل‌تر و جامع‌تر از این بیانات (مندرج در کتاب ایقان) در سایر کتب و آثار نمی‌یابد.»(حضرت ‌ولیِّ‌امرالله، کتاب دور بهایی، ص44)
7. «حضرت ‌ولیِّ‌امرالله مثل همیشه، به ما یادآور می‌شوند که تا چه حدی باید به این کتاب (ایقان) توجّه داشته باشیم. می‌فرمایند این کتاب در میان آثار عقیدتی حضرت بهاءالله برجسته‌ترین و ممتازترین است و در واقع تنها کتاب مهم در میان تمامی آثار نازله از قلم وحی به استثنای کتاب مستطاب اقدس می‌باشداصول عقاید عظیم امر مبارک، پیام عظیم حضرت بهاءالله در کتاب ایقان مندرج است. حضرت ‌ولیِّ‌امرالله می‌فرمایند: "(ایقان) مخزنی بی‌مثیل از کنوز (لآلی) بی‌حدّ و حصر" (ترجمه) می‌باشد.» [هوپر دانبار، کتاب ایقان (مصاحبه‌ای با هوپر دانبار)، ص2]
8. «كتاب مستطاب ایقان، از نظر عقیدتی، به منزلۀ پیش‌فرضی است برای درك همۀ دیگر آثار حضرت بهاءالله در دوران بعد از بغداد (1892- 1863).»(رمزوراز، ص90)
9. «آن حضرت (حضرت بهاءالله) در آخرین اثر برجستۀ خود، لوح ابن ذئب، اظهار می‌دارند: "باری، در مقامات لقاء و تجلّی در كتاب ایقان نازل شده آنچه كه منصفین را كفایت نماید." اهمّیت این اثر را در «معرفت عمقیِ» شخص بهایی و نیز در تبلیغ امرالله، بیش از این نمی‌توان مورد تأكید قرار داد. حضرت شوقی افندی توصیه می‌فرمایند: "احبای الهی، به خصوص آنان كه مایلند مبلّغینی توانا و كارآمد باشند، باید این را از فرائض حتمیّۀ خود شمرند كه در اعلی وجه ممكن، با جزییّات این كتاب مقدّس (ایقان) آشنا شوند، به نحوی كه بتوانند پیام الهی را به شکلی شایسته ارائه نمایند." اهمّیت كتاب ایقان به هیچ عنوان محدود به جرگۀ مؤمنان نیست، زیرا به تجربه ثابت شده كه این متن مبارك برای مطالعه و تحقیق دیانت بهایی، توسّط هر شخصی، از ضروریات اساسی است. این اهمّیت به اصول اعتقادی مندرج در آن تعلّق می‌گیرد.»(9)(ترجمه) (رمزوراز، ص91)
10. «دانشمند شهیر بهایی، جناب ابوالفضائل گلپایگانی(1914-1844) پس از اقبال به امر جدید در سال 1876، بدایتاً از نگاشتن هر چیزی راجع به دیانت بهایی اِبا داشت؛ زیرا می‌پنداشت كه آثاری از حضرت بهاءالله همچون كتاب مستطاب ایقان، هر نوع بحث و بررسی دیگری را غیر ضروری می‌نماید(و) مكرّراً متقاضیان را به این كتاب احاله می‌داد.»(رمزوراز، صو)
11. «شرق‌شناس کمبریج، ادوارد گرانویل براون، در بارۀ ایقان می‌گوید: "این، اثری است با شایستگی‌های فراوان، با سبکی مُتقن و بـرهانی روشن و دلیلی محکم کـه هیچ نشانی از نگرش‌های جاری انجیلی یا قرآنی یا روایتی در آن دیده نمی‌شود. (منتخبات، 254)" »(مندرج در کریستفر باک، مقالۀ "در ورای خاتَمُ‌النَّبیین"، ص3)
12. «کتاب ایقان بهترین نمونه براى فراگرفتن روش تبلیغ امر الهى است.»(ادیب طاهرزاده، نفحات ظهور حضرت بهاءلله، فونت نیورومن14، ص90)
13. **«دو کتاب اقدس و ایقان میرزا حسین‌علی نوری نزد آنان (بهاییان) از اهمّیت ویژه‌ای برخودار است.»(**حجّت‌الاسلام محمّدرضا نصوری، سایت خبرگزاری فارس، مورّخ 1/3/1395)

***

بخش پانزدهم- ایرادات و انتقادات وارد بر آن

عمده ایرادات وارد بر ایقان از ناحیۀ مخالفان چیست؟ آیا ایرادات وارد از طرف مخالفان اصالت و حقانیت ایقان را نفی می‌کند؟ به چه دلیلی؟ آیا ایرادات وارد بر سایر کتب سماوی بخصوص قرآن مجید اصالت و حقانیت آن را زیر سؤال می‌برد؟ اگر منشأ ایراد ذهن محدود انسانی است، آیا بر پدیده‌ای که الوهی و ماورایی است وارد می‌آید؟ طرح اشکالات لغوی احتمالی موجود در ایقان (و طبعا سایر کتب سماوی)، امری عمدی بوده است یا سهوی؟ چرا شعرای صدر اسلام تصور می‌کرده‌اند که حضرت محمّد می‌خواهد مثل آن‌ها شعر بگوید اما نمی‌‌تواند و به همین لحاظ آن حضرت را مسخره می‌کرده‌اند؟ آیا مقصود اصلی از طرح کلمات ایرادپذیر در آثار الهی امتحان عباد نیست؟ چرا حضرت باب حقایق بدیعۀ ظهور خود را در قالب آیات و کلماتی ریخته و عرضه فرموده‌اند که بعضاً با قواعد قوم مطابقت ندارد؟ آیا کسی که تمامی ذهنیتش محدود به علم صرف و نحو عربی است می‌تواند حقایق عمقی کلام الهی را درک کند؟ آیا کسی که به خاطر یک اشکال لغویِ تصوّری فیض ایمان به موعود عالمیان را از دست می‌دهد، قابل ترحّم نیست؟ به چه دلیلی مظهر الهی نباید در اثر خود اصلاحات اِعمال نماید؟ آیا فرایند اصلاح منافی حقانیت کلام است؟ آیا بزرگ‌ترین نویسندگان و محقّقان هم کار نهایی خود را اصلاح نمی‌کنند؟ آیا اصلاحات آن‌ها دال بر بطلان کارشان یا تضییع مقامشان است؟ آیا هر دین بعدی نسبت به دین قبلی اصلاحاتی در بر ندارد؟ و اگر دارد آیا این دلیل بر بطلان دین قبلی است؟ آیا آیات ناسخ و منسوخ قرآنی نوعی اصلاحات در متن این کتاب آسمانی به حساب نمی‌آید؟ اگر کلام ظرف حقایق و معانی است، آیا مظهر الهی نباید به نسبت تغییر ظرف، مظروف را نیز تغییر دهد؟ آیا حتی برای اصلاحات در متن، این علما و فقهای زمان هستند که باید به مظهر الهی اجازه بدهند؟ آیا اعتقاد به حقانیت قرآن در عین ایرادات وارد بر آن، دلیل بر حقانیت ایقان در عین ایرادات وارد بر آن نیست؟ اگر منشأ ایراد به ایقان عناد است، آیا قابل اعتماد است؟ آیا منصفانه و عاقلانه است که با مشاهدۀ یک نقص فرضی در یک کتاب آسمانی، بر دریایی از حقایق و معانی بدیعۀ موجود در آن چشم فروبندیم؟ آیا این نحوۀ عمل دالّ بر عناد نیست؟ آیا به ایرادات معاندان نسبت به ایقان پاسخ داده نشده است؟ آیا متصوّر است که ایراد و انتقاد پایان یابد در حالی که عنادِ ناشی از غرور و تکبّر همچنان تداو م دارد؟

الف) مندرج در منابع بهایی

1. «در حدود ساله‌های 1314- 1313 هجری قمری شیخ عبدُالسَّلام، شیخُ‌الاسلام تفلیس (قفقازیّه)، در طیِّ مطالعۀ کتاب مستطاب ایقان، جزوه‌ای را در رَدّ مطالب آن تحریر نمود. شخصی این جزوه را که هنوز خطّی بود از شیخ گرفته برای یکی از دوستان فرستاد. سپس این جزوه به دست َآقا رضا قنّاد که از ملازمین حضور جمال قِدم از زمان بغداد تا صعود مبارک در عکا بوده، سپس در محضر مرکز میثاق تا حین سفر آن حضرت در امریک محضور بود، رسید. آقا رضا جوابی بر آن جزوۀ شیخ نوشت و آن جواب برای شیخُ‌الاسلام ارسال شد. هر چند اجوبۀ آن جزوه کافی و برای اهل انصاف قانع‌کننده بود، ولی چون آقا رضا اهل فضل و تألیف نبود، آن رساله مجمل و ساده تحریر شده بود. ملاحظۀ آن رساله جناب شیخ را باعث آن تصوّر شد که "معارف عباد این ظهور اعظم بر محتویات رسالۀ آن مؤمن محترم مقصور است" و این که اهل بهاء افزون از آنچه در آن رساله تحریر شده جوابی ندارند. لذا حسّ برتری و غروری بدو دست داده به خیال هنرنمایی افتاد. اوّل رسالۀ اُولی را که "مطالعۀ کتاب ایقان" نام داده بود، شامل 22 صفحه به خطّ نسخ درشت در سال 1314 هجری قمری طبع و نشر نمود و در آن وعدۀ جواب رسالۀ آقا رضای قنّاد را نیز داد. سپس رسالۀ مفصّل‌تری به نام "مدافعه بر مقابلۀ خصم" تحریر نمود. این رساله شامل 9 فصل به نام "مدافعه" بوده، در طیِّ 84 صفحه به خطّ نستعلیق در همان سال طبع و نشر شده است. شیخ در رسالۀ اُولی رعایت ادب و انسانیّت را نموده؛ ولی پیداست که اجوبۀ آقا رضا چندان به مذاقش خوش نیامده. لذا در رسلۀ دوّم شروع به بذائت (فحّاشی‌کردن) و ناسزاگویی کرده است؛ در حالی که رسالۀ مؤمن بهایی به غایت مؤدبانه بوده است. سبک تحریر شیخ در این رسالۀ دوّم بسیار عامیانه است و کلمات و جملاتی از قبیل: تازه خشکه- مردکه- خانه خراب- به چشمش فرو نمی‌رود- ادّعا ثمّ ادّعا بازم ادّعا- و ناسزاهایی از قبیل: منافق مُزوّر- بی‌دین- بی‌غیرت- بی‌حرمت، دارد که در رسالۀ اُولی معهود نبوده است.»(جناب روح‌الله مهرابخانی، دیباچۀ کتاب فرائد)

ب) مندرج در کتاب رمزوراز

1. «یکی از مـلّایان قفقـازی بـه نام شیخ عبدُالسَّلام، شیخُ‌الاسلام تفلیس [شهری که اکنون تبیلیسی (Tbilisi) خوانده می‌شود]، ردّیِّه‌ای نسبتاً پیچیده بر کتاب ایقان نوشت. نظر بالیوزی درست است که می‌گوید، شاهکار ابوالفضائل یعنی کتاب "الفرائد" که ردّی مفصّل است بر این ردّیه، «عمق و وسعت دانش او را آشکار می‌سازد»(رمزوراز، ص361، یادداشت124)
2. «نجفی در كتاب خود موسوّم به بهاییان، در بخشی تحت عنوان "تمسّك به قرآن"(82) استدلال می‌كند كه فقراتی در نشر نسخۀ "اصلی" 1308 ایقان، به وضوح تمكین و احترام حضرت بهاءالله به برادر ناتنی‌ خود صبح ازل را، همراه با قبول صریح مرجعیّت وی در جامعۀ بابی، مستند می‌سازد. مطابق نظر وی، این فقرات حرمت‌آمیز در چاپ سنگی 1310 حذف شده یا تغییر یافته‌اند و نسخه‌های نخستینْ طبع (به زعم او طبعِ 1308- م) مخفیانه جمع آوری و معدوم شده‌اند. امّا این پایان اتّهامات تحریف و دستكاری نیست. نجفی ادّعا می‌كند در طبع 1308 اشتباهاتی در منقولات قرآنی و نیز خطاهایی در ارائات احادیث موجود بوده است و ده مورد از اشتباهات در نقل آیات را (كه اصلاح شده‌اند)، فهرست می‌كند.»(رمزوراز، ص61)
3. «اتّهامات سیّد محمّدباقر نجفی: گرچه مقاصد سیّد نجفی جدلی است تا آكادمیك، امّا او توجّه را به ویرایش كتاب ایقان معطوف كرده است. وی با این كار و با اشاره به "اشتباهات" ادّعایی در مورد نقل آیات قرآنی، می‌خواهد حضرت بهاءالله را متّهم سـازد. بـه علاوه او می‌كـوشد نشان دهد كه بهاییان مسؤول در طبع و نشر ایقان، در كار اصلاحات اعمال شده در متن و نیز حذف بخش‌هایی از نخستین طبع آن، شریك جرم بوده‌اند. مطابق نظر (محمّد)حسینی، نجفی یك روحانی شیعی، یعنی یكی از متعهّدترین منتقدان معاصر دیانت بهایی در ایران است. نجفی در كتاب خود موسوّم به "بهاییان"، در بخشی تحت عنوان تمسّك به قرآن استدلال می‌كند كه فقراتی در نشر نسخۀ "اصلی" 1308 ایقان، به وضوح تمكین و احترام حضرت بهاءالله به برادر ناتنی‌ خود صبح ازل را، همراه با قبول صریح مرجعیّت وی در جامعۀ بابی، مستند می‌سازد. مطابق نظر وی، این فقرات حرمت‌آمیز در چاپ سنگی1310 حذف شده یا تغییر یافته‌اند و نسخه‌های نخستینْ طبع (به زعم او طبعِ 1308- م) مخفیانه جمع آوری و معدوم شده‌اند. امّا این پایان اتّهامات تحریف و دستكاری نیست. نجفی ادّعا می‌كند در طبع 1308 اشتباهاتی در منقولات قرآنی و نیز خطاهایی در ارائات احادیث موجود بوده است و ده مورد از اشتباهات در نقل آیات را (كه اصلاح شده‌اند)، فهرست می‌كند. نجفی اظهـار می‌دارد كه مـراجع بهایی در آغاز از این اشتباهات ادّعایی غافل بوده‌اند، امّا به زودی طبع 1310، با بعضی اصلاحات ظاهر شد؛ كه بهاییان كوشیدند آن را به عنوان نسخۀ اصلی واقعی جا بزنند. مطابق نظر وی، در نسخۀ 1318، به خصوص همۀ اشتباهات موجود، رفع شد و لهذا این نسخه، به منزلۀ اوّلین نسخۀ كاملاً اصلاح شده‌ای است كه طبع‌های بعدی از روی آن صورت گرفته است. گفته می‌شود كه در دستنویس‌های یافت شده در مصر شواهدی دالّ بر متن "معیوبِ" نسخۀ "اوّلین" 1308 وجود دارد. نجفی می‌گوید در سال 1356 قمری (1977 میلادی) به مصر رفته و در كتابخانۀ دارالكتب و الوسایل القومیه (Dar al-kutub wal-wasal-qumiya) تحقیقاتی انجام داده است. پس از بررسی‌های طـولانی و بـه طور اتّفاقی، وی دستنویسی از كتاب ایقان را به ابعاد (cm 5/13در cm 8) ثبت شده تحت شمارۀ 5061-SLi، در 92 صفحه، هر صفحه 9 سطر، می‌یابد(گرچه بر اساس تصویر موجود در صفحۀ 472 (كتاب بهاییان- م)، 19 سطر در هر صفحه درست است). كاتب نامشخّص می‌باشد، امّا نجفی معتقد است او كسی جز زین‌المقربین (1903- 1818)، یكی از حواریّون حضرت بهاءالله و احتمالاً معتمـدتـرین نسخـه‌بردار بهایی نبوده است. توضیح پایانی، تاریخ استنساخ را 1295 هجری قمری (1878 میلادی) (84) ذكر می‌كند. نجفی از این دستنویس فتوكپی‌هایی تهیه كرده و آن‌ها را با متن اوّلین طبع 1308 (به زعم نجفی- م) مقایسه نموده و انطباق كامل آن‌ها را با هم، ملاحظه كرده است. شواهد بیشتری (برای این انطباق- م) در دستنویس دیگری (مورّخ 1294 قمری) كه در كتابخانۀ مجلس در طهران(85) موجود است، یافت شده است. نجفی تصویری از مُهر كتابخانۀ دارالكتب و نیز از توضیح پایانی، به همراه صفحۀ 47 كتاب تهیه و ضمیمه می‌نماید(86). به گفتۀ او، هر دو دستنویس با طبع 1308 كتاب ایقان تطابق دارند. به این دلیل، نجفی بر این باور است كه این "اوّلین طبع"، از روی متن نسخۀ زین‌المقربین صورت گرفته است. نظریّات و اتّهامات نجفی را می‌توان به صورت زیر، خلاصه و طبقه‌بندی كرد:

دستنویس‌ها: موجود در مصر، 1295 قمری- موجود در طهران، 1294 قمری- فرضاً دست نخورده- حاوی فقرات مربوط به ازل- حاوی اشتباهات قرآنی. اوّلین چاپ سنگی: در بمبئی، 1308 قمری- دقیقا طبق دستنویس- حاوی فقرات مربوط به ازل- حاوی اشتباهات قرآنی. دوّمین چاپ سنگی: در بمبئی،1310 قمری- بعضاً اصلاح شده- حذف فقرات مربوط به ازل- حاوی اشتباهات قرآنی. اوّلین طبع سربی: در قاهره، 1318 قمری- کاملا اصلاح شده- حذف فقرات مربوط به ازل- اصلاح اشتباهات قرآنی.»

«فرض نجفی دالّ بر اینكه یكی از دست نویس‌های استنساخ شده توسّط زینُ‌المقرّبین مبنای نخستین چاپ سنگی ایقان بوده است، قابل قبول می‌نماید. دایرۀ تحقیق در یادداشت مورّخ 22 ژانویه 1995 می‌گوید: «به نظر ما، نسخه‌های اصلی به كار رفته برای هر طبع، هنوز مشخّص نشده‌اند؛ یعنی حداقل از وجـود و محل آن‌ها، هیچ‌گونه نشان و سابقه‌ای در دست نیست. معمولاً آثار مطبوع حضرت بهاءالله مبتنی بر دستنویس‌های استنساخ شدۀ زینُ‌المقرّبین، یكی از كتّاب معتبر حضرت بهاءالله، بوده استتا این تاریخ هنوز، مُستنسِخ چاپ‌های سنگی بمبئی، شناسایی نشده است.»(کتاب رمزوراز، صص62- 60)

ج) از ناحیۀ مخالفان امرالله

1. «حضرت بهاءالله بنیان‌گذار دیانت بهایی در کتاب مستطاب ایقان توضیح می‌فرمایندعلما کوشیده و می‌کوشند با تحریف معنوی بشارات قرآن و احادیث، آن را انکار کنند و به این واسطه نفوس را از شناخت موعودی که قرن‌ها منتظرش بودند محروم نمایند. از نکات پندآموز آن که علمای یهودی و مسیحی نیز در زمان ظهور حضرت محمّد با تمسک به همین تحریف معنوی تورات و انجیل، منکر ظهور حضرتشاناز خبرهای جالبی که اخیراً ملاحظه شد آن که آیت‌الله مصباح یزدی نیز به مناسبتی بر این حقیقت معترف شده، گفته‌اند: "تحریف‌هایی که در بارۀ متن قرآن کردند غالبا معنوی است، مسألۀ تعدّد قرائت‌ها همین است (رجوع شود به: )."

**(**حامد صبوری. اعتراف آیت‌الله مصباح یزدی به یکی از حقایق دیانت بهایی، سایت ولوله در شهر، توسّط admin در (22.09.90) (13.12.2011)

1. **«در کتاب "ایقان" که نوشتۀ خود بهاءالله است، در توصیف مقام ملّاحسین از شخصیّت‌های سرشناس بهاییت می‌گوید: لَو لاهُ مَا استَوَی اللّهُ عَلی عَرشِ رحمانیتِهِ؛ به این معنا که اگر او نبود، خدا بر عرش رحمنیت خود استقرار نمی‌یافت(ایقان، ص۱۴۸)، عقیده‌ای که به هیچ‌ وجه قابل جمع با توحید نیست، و هیچ گروهی از مسلمانان در مورد پیامبر گران قدر خود هم چنین تعبیری را به کار نمی‌برند.»(**محسن سجّادی. سایت رسانۀ ایران، چهارشنبه ۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۵ ساعت ۱۷:۲۹، کد مطلب: 35480)
2. «در مورد اغلاط و اختلافات ایقان محقّق گران‌مایه استاد محیط طباطبائی می‌فرمایند:

مأخذ:

**اینک در خاتمه نظر خوانندگان را در بارۀ‌ اغلاط و اختلافات لفظی و معنوی نسخه‌های چاپی و خطی ایقان به این چند نکته جلب می‌کند: **

• **شیخ عبدالسلام آخوند زاده در رسالۀ "مدافعه و مطالعه"‌ی خود نه بر مبنای اساسی استدلال ایشان را هدف انتقاد منطقی و کلامی قرار داده، ولی به نقاط ایراد لفظی و معنوی از عبارات ایقان نظری نیفکنده است و به میرزا ابوالفضل و خطیب حلبی مجال آن را داده است که یکی از تغافل شیخ بر خود ببالد و دیگری با نقل صد و پنجاه و اندی غلط ادبی گوش مدّعی را بمالد. **
• **آقای محمّد رضای افضل که ایقان چاپ اصلاح شده 1318 قاهره را مورد مطالعه قرار داده، هشتاد و چهار خطای آن را در کتاب مطبوع «فلتات و خطئات» بر شمرده است. **
• **آقای ابوتراب هدائی در چاپ سوّم از کتاب «این دین نیست»، چهارصد و پنجاه مورد تفاوت یا تصحیح میان یک نسخۀ خطی از کتاب ایقان که در دست داشته با نسخه چاپ اول سربی قاهره یافته و در برابرهم در جدولی نهاده است. علاوه بر آن در ضمن نقل ده آیه از قرآن کریم تصرفاتی یافته و نوشته است. **
• **عده‌ای از جوانان فاضل پژوهشگر در تهران از مقابله دقیق چاپ اول ایقان با پنج چاپ دیگرجدولی فراهم آورده‌اند که 484 مورد اختلاف را در آن جدول قید کرده‌اند. **
• خطیب فاضل آقای حاجی شیخ محمود حلبی علاوه بر نقل جدول اختلافات مزبور، صد و پنجاه و چهار غلط ادبی از متن ایقان بیرون آورده و در کتاب «پژوهش جامع در بارۀ ایقان» تألیف خود به تفصیل یاد کرده است. شاید دیگری در ضمن مراجعۀ تازه‌ای به موارد دیگری هم بر بخورد. چنان که یکی از دوستان فاضل نویسنده در ضمن مراجعه به آخرین صفحه از چاپ اول وقتی نظری برعبارت عربی «المنزول من الباء و الهاء » افتاد که در همه نسخ خطی و چاپی به همین صورت وارد است بر ذکر کلمه «منزول » به جای «نازل» اعتراضی داشت که در جدول اغلاط ادبی خطیب حلبی هم ذکر شده بود؛ ولی حذف حرف «الف» از آخر عبارت «الباء و والهاء» را قابل توجیه و تعلیل نمی‌دانست و می‌گفت در پایان غالب نسخه‌های خطی و چاپی ایقان و در کنار آن از دو حرف ب و هـ صورت رقمی‌امضای میرزا حسینعلی با اعداد 152 به چشم می‌رسد و وجود عدد «1» در آخر امضاء به یاد آورندۀ حذف بی‌جهت «الف» دنبالۀ ب و هـ  متن کتاب است.  اینک دست به دعا برداشته و ازخداوند تبارک و تعالی می‌طلبیم: ربنا لاتزغ قلوبنا بعد اذ هدیتنا و هب لنا من لدنک رحمة انک انت الوهاب. 25 محرم سنۀ 1398هجری. " (پایان مطالب استاد محیط طباطبائی)

1. «معرفی کتاب ایقان بهاء (آیت‌الله مکارم شیرازی)

&pageindex=126&mid=321741

پرسش: ایقان بهاء چه کتابی است؟

پاسخ اجمالی: ایقان از آثار بهاءالله، شارع دین بهایی است. کتاب ایقان در مورد بیان اسرار کتب آسمانی ادیان قبل و توضیح بشارت‌های آن‌ها در مورد علامت‌های ظهور منجی است. اوّلین چاپ کتاب ایقان در سال 1308 هـ ق، انتشار یافت. انتشار نسخه مذکور، با توجّه با این‌که میرزا حسینعلی خود را در برابر صبح ازل عبد خوانده، و او را به عنوان مصدر امر در نظر آورده است، موجب استناد ازلیان در محکومیت ادعاهای میرزا حسینعلی بهاءگردید. لذا بهاییان تصمیم گرفتند، کتاب ایقان را مطابق مصالح خود تصحیح، و چاپ دیگری از آن را ارائه دهند!

پاسخ تفصیلی: "ایقان" از آثار "بهاءالله"، شارع دین بهایی است. این کتاب در اواخر دوره اقامت در بغداد نگاشته شده‌است. به اعتقاد بهاییان این کتاب نیز مانند دیگر "آثار بهاءالله"، وحی منزل از خداوند بر او بوده‌است. این کتاب در جواب سؤالات حاجی میرزا** خال، دایی "سید علی محمّد باب" نگاشته شده‌است. کتاب "ایقان" در مورد بیان اسرار کتب آسمانی ادیان قبل و توضیح معانی بشارت‌های آن‌ها در مورد علامت‌هایمنجی از قبیل معنای قیامت، تاریک شدن خورشید، سقوط ستارگان و دیگر علامت‌ها می‌باشد. این کتاب به زبان فارسی نوشته شده‌است. اوّلین چاپ کتاب "ایقان" در سال 1308 ه. ق، به اهتمام "غصن اکبر" ودر بمبیی چاپ و انتشار یافت. انتشار نسخه مذکور، با توجّه با این‌که "میرزا حسینعلی" خود را در برابر "صبح ازل" عبد خوانده، و او را به عنوان مصدر امر در نظر آورده است، موجب استناد "ازلیان" در محکومیت ادعاهای "میرزا حسینعلی بهاء" گردید. لذا بهاییان تصمیم گرفتند، کتاب "ایقان" را مطابق مصالح خود تصحیح، و چاپ دیگری از آن را ارائه دهند! تا نسخۀ چاپی 1308 ه. ق "غصن اکبر"، که مورد استناد ادوارد براون از مقدّمۀ خود بر کتاب "نقطه الکاف" شده بود را، از اذهان بهاییان دور سازند. و به همین خاطر است که فاضل مازندارانی در کتاب "اسرار الآثار" ذیل کلمۀ "ایقان"، اوّلین چاپ سنگی "ایقان" را نسخه‌ای تلقی کند که در سال 1310 ه. ق، به خط مشکین قلم، در بمبیی چاپ شده است. در این چاپ، اگر چه کلمات و جملاتی که مبین اظهار بندگی "حسینعلی میرزا" نسبت به "صبح ازل" است، تصحیح گردید؛ ولی اشتباه‌های "حسینعلی میرزا" در ذکر آیات و احادیث و اغلاط فراوان ادبی کتاب "ایقان"، همچنان برجای ماند. بعدها بهاییان چون دیدند، که تصحیح‌های صورت گرفته در متن "ایقان" چاپ 1310 ه. ق، باب انتقاد و اعتراض محقّقان را در ذکر اغلاط ادبی و آیات و احادیث، مسدود نمی‌کند؛ تصمیم گرفتند تصحیح دیگری از متن مذکور به عمل آورند. و آن را با حروف سربی به چاپ رسانیدند.  ایقان مذکور مطابق مصالح بهاییان شد و در سال 1318 ه. ق، به بعد از طرف بهاییان تهران و قاهره و دهلی چاپ و منتشر گردید. و ترجمه‌های عربی و انگلیسی آن نیز همان روال را پیمود! در این چاپ است که می‌بینیم‌ی «یوم یاتی** فی ظلل من الغمام**»که در چاپ 1308 ه. ق.، ودقیقاً به جای‌ به غلط نوشته شده بود، حذف و تصحیح آیات و احادیث با تصحیحی از دیگر اغلاط فاحش ادبی، حروف چینی گردید(3). در صفحه 13 از چاپ اوّل جمله ی: «من السدره الّتی کانت فی رضوان الاحدیّه»، چنین تصحیح شده (ص 17 چاپ سربی): «من شجر کان فی الروضه الاحدیّه». و در صفحه 7 جملۀ: (بجناحین الایقان)، در صفحه 8 چنین تصحیح شده: (بجناحی الایقان)، و همچنین در چند جای دیگر. و در صفحه 12 جمله ی: «کانت بنار الجحیم موقوداً»، صفحه 16 چنین تصحیح شده: و «عذّبهم بنار کانت فی‌هاویه الجحیم». و در صفحه 16 جمله ی: «کان غنیّاً عن کلّ من فی العالمین مجموعاً»، در صفحه 21 چنین تصحیح شده: «کان غنیا عنه و عن ما یشاهد و یری».و در صفحه 21 جمله ی: «و تکون من الّذینهم کانوا عن کاس العلم مشروبا»، در صفحه 28 چنین تصحیح شده: «شربوا من کاس العلم و العرفان». و در صفحه 47 جمله ی: «یوم یاتی** فی ظلل من الغمام». روزی که می‌آید در سایۀ ابر، در صفحه 63 چنین تصحیح شده: «هل ینظرون الّا أن یاتیهم فی ظلل من الغمام». آیا انتظار می‌کشند، مگر این‌که بیاید آن‌ها را در سایه از ابر. و همین طور تا آخر کتاب که همه غلطهای چاپ اوّل را تا می‌توانستند، در این مرتبه تصحیح نموده‌اند. و تعجّب در اینجا است که: در تصحیح همین قسمت آخر، چون متوجّه شده‌اند که****‌ در مقام استفهام انکاری است، و هیچ‌گونه مقصد آنان را که بشارت از باشد ثابت نخواهد کرد، از این لحاظ در مقام ترجمه، ترجمه را طوری درست کرده‌اند که مجمل بوده و مفهوم معلوم نشود. اینجاست که باید بگوییم: در میان بهاییها یا آدم با علم و فضیلت و با سواد پیدا نمی‌شود، و یا همه بی‌دین و شهوت پرست و هوا خواه هستند وگرنه، چطور می‌شود که آدم با فضیلت و حقیقت جو، از این تحریفات و دزدیها و خیانتهای بزرگ عالم انسانیّت مطلّع نبوده، و تازه چنین شخصی را به مقام روحانیّت و نُبُوَّت و الوهیّت و ربوبیّت بپذیرد. تالیف این کتاب در سال 1278 هجری شمسی، یعنی یک سال پیش از تبعید جناب میرزا از عراق اتّفاق افتاده است؛ چنان‌که در صفحه 138 می‌گوید: و لیکن این انوار مقدّسه، هیجده سنه (از باب) می‌گذرد که بلایا از جمیع جهات مثل باران بر آن‌ها بارید. و در صفحه 154 می‌گوید: و لابدّاً تسلیم نمودم و راجع شدم، و دیگر قلم عاجز است از ذکر آنچه بعد از رجوع ملاحظه شد؛ حال دو سنه می‌گذرد که اعداء در اهلاک این عبد فانی، به نهایت سعی و اهتمام دارند**»**

پی‌نوشت:

د) از ناحیۀ معاندان جدید

1. «دو کتاب اقدس و ایقان میرزا حسین‌علی نوری نزد آنان (بهاییان) از اهمّیت ویژه‌ای برخودار است.»(حجّت‌الاسلام محمّدرضا نصوری، سایت خبرگزاری فارس، مورّخ 1/3/1395)
2. «برای درک بهتر وضعیت زمان صدور ادّعای «من یظهره اللهی» از جانب حسین‌علی نوری (بهاء) باید اقدامات و فعّالیت‌های او در دوره اقامت یازده ساله بابیان در عراق بررسی شود. بابیان در یک دهه‌ حضور در سرزمین عتبات عالیات تصوّر می‌کردند (و البتّه خود حسین‌علی نوری نیز چنین وانمود می‌کرد) که او به فرمان برادرش، «صبح ازل» صرفاً در پی ترویج آیین بابیت است. بررسی کتاب «ایقان" اثر نوری که در همان ایّام نوشته شده است، صحت این مطلب را تأیید می‌کند؛ زیرا محتوای آن به طور کامل در بارۀ حقانیت باب و آیین اوست.»(موسوی، 1389: 202) (رضا سلیمانی، سایت خبرانلاین،  پنجشنبه 30 اردیبهشت 1395- 07:20:00)
3. **«البتّه وی (بهاءالله) در مقام توهین به علما و دانشمندان اسلامی نیز سابقه داشته و الفاظ زشت و ناپسندی را به دانشمندان شیعه نسبت داده است. مثلا در موارد عدیده‌ای از کتاب ایقان ایشان را "همج رعاع"، حشراتی که به گرد سر حیوانات در گردشند، و "خراطین ارض"، کرم‌های زیر زمینی می‌خواند.»(**سایت صراط، کد خبر: ۲۹۹۲۳۱، تاریخ انتشار: ۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۵- ۱۱:۵۳)
4. «یکی از مواردِ به گفتۀ نفرۀ شورا (بی‌بی‌سی فارسی) اتّهامات شیعه به بهاییت، شرک‌آمیزی و انحراف بهاییت در مسئله توحید است. تنها به عنوان یک نمونه در کتاب"ایقان" که نوشتۀ خود بهاءالله است، در توصیف مقام ملّاحسین از شخصیّت‌های سرشناس بهاییت می‌گوید: لَو لاهُ مَا استَوَی اللّهُ عَلی عَرشِ رحمانیتِهِ؛ به این معنا که اگر او نبود، خدا بر عرش رحمنیت خود استقرار نمی‌یافت.(ایقان، ص۱۴۸) عقیده‌ای که به هیچ‌ وجه قابل جمع با توحید نیست و هیچ گروهی از مسلمانان در مورد پیامبر گران قدر خود هم چنین تعبیری را به کار نمی‌برند.»(محسن سجّادی. سایت رسانۀ ایران، چهارشنبه ۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۵ ساعت ۱۷:۲۹، کد مطلب: 35480)

ه) عمل‌کرد معاندان نسبت به آن

1. «چندی قبل مذکور شد کتاب ایقان و بعضی از الواح را نسبت به غیر (یحیی ازل) داده ای، لَعَمرُاللّه (قسم به خدا)، هذا ظلم عظیم. غیر، از ادراک آن عاجز است تا چه رسد به تنزیل آن.»(حضرت بهاءالله، لوح خطاب به شیخ نجفی، ص125)
2. «جناب حیدر قبل علی علیه بهایی و عنایتی از ارض صاد (اصفهان) نوشته که متوهّمین این ارض ناس را به کتاب ایقان به مطلع اوهام (یحیی ازل) دعوت می‌نمایند. اینست شان عباد. کو عدل و کجاست انصاف؟ ذَرهم فی خوضِهم یَلعَبون.»(حضرت بهاءالله، اقتدارات و چند لوح دیگر، ص43)
3. «کتاب ایقان مخصوص جناب خال علیه بهاءالله الابهی در حضور نازلان را به غیر (یحیی ازل) نسبت داده‌اند. بگو‌ای غافل، از افنان سؤال نما تا بر تو واضح و معلوم گردد.»(حضرت بهاءالله، اقتدارات و چند لوح دیگر، ص101)
4. «کتاب ایقان که مخصوص‌حضرت خال علیه بهایی و عنایتی نازل، آن را نسبت به نفسی (یحیی ازل) داده‌اند که لعمرالله از عرفانش عاجز است.»(جمال ابهی، لئالی‌الحکمة2، پاراگراف139، ص288)
5. «سبحان اللّه شصت سال از عمرش (یحیی ازل) می‌گذرد و الی حین فائز نشد به آنچه سزاوار استاز قرار مذکور در تفحّص کتاب ایقان هم بوده که به دست بیاورد. دیگر معلوم نه که در آن چه تدبیر نموده و چه اراده کرده.»(اقتدارات و چند لوح دیگر، ص102)
6. «در "قرآن" مى‌فرماید: "هل ینظرون الاّ أن یأتیهم الله فى ظلل من الغمام؟" [آیه٢١٠، سورۀ بقره (٢)] این آیه در کتاب "ایقان" به این صورت نقل شده (کتاب "ایقان"، ص٥٨ و ١١٢) و در بعضى از آیات دیگر از جمله در شرحى که حضرت بهاء‌الله بر بعضى از آیات "قصیده عزّ ورقائیه" نوشته‌اند، در آنجا این آیه را چنین آورده‌اند: "یوم یأتى ربّک" [در توضیح مصرع "بنفحتها ظلّ الغمام تمرّت" مى‌فرمایند: "اشاره بما قال تبارک و تعالی یوم یأتى الله فى ظلل من الغمام" ("آثار قلم‌اعلی"، ج٣، ص١٩٦)]. یعنى کلام سابق خدا در کلام لاحق او نقل به معنى شده‌است. بر این نقل ایراد گرفته‌اند که آیه اصلاً به این معنى نیست بلکه استفهامى که در آیه است، استفهام انکارى است، یعنى خدا نمى‌آید. و حال آنکه از کلمه "الاّ" غافل مانده‌اند. دوباره آن را تکرار مى‌کنم: "هل ینظرون الاّ أن یأتیهم الله؟" معنى آن به فارسى چنین است: "آیا جز این انتظار دارند که خدا بیاید؟ "بنده تقریباً به ده تا تفسیر مراجعه کرده‌ام. در همه‌جا آیه را به همین معنى گرفته‌اند که حاکى از آمدن خداست. منتهى تفسیر کرده‌اند: گفته‌اند منظور از آمدن خدا، یعنى آمدن امر خدا، بعث خدا، حتّى عذاب خدا. براى آنکه خدا را از آمدن که از شوؤن جسمانى است، تنزیه کند. و پیداست که امر خدا هم به توسّط مظهر امر خدا ظاهر مى‌شود. (دکتر علی‌مراد داودی، الوهیّت و مظهریّت، فرمت نیورومن14، ص111)
7. «نکته‌ای که در باب دکتر سروش (متفلسفی معاند) مورد غفلت واقع شده، این است که او زمانی که در جوانی در انجمن حجّتیه کتاب ایقان را می‌خوانده، خواسته و یا ناخواسته، نگاه جدید به قرآن در ذهنش رسوب کرده است و پس از آنکه آهسته آهسته از اصولگرایی فاصله گرفته و وارد جریان غلط انداز «روشنفکری دینی» شده، آن آموخته‌ها را به کار گرفته، اما متأسفانه در همان وجه غلط انداز روشنفکری دینی.»(تورج امینی، مقالۀ "خواب‌های رسولانه یا پیچ و تاب‌های غیر مسؤولانۀ عبدالکریم سروش؟" سایت بالاترین،  ۱۶ مرداد ۱۳۹۵، ۰۸:۳۲ | آخرین ویرایش: ۱۶ مرداد ۱۳۹۵، ۰۹:۰۴۵)
8. «دکتر سروش مفاهیمی را از کتاب ایقان برداشت نموده، سپس در قالبه‌ای ادبی و فکری خودش ریخته است. بدین واسطه، او مرتّبا فاصله‌اش را از اسلام زیادتر نموده، امّا عجبا که از جایی که وام گرفته، خود را درگریز نشان می‌دهد و بسیار سعی دارد که به مخاطب القا کند که برخی از این مفاهیم، جوشیده از فکر خودش است.»(تورج امینی، خواب‌های رسولانه یا پیچ و تاب‌های غیر مسؤولانۀ عبدالکریم سروش؟ سایت بالاترین،  ۱۶ مرداد ۱۳۹۵، ۰۸:۳۲ | آخرین ویرایش: ۱۶ مرداد ۱۳۹۵، ۰۹:۰۴۵)
9. «یکی از کتاب‌های آیین بهایی که سرکردگان حجّتیه در این سال‌های طولانی سرمایه گزاری بسیار روی آن انجام داده‌اند، ** بوده است.»(تورج امینی- 1. خواب‌های رسولانه یا پیچ و تاب‌های غیر مسؤولانۀ عبدالکریم سروش؟ سایت بالاترین،  ۱۶ مرداد ۱۳۹۵، ۰۸:۳۲ | آخرین ویرایش: ۱۶ مرداد ۱۳۹۵، ۰۹:۰۴۵)**
10. «با این‌که بنیاد فکری دکتر سروش از خواندن کتاب ایقان حاصل شده، اما وقتی او فکر بشری خود را منضم به فکر الهی نموده و حاضر نشده که مجموعۀ منطقی حقیقت را یکجا بپذیرد، چنین انحطاطی را بنیاد گذاشته است.»(تورج امینی، خواب‌های رسولانه یا پیچ و تاب‌های غیر مسؤولانۀ عبدالکریم سروش؟ سایت بالاترین،  ۱۶ مرداد ۱۳۹۵، ۰۸:۳۲ | آخرین ویرایش: ۱۶ مرداد ۱۳۹۵، ۰۹:۰۴۵)

***

بخش شانزدهم- ایرادات مشابه وارد به قرآن و احکام آن

آیا آیات قرآن مجید صد در صد مطابق با قواعد قوم عرب بوده است؟ آیا اصلا در آن زمان قواعد مدوّنی برای زبان عربی موجود بوده است؟ آیا متن قرآن از قواعد قوم تبعیت کرده است و یا قواعد قوم از روی متن قرآن نوشته شده است؟ آیا مخالفان اسلام به قرآن مجید ایرادات لغوی، نحوی و معنایی نگرفته‌اند؟ آیا ایرادات مخالفان امر الهی به ایقان عیناً شبیه ایرادات معاندان اسلام به قرآن نیست؟ این قضیه چه چیزی را ثابت می‌کند؟ آیا بهاییان به دلیل ایرادات وارد بر قرآن نسبت به حقانیت آن تردیدی دارند؟ دلیل این امر چیست؟ آیا یکی از ثمرات طبیعی شجرۀ خبیثه که به مشیّت الهی در هر ظهوری به موازات شجرۀ طیّبه می‌روید ایراد گرفتن نیست؟ آیا ایرادات معاندان قرآن تأثیری بر خلّاقیت تاریخی آن داشته است؟ قرآن مجید در ایقان شریف چگونه نمود یافته است؟ رابطۀ روحانی و عُقلایی ایقان با قرآن چگونه است؟ چرا علمای دیروزی و امروزیِ اسلام از یک طرف ایرادات وارد بر قرآن را مردود می‌شمارند و از طرف دیگر، دقیقاً همان ایرادات را به ایقان و سایر کتب بهایی وارد می‌کنند؟ این نشان از چه دارد؟

با دید و دلی که حضرات مخالفان و معاندان امرالله، به ایقان پرداخته‌اند، هر متنی، حتی متن قرآن کریم نیز با وجود این که وحی قطعی الهی است، زیر سؤال می‌رود. نمونۀ چنین حالت و حرکتی را می‌توان در دو مقالۀ زیر مشاهده کرد. شاید بهتر باشد علما و فضلایی از این دست که به کتب بهایی این چنین ایراد می‌گیرند، به فکر زدودن اختلافات و تناقضاتی باشند که مخالفین و منقدین اسلام و قرآن مطرح کرده و هنوز هم می‌کنند؛ البتّه با زبانی خوش و منطقی سالم! و نه با زور و ضرب و شکنجه. جالب اینجاست که علی رغم طرح چنین ایراداتی نسبت به قرآن کریم، هیچ تردیدی در الهی‌بودن آن، به خصوص از منظر آثار بهایی نیست؛ بنابراین، بر همین اساس و به رسم مشابهت و قیاس می‌توان گفت، ایراداتی نیز که حضرات مطرح کرده و می‌کنند، هیچ نقص و شبهه‌ و شائبه‌ای بر الهی‌بودن ایقان و یا سایر آثار بهایی وارد نمی‌کند. بعد از ذکر این دو مقاله، بخش کوچکی از یک مقالۀ مفصّل راجع به "برده‌داری در اسلام" نیز ارائه می‌شود تا معلوم گردد که این ایرادگیران به ایقان و آثار بهایی در حوزۀ علم‌نمایی و هدایت‌بخشی، کارهای مهم زیادی در پیش رو دارند که باید انجام بدهند، ولی گویا این وظیفۀ اساسی را پاک فراموش کرده‌اند. در گشت و گذاری که در فضای مجازین نمودم متوجّه شدم که تاخت و تازهای جدید نسبت به ردّ و نفی قرآن مجید بیش از حد تصوّر است و این متأسفانه کار بهاییان را در عرصۀ تبلیغ امر بدیع، بسیار مشکل می‌کند؛ زیرا هرکس که بخواهد به دیانت بهایی اقبال نماید ناگزیر باید به حقانیت اسلام و الهی بودن قرآن نیز اذعان کند. ذیلا محض نمونه سه فقره از این نقدها و ایرادها را ذکر می‌نمایم.

الف) نقد بر قرآن

**نقد قرآن، به مجموعۀ ایرادها و تناقض‌هایی اطلاق می‌شود که توسّط مخالفان مطرح می‌شود. ** آیات این کتاب را نزول **** الهی بر **** و کلام خدا می‌دانند و از سوی دیگر منتقدان با مطرح کردن نقدهایی در زمینه‌های تاریخی، علمی، تناقضات در متن و جنبه‌های اخلاقی، وحیانی و الهی بودن، آن را به چالش کشیده‌اند.

فهرست مندرجات:

»

1. تناقض و انتقاد

از دیدگاه منتقدان، مجموعۀ آیات نه تنها با هم هماهنگ نیستند، بلکه در بعضی موارد یکدیگر را نقض می‌کنند.** اما برخی مراجع مسلمان منکر وجود هرگونه تناقضی در قرآن هستند و تناقض را ناشی از نفهمیدن معنای واقعی آیه یا ناآشنایی با مفاهیم و علوم قرآنی می‌دانند.**** همچنین **** می‌گوید که کلام‌الله پنداشتن خود کتاب قرآن که آن را مخلوق خود محمّد نپندارید، شما را در **** در قرآن قرار خواهد داد،**** نظر مشابهی که **** در بارۀ‌ تندروی اسلامی ناشی از برداشت تحت‌الفظی از قرآن دارد**** و ** نیز این نوع تندروی‌های اخلاقی در** را مخالف پیام محمّد می‌داند.**

• 1. تناقضات

منتقدان موارد متعددی از تناقضات قرآن را مطرح کرده‌اند** مانند حرام بودن یا نبودن شراب،**** شیطانی بودن شراب در آیۀ۹۰ سورۀ مائده (سورۀ ۵) و آیۀ۲۱۹ بقره (سورۀ ۲) و رودهایی از شراب که در بهشت جاری هستند در آیۀ۱۵ سورۀ محمّد (سورۀ ۴۷) و آیات ۲۲ تا ۲۵ سورۀ المطففین (سورۀ ۸۳) و این سؤال پرسیده شده است که چطور شراب شیطانی به بهشت راه یافته است.** آن گروه از مسلمانانی که قرآن را** می‌نمایند مانند **** مخالف هر گونه تناقض در قرآن هستند و دیگران را به **** متهم می‌کنند، و می‌گویند که تفسیر به رای تفسیری بر خلاف موازین علم لغت برای «تطبیق دادن آن بر پندارها و خیالات باطل و تمایلات شخصی و گروهی» است.**** برخی از این تناقضات با پاسخ‌هایی از طرف برخی مراجع اسلامی متفاوت با عنوان شبهه همراه بوده‌اند.**** برخی از تناقضات مطرح شده توسّط منتقدان عبارتند از:**

1. مدت زمان خلقت آسمان و زمین:** در سورۀ الاعراف(۷) آیۀ۵۴، سورۀ یونس(۱۰) آیۀ۳، سورۀ هود(۱۱) آیۀ۷ و سورۀ الفرقان(۲۵) آیۀ۵۹ آفرینش زمین و آسمان (در برخی تفاسیر آکادمیک انگلیسی زبان بهشت، سپهر یا آسمان****) ۶ روز بیان شده است اما در سورۀ فصلت(۴۱) آیات ۹ تا ۱۲ جمع روزهایی که الله برای خلقت زمین و آسمان به آن‌ها اشاره می‌کند ۸ روز است. از طرفی مدت زمان خلقت زمین که آیۀ۹ فصلت می‌گوید ۲ روز و آیۀ۱۰ می‌گوید ۴ روز.**** مراجع مسلمان می‌گویند که خلقت زمین در سورۀ فصلت ۴ روز بوده که با ۲ روز آسمان نتیجه ۶ روز باشد اما آیۀ۹ خلقت زمین را ۲ روز عنوان کرده است و نه ۴ روز.**** برخی دیگر از مراجع مسلمان با استناد به آیات دیگر قرآن که روزهای الله را با طول متفاوت برای انسان عنوان کرده این روزها را به دوره تفسیر می‌کنند و می‌گویند که طول این روزها در سوره‌های مختلف متفاوت بوده است اما از طرف دیگر در سورۀ بقره(۲) آیۀ۱۱۷ گفته شده است که جهان به صورت آنی خلق می‌شود و نه طی چند روز یا دوره بسیار بلند زمانی در گذشته: «خدا می‌گوید که باش پس می‌باشد»**** اما در بارۀ‌ این بحث بسیار کهن خلقت جهان **** در نظریه **** می‌گوید که خدا ذات جهان را دم به دم خلق می‌کند هرچند که با خلقت طی چند دوره طولانی متفاوت است. **** گفته است که «اگر خداوند خالق جهان است، چرا پیش از خلق جهان جهان را خلق نکرد؟»(اشاره به موضوع تغییر حکمت تصمیمات خدا طی زمان).**** در کتاب **** که آن را پیرامون حرکت جوهری نگاشته می‌نویسد: «عظمت و اهمّیت کشف و ابتکار نظریه حرکت جوهری… به هیچ روی کمتر از اهمّیت.. دو کشف عظیم علمی در سراسر تاریخ علم و اندیشه (یعنی دو نظریه **** نیوتن و **) نیست»
2. ترتیب خلقت زمین و آسمان: در سورۀ بقره(۲) آیۀ۲۹ اول زمین آفریده شده است سپس آسمان اما در سورۀ النازعات(۷۹) آیۀ۲۷ تا ۳۰ اول آسمان آفریده شده است سپس زمین.
3. چسباندن یا جدا کردن: در سورۀ فصلت(۴۱) آیۀ۱۱ می‌گوید زمین و آسمان از هم جدا بودند و بعد به هم گرویدند اما در سورۀ الانبیا(۲۱) آیۀ۳۰ می‌گوید که آن‌ها ابتدا یکی بودند و بعداً از یکدیگر جدا شدند.
4. انسان از چه ساخته شد:

• از لخته خون (سورۀ العلق(۹۶) آیات ۱–۲)
• آب (سورۀ الانبیا(۲۱) آیۀ۳۰، سورۀ النور(۲۴) آیۀ۴۵، سورۀ الفرقان(۲۵) آیۀ۵۴)
• «چیزی مانند سفال»(سورۀ ۳ آیۀ۵۹، سورۀ ۳۰ آیۀ۲۰، سورۀ ۳۵ آیۀ۱۱).

1. گرفتن روح در زمان مرگ: سورۀ السجده(۳۲) آیۀ۱۱ می‌گوید فرشته مرگ روح را می‌گیرد اما سورۀ محمّد(۴۷) آیۀ۲۷ می‌گوید فرشتگان می‌گیرند و سورۀ الزمر(۳۹) آیۀ۴۲ می‌گوید الله است که روح را از انسان‌ها هنگام مرگ می‌گیرد.
2. در سورۀ حج(۲۲) آیۀ۴۷ و سورۀ سجده(۳۲) آیۀ۵ روزهای الله برابر ۱۰۰۰ سال بشر است اما در سورۀ العروج(۷۰)(که به المعارج یا سئل‌سائل نیز مشهور است) آیۀ۴ روزهای الله برابر ۵۰۰۰۰ سال بشر است.
3. الله و تخت او: الله از رگ گردن به انسان نزدیکتر است (سورۀ ق(۵۰) آیۀ۱۶) و در عین حال بر روی تختش نشسته است (سورۀ الحدید(۵۷) آیۀ۴) تختی که روی آب بنا شده است (سورۀ هود(۱۱) آیۀ۷) و در عین حال به قدری دور است که رسیدن به او بین ۱۰۰۰ و ۵۰۰۰۰ سال طول می‌کشد (سورۀ السجده(۳۲) آیۀ۵، سورۀ المعارج(۷۰) آیۀ۴).
4. تعداد فرشتگان مریم: سورۀ آل‌عمران(۳) آیات ۴۲ و ۴۵ در بارۀ‌ باردار شدن مریم از چندین فرشته صحبت می‌کند اما سورۀ مریم(۱۹) آیات ۱۷ تا ۲۱ تنها از یک فرشته صحبت می‌کند.
5. دسته‌های روز قیامت: در سورۀ الواقعه(۵۶) آیۀ۷ ادعا می‌شود که در روز قیامت مردم به سه دسته می‌شوند، اما در سورۀ البلد(۹۰) آیات ۱۸ و ۱۹، سورۀ الزلزله(۹۹) آیات ۶ و ۷ تنها دو گروه.
6. نابودی قوم عاد: در سورۀ القمر(۵۴) آیۀ۱۹ اشاره شده است که الله برای نابودی قوم عاد یک روز لازم داشت، امّا در سورۀ فصلت(۴۱) آیۀ۱۶ و سورۀ الحاقه(۶۹) آیۀ۶ به ۷ شبانه روز اشاره شده است.
7. ریشه بیچارگی کجاست: آیا شر و مصیبت از طرف شیطان است (سورۀ ص(۳۸) آیۀ۴۱)؟ از خود ماست (سورۀ النساء(۴) آیۀ۷۹)؟ یا از طرف الله (سورۀ النساء(۴) آیۀ۷۸)؟
8. رحمت الله چقدر است: الله رحمت را بر خود مقرر کرده است (سورۀ الانعام(۶) آیۀ۱۲) هرچند بعضی از اشخاص را هرچند که می‌تواند هدایت نمی‌کند (سورۀ الانعام(۶) آیۀ۳۵، سورۀ ابراهیم(۱۴) آیۀ۴).
9. آیا در بهشت بازجویی خواهد بود یا نه: از یکدیگر سؤال نخواهند کرد (سورۀ المومنون(۲۳) آیۀ۱۰۱)، اما همچنان در یک پرس و جوی دو جانبه شرکت خواهند کرد (سورۀ الطور(۵۲) آیۀ۲۵) و از یکدیگر سؤال خواهند کرد (سورۀ الصافات(۳۷) آیۀ۲۷).
10. ناقص یا با جزئیات کامل: قرآن در جاهایی ادعا می‌کند که کامل است و تمامی جزئیات را دارا می‌باشد و هیچ چیز باقی نمانده است که در آن نباشد (سورۀ الانعام(۶) آیۀ۳۸، سورۀ الانعام(۶) آیۀ۱۱۴، سورۀ یوسف(۱۲) آیۀ۱۱، سورۀ النحل(۱۶) آیۀ۸۹ و…) اما چیزهای بسیاری هستند که قرآن آن‌ها را ناتمام باقی می‌گذارد، برای مثال مسئله شراب و شبهات موجود در قرآن.
11. پرستش یک خدا یا یک خدای دیگر: به محمّد دستور می‌دهد که به ناباوران بگوید، شما چیزی را نمی‌پرستید که من می‌پرستم (سورۀ الکافرون(۱۰۹) آیۀ۳) هرچند سوره‌های دیگر در قرآن به طور مشخص اشاره می‌کنند که آن ناباوران در واقع خدایی را پرستش می‌کنند که همان الله است.
12. شفاعت کردن یا شفاعت نکردن: قرآن در مورد این‌که آیا در روز آخرت شفاعتی وجود خواهد داشت یا نه دچار تناقض می‌شود، در سورۀ البقره(۲) آیۀ۱۲۲ و ۱۲۳، سورۀ الانفطار(۸۲) آیات ۱۸ و ۱۹ و… می‌گویند شفاعتی وجود ندارد؛ امّا سورۀ النجم(۵۳) آیۀ۲۶، سورۀ الزخرف(۴۳) آیۀ۸۶، سورۀ سبا(۳۴) آیۀ۲۳، سورۀ طه(۲۰) آیۀ۱۰۹(می‌گویند وجود دارد) و البتّه هر دو این پاسخ‌ها را می‌توان با احادیث مختلف پشتیبانی کرد. و موارد متعدد دیگری مانند برده‌داری از کنیز و غلام که در آیات متعدد قرآن هم تأیید شده است** هم برعکس به آزاد کردن آنان توصیه شده.** 1. انتقادات اخلاقی، ستم و بی‌عدالتی در قرآن

مواردی متعدد توسّط منتقدان قرآن مطرح شده است،** که برخی از **** یا **** مانند **** یا سید ایاد جمال‌الدین این موارد را مطابق اخلاقیات تمدن مدرن امروزی جهان نمی‌دانند و سروش با اشاره به «خوانش اخلاقی تاریخی»، قرآن را نیازمند خوانش رؤیا و خوابگزاری مطرح می‌کند.**** همچنین وی این مسائل اخلاقی مورد انتقاد در قرآن را در مواردی دوره‌ای و رویدادی مطرح می‌کند که نباید در عصر حاضر به آن آیات عمل شود،**** و می‌گوید که محمّد از خدا برتر بوده و قرآن مخلوق خود محمّد است بر اساس ارتباطی که به واسطه عالم رؤیا با خدایش داشته است و می‌گوید که کلام‌الله پنداشتن خود کتاب قرآن شما را در شرایطی سخت و لاینحل در بارۀ‌ مسائل اخلاقی قرار خواهد داد**** که مشابه نظر **** در بارۀ‌ ممکن بودن اسلام میانه‌رو و دوری از تندروی اسلامی که **** از قرآن می‌باشد است.**** روحانی شیعه ، نماینده ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۰ مردم شهر ** در مجلس عراق که در دوران ۱۶ سال از تبعید خود را در ایران و در حوزه علمیه قم گذراند و از منتقدان شدیدالحن نظام جمهوری اسلامی است، در بارۀ‌ ضرورت انسانی و دینی **** علاوه بر در دوران حکومت پیامبر اسلام که منجر به نزول سورۀ مدنی منافقون شد می‌گوید که تأیید برده‌داری در قرآن و اسلام و توهین به غیر مسلمانان عامل مهم دیگری برای ضرورت جدایی دین از بنیاد حکومت مدنی و مردمی‌بر پایۀ ** است. برخی از موارد غیراخلاقی قرآن عبارتند از:**

• در مورد زنان و خانواده سورۀ نساء (سورۀ ۴) آیۀ۲ و۳ (تعدد زوجات: «اگر بیم دارید که در کار یتیمان عادل نباشید، از بین زنان هرچه پسندیدید دودو و سه‌سه و چهارچهار نکاح کنید و اگر بیم آن دارید که بین زنان عادل نباشید فقط با یک زن یا تمامی‌زنانی که مالک آن‌ها شده‌اید (کنیز) نکاح کنید») و آیۀ۳۴ همان سورۀ (کتک زدن زنان)،** و سورۀ بقره (سورۀ ۲) آیۀ۲۲۳ که زنان را کشتزار مردان خطاب کرده است.**
• ** از زنان اسیر: آیۀ۲۴ نساء (زنان شوهردار بر شما حرام شده‌اند مگر آنان که با نیروی خودتان مالک شده‌اید)**** و سورۀ مومنون (سورۀ ۲۳) آیۀ۱ تا ۶ (مؤمنان رستگار شدند آنان که شرمگاه خود را نگاه می‌دارند جز بر همسران یا کنیزان خویش که در نزدیکی با آنان مورد ملامت قرار نمی‌گیرند).**** در بارۀ‌ آیۀ۲۴ سورۀ نساء این‌گونه گفته است که زن یا مرد، کوچک یا بزرگ در صورتی که علیه نظام اسلامی قیام کرده باشند و تسلیم نشده باشند در صورتی که زنده اسیر شوند **** مسلمان می‌تواند آن‌ها را در قبال گرفتن **** آزاد کند یا آن‌ها را به بردگی بگیرد و به مالکیت مجاهدان مسلمان درآورد از این رو مجاهد مسلمان به حکم امام خودش می‌تواند با زن محاربی که حتی شوهر داشته باشد **** کند.**
• سورۀ مائده (سورۀ ۱۶) آیۀ۳۸:****«و مرد و زن دزد را به سزای آنچه کرده‌اند دستشان را به عنوان کیفری از جانب خدا ببرید و خداوند توانا و حکیم است.»
• سورۀ نحل آیۀ۷۵ و ۷۶، تبعیض بین مردان در اسلام با تأیید برده‌داری با مقایسه شخص کر و لال با بنده زرخرید و این‌که برده را ناتوان عنوان کرده است** که برخی مسلمانان آن را به عنوان ناتوانی برده در قیاس با خرید و فروش برده پیش از اسلام قیاس کرده‌اند**** ولی آیه‌ مستقیم از تبعیض بین بنده زرخرید با صاحبش صحبت کرده که در اسلام نیز این خرید و فروش ادامه یافت حتی کودکان صغیر.**** البتّه قرآن به آزاد کردن برده نیز توصیه کرده است که این موضوع نیز به عنوان تناقض دیگری در قرآن توسّط منتقدان مطرح شده است.**** «اللّه برده زرخریدی را مثال می‌زند که هیچ قدرتی ندارد، و کسی را که از جانب خویش رزق نیکویش داده ایم و در نهان و آشکارا انفاق می‌کند آیا این دو برابرند؟ سپاس برای خداست، بلکه بیشترشان نمی‌دانند(۷۵) و اللّه دو مرد را مثال می‌زند که یکی گنگ (کر و لال) است و بر هیچ چیز توانی ندارد و باری بر دوش مولای خود است و به هر سو که او را بفرستد هیچ فایده‌ای ندارد، آیا این مرد با آن کس که مردم را به عدل فرمان می‌دهد و خود بر راه راست می‌رود برابر است؟ (۷۶) گروه‌های **** بر برده‌داری تأکید می‌کنند و مسلمانان غیر بنیادگرا بر این‌که قرآن مخالف برده‌داری است و بر این‌که برده‌داری پیام محمّد پیامبر اسلام نبوده است اما در همان سال‌های ۴۱ تا ۱۳۲ پس از هجرت محمّد، سرداری مسلمان از تونس یک میلیون پسربچه و ۳۰۰ هزار دختربچه ۵ و ۶ ساله را در دمشق پایتخت **** به **** می‌فروشد و امروزه همچنان بنیادگرایانی مانند **** نماز می‌خوانند و با نام الله سر می‌برند، مردم را آواره و برده‌فروشی می‌کنند و مسلمانان غیر بنیادی چون جمال‌الدین این را مخالف پیام محمّد می‌دانند.**
• سورۀ احزاب (سورۀ ۳۳) آیۀ۵۰(تأیید برده‌داری):** «زنانی که مهرشان را داده‌ای و آن زنانی که به نیروی خود مالک شده‌ای و دخترعموها و دختر عمه‌ها و دختر دایی‌ها و دختر خاله‌های تو که با تو مهاجرت کرده‌اند و زن مؤمنی که خود را به نبی بخشیده باشد بر تو حلال کردیم که هرگاه نبی اراده کند نکاح کند این حکم ویژه توست و نه دیگر مؤمنین که می‌دانیم برای زوج‌هایشان و آن زنانی که به توان و نیروی آنان تصاحب شده‌اند چه حکمی‌کرده ایم که بر تو حرجی نباشد.»**
• سورۀ توبه (سورۀ ۹) آیۀ۱۲۳:** «ای کسانیکه ایمان آورده اید، کافرانی که نزد شمایند را بکشید. تا در شما درشتی و شدت را بیابند؛ و بدانید که خداوند با پرهیزکاران است.»**
• سورۀ مائده (سورۀ ۵) آیۀ۳۳:** «سزای کسانی که با [دوستداران] خدا و پیامبر او می‌جنگند و در زمین به فساد می‌کوشند جز این نیست که کشته شوند یا بر دار آویخته گردند یا دست و پایشان در خلاف جهت یکدیگر بریده شود یا از آن سرزمین تبعید گردند این رسوایی آنان در دنیاست و در آخرت عذابی بزرگ خواهند داشت.»**
• سورۀ التوبه (سورۀ ۹) آیۀ۲۸:** «ای کسانی که ایمان آورده اید، مشرکان نجسند و از سال بعد نباید به مسجد الحرام نزدیک شوند، و اگر از بینوایی می‌ترسید، خدا اگر بخواهد به فضل خودش بی‌نیازتان خواهد کرد. زیرا خدا دانا و حکیم است.»**
• سورۀ التوبه (سورۀ ۹) آیۀ۲۹:** «کسانی را از اهل کتاب که به خدا و روز قیامت ایمان نمی‌آورند و چیزهایی را که خدا و پیامبرش حرام کرده است بر خود حرام نمی‌کنند و دین حق را نمی‌پذیرند بکشید، تا آن‌گاه که به دست خود در عین مذلت جزیه بدهند.»**
• سورۀ الانفال (سورۀ ۸) آیۀ۱۲:** «و آن‌گاه را که پروردگارت به فرشتگان وحی کرد: من با شمایم. شما مؤمنان را به پایداری وادارید. من در دل‌های کافران بیم خواهم افکند. بر گردنهایشان بزنید و انگشتانشان را قطع کنید.»**
• سورۀ توبه (سورۀ ۹) آیۀ۵:** «پس چون ماه‌های حرام به سر آمد آن‌گاه مشرکان را هر جا یافتید به قتل رسانید؛ و آن‌ها را دستگیر و محاصره کنید؛ و هر سو در کمین آن‌ها باشید. چنانچه توبه کردند و نماز به پای داشتند و زکات دادند پس از آن‌ها دست بدارید؛ که خدا آمرزنده و مهربان است.»**
• سورۀ توبه (سورۀ ۹) آیۀ۱۲ تا 14:** «اگر پس از بستن پیمان، سوگند خود شکستند و در دین شما طعن زدند، با پیشوایان کفر قتال کنید که ایشان را رسم سوگند نگه داشتن نیست، باشد که از کردار خود بازایستند.»**
• سورۀ بقره(۲) آیۀ۱۹۱:

  ** «هرجا که آن‌ها را بیابید بکشید و از آنجا که شما را رانده‌اند، برانیدشان، که فتنه از قتل بدتر است؛ و در مسجد الحرام با آن‌ها مجنگید مگر آنکه با شما بجنگند؛ و چون با شما جنگیدند بکشیدشان که این است پاداش کافران.»**

  1. ریشۀیابی اشکالات

1.3.1) خوانش رؤیا از آیات قرآن

نواندیش دینی، **** چنین مطرح کرده است که آیات قرآن حاصل رؤیای محمّد بوده‌اند و تشریح کرده است که محمّد به عنوان یک مخلوق از خدا برتر بوده و ریشه آیات قرآن از درون خود محمّد و به واسطه عالم رؤیا بوده است از این رو آیات قرآن را نیازمند خوابگزاری می‌داند و نه تفسیر.** کسانی که با سروش مخالفت کردند عالم رؤیا خواندن منشأ قرآن را به مفهوم باز شدن راه برای دروغ خواندن قرآن می‌دانستند. وی در پاسخ آن‌ها گفت که «اگر وحی نبی را حجت می‌دانید رؤیای او را نیز حجت بدانید».**** در **** سروش در مناظره‌ای دوجلسه‌ای با منتقد مخالف خودش **، کسی که حامی‌دیدگاه تفسیری و مخالف رؤیا خواندن قرآن است، اینچنین مطرح کرد که با خوانش رؤیا از آیات قرآن، تناقضات و موارد انتقادات اخلاقی در قرآن توجیه می‌شوند. او با تأیید این‌که مطابق گفته‌های تمام مورخان محمّد در زمان وحی «دچار احوال نامتعارفی می‌شد چیزی شبیه خواب بلکه سنگین‌تر از خواب» قرآن را نیازمند خوابگزاری دانست.

1.3.2) اتّهام جنون

محمّد امین در منابع اسلامی پیش از بعثت به راست‌گویی و درست‌کاری مشهور بود و پس از بعثت مطابق آیات قرآن ناباوران او را مجنون خواندند****به مفهوم جن‌زده اما در قرآن چیزی از این‌که او را دروغ‌گو خوانده باشند گفته نشده است. بعدها هرگونه شک به محمّد (همچون مجنون خواندن) و زیر سؤال بردن آیات قرآن به معنی کفر و حکم مرگ بود که در آیات قرآن به ویژه سوره‌های مدنی نیز به این موضوع بارها اشاره شده است. محمّد پیش از بعثت به راست‌گویی و درست‌کاری مشهور بود و این در حالی ست که در آیه‌ و آیات دیگری از قرآن، از جمله سوره‌های حجر آیۀ۶، سباء آیۀ۸ و آیۀ۴۶، صافات آیۀ۳۶، دخان آیۀ۱۴، طور آیۀ۲۹، قلم آیۀ۲ و ۵۱ و تکویر آیۀ۲۲، در بارۀ‌ این می‌گوید که پس از بعثت و در زمان حیات محمّد کسانی که به پیامبری او باور نداشتند به او مجنون می‌گفتند: ** الَّذِینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ بابْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکْرَ وَیَقُولُونَ انّهُ لَمَجْنُونٌ ﴿۵۱﴾ وَمَا هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعَالَمِینَ ﴿۵۲﴾ و همانا نزدیک است کافران هنگامی که قرآن را می‌شنوند، با [نگاه‌ها و] چشم‌هایشان تو را به زمین بزنند و می‌گویند: او مجنون است؛ حال آنکه قرآن [یا پیامبر] جز اندرزی برای جهانیان نیست. اتّهام جنون محمّد به عقیده مسلمانان مردود است و استدلال‌های متفاوتی را مطرح می‌کنند. **** با توجّه به این‌که مردم آن زمان محمّد را تا پیش از بعثت، «محمّد امین» می‌خواندند و تا پیش از **** حتی نامسلمانان امانت‌های خود را به وی می‌سپردند، اتّهام جنون را از جانب دشمنان محمّد می‌داند**** هر چند که حصر اقتصادی محمّد و یارانش توسّط مردم مکه انجام شده بود. در روایات آمده است که محمّد برای نصب حجر الاسود به عنوان حَکَم انتخاب شد و در اختلاف نظر قبایل چاره‌اندیشی کرد و به عقیده مسلمانان این نشانۀ مجنون نبودن محمّد و تصدیق آیات قرآن است.** مرگ خدیجه در زمانی رخ داد که** از جمله پیامبر و خدیجه در **** در حصر اقتصادی بودند. تا آن زمان، محمّد در بعثت و پیامبری‌اش قدرت حکومت اسلامی نداشت و همچنین تنها یک همسر داشت. قرآن در زمان حیات پیامبر اسلام به صورت کامل نوشته نشد. بین محقّقان از جمله خود مسلمانان همواره بر سر این‌که آیا محمّد واقعاً بی‌سواد بوده است یا نه اختلاف نظر وجود داشته است. قرآن محمّد را امّی خطاب کرده**** و در آیۀ۴۸ سورۀ عنکبوت گفته است «تو پیش از قرآن کتابی را تلاوت نکردی و ننوشتی که اگر اینچنین بود اهل باطل کننده به شک افتاده بودند».**** این دیدگاه را اتخاذ می‌کند که امی به معنی عدم آشنایی محمّد با متنه‌ای مقدّس در بین مردم بوده است نه به معنی بی‌سواد بودن.**** نهایتاً قرآن توسّط خلیفه سوّم،**** در قالب چند جلد **** جمع آوری گشت**** و همچنین در نوشته‌های تاریخی صحبت‌هایی از **** نیز در میان است.**

1.3.3) اسکیزوفرنی

لباس **** شده توسّط یک فرد مبتلا به اسکیزوفرنی

** نویسنده آمریکایی، **** و از هواداران **** در مناظره با ، می‌گوید محمّد در آن زمان به **** مبتلا شده است که ادعای محمّد در بارۀ‌ این‌که قرآن توسّط فرشته مقرب و برتر، **** بر او دیکته شده باشد را روشن می‌کند. وی می‌گوید بر اساس احادیث اگر کسی بگوید که محمّد به بیماری اسکیزوفرنی مبتلا بود او در اسلام باید کشته شود و این شرحی از یک دین میانه رو نیست.**** هریس می‌گوید اسلام میانه‌رو نیز امکانپذیر است و تندروی اسلامی ناشی از برداشت تحت الفظی وحی از قرآن بدون بررسی بوده است،**** که مشابه نظر **** است در بارۀ‌ این‌که کلام‌الله پنداشتن قرآن شما را در **** قرار خواهد داد**** و این‌که قرآن مخلوق خود محمّد و حاصل ارتباط وی در عالم رؤیا بوده است (مطابق تمام منابع اسلامی «احوال نامتعارفی عمیق‌تر از خواب»).**** هریس مبحثی از احادیث مطرح می‌کند که می‌گوید: با توجّه به احادیث اگر یک مسلمان تصمیم بگیرد که دیگر مسلمان نباشد، او باید کشته شود. اگر کسی جرات کرده و نظری را در بارۀ‌ قرآن بیان کند که آن را یک کتاب عادی از یک دین افسانه‌ای مطرح کند یا این‌که بگوید محمّد یک اسکیزوفرنیک بوده، او نیز باید کشته شود. لازم به گفتن نیست که تمایل به کشتن مردم برای جرم‌های خیالی همچون ارتداد و کفرگویی شرحی از میانه‌روی مذهبی نیست.** شخصی که به** مبتلا شود با وجود توهمات دیداری و شنیداری همچنان می‌تواند برای مثال **** کند یا در دانشگاه تدریس کند مانند **** که برنده **** شد اما در ۳۰ سالگی به اسکیزوفرنی مبتلا شده بود و اطرافیانش مدت‌ها متوجّه واقعی نبودن شخصیت‌های خیالی او نشدند. محمّد در ۴۰ سالگی مدعی شد که **** بر او نازل می‌شود. برخی او را که به امین مشهور بود مجنون خواندند و برخی به او ایمان آوردند.**

1.3.4) در احادیث شیعه و سنّت

در نهج البلاغه‌، **** به **** پیش از جنگ **** توصیه می‌کند که با استناد به قرآن مناظره نکند: با آن‌ها به قرآن مناظره مکن، زیرا قرآن دو پهلو است. تو چیزی می‌گویی و آن‌ها چیزی در جوابت می‌گویند، بلکه با آن‌ها به سنّت (پیامبر) مناظره کن که راه گریز نیابند. ** از **** روایت می‌کند:جدال در قرآن کفر است. ** با استناد به حدیث فوق از **** و همچنین آیات قرآن،** صراحت (شفاف و واضح بودن) قرآن را به چالش کشیده و می‌گوید: دوران خلافت عمر آنچنان سخت و پرخشونت بود که کسی جرئت کوچترین اعتراضی نداشت. در این دوره نیز شکنجه و سرکوب کسانی که به اسلام و آیت قرآن اعتراض یا تردید داشتند رواج داشت به طوری که در زمان عمر حتی گفتگو از تفسیر قرآن نیز ناروا بود.**

1.3.5) ناسخ و منسوخ

قرآن در جواب طعنه زنان می‌گوید: هر آیه‌ای را نسخ کنیم یا آن را به [دست] فراموشی بسپاریم بهتر از آن یا مانندش را می‌آوریم مگر ندانستی که خدا بر هر کاری تواناست.** چون آیه‌ای را به جای آیه‌ دیگر بیاوریم و خدا به آنچه به تدریج نازل می‌کند داناتر است می‌گویند جز این نیست که تو دروغ‌بافی [نه] بلکه بیشتر آنان نمی‌دانند. بگو آن را روحُ‌القُدُس از طرف پروردگارت به حق فرود آورده تا کسانی را که ایمان آورده‌اند استوار گرداند و برای مسلمانان هدایت و بشارتی است** ابن وراق در این باره می‌گوید: می‌بینیم که تئوری نسخ آیه، چگونه دانشمندان و نویسندگان را از گرفتاری‌های وابسته به تضادها و نا همگونی‌های متون قرآن نجات می‌دهد. با این وجود متن و روان آیه‌های مکی و مدنی و تفاوت آشکارشان با یکدیگر نمی‌تواند مدافعان اسلام را به گونه کامل به ساحل نجات برساند. زیر آیه‌های مکی که در آغاز ادعای پیامبری محمّد نازل شده، همه حکایت از بردباری و شکیبایی و تحمل اندیشه‌ها و کردار دیگران را دارد و آیه‌های مدنی که در زمان فرمانروایی محمّد نازل شده، همه از کشتن و نابود کردن و گردن زدن و قطع عضو می‌زنند. بدین ترتیب، آیه‌هایی که کشتن و نابود کردن (برای مثال، آیۀ۵ سورۀ توبه**) را فرمان می‌دهند، آیه‌های با مضمون بردباری و صبر و تحمل اندیشه‌ها و کردار دیگران را پند می‌دهد را نسخ می‌کند** ** در **** ذیل بحث نسخ آیات بیان می‌دارد که نسخ آیات از جنس تناقض احکام نیست بلکه از نوع تکمیل است. به عنوان مثال می‌گوید: آیه: فاعفوا و اصفحوا حتی یاتی اللّه به امره،**** ترجمه: فعلاً عفو کنید و نادیده بگیرید تا خداوند امر خود را بفرستد، که به‌روشنی می‌فهماند: حکم عفو و گذشت دائمی نیست و به زودی حکمی دیگر می‌آید، که بعدها به صورت حکم جهاد آمد؛ و مانند حکم زنان بدکاره که فرموده: فامسکو هن فی البیوت، حتی یتوفیهن الموت او یجعل اللّه لهن سبیلا،**** ترجمه: ایشان را در خانه‌ها حبس کنید تا مرگشان برسد و یا خدا راهی برایشان معین کند، که باز به‌وضوح می‌فهماند حکم حبس موقتی است و همین‌طور هم شد و آیۀ شریفه با آیۀ تازیانه زدن به زناکاران نسخ گردید، پس جمله: «حتی یاتی اللّه به امره****» در آیۀ اول و جمله «او یجعل اللّه لهن سبیلا****» در آیۀ دوم خالی از این اشعار نیستند که حکم آیه موقتی است و به زودی دستخوش نسخ خواهند شد.»** به گفته او «از نظر آیۀ نامبرده نسخ باعث نمی‌شود که خود آیت نسخ شده به کلی از عالم هستی نابود گردد، بلکه حکم در آن عمرش کوتاه است، چون به وضعی وابسته‌است که با نسخ، آن صفت از بین می‌رود.» ** در کتاب آدم از نظر قرآن معتقد است که **** در آیات **** نیست و آن را موهن مقام إلهی و مغایر **** می‌داند. وی آیۀ ما ننسخ من آیة او ننسها… را متضمن ادیان پیشین و آیات کون می‌شمارد یعنی ****، ادیان قبل از خود را **** نموده و همچنین هر پدیده‌ای وقتی در اثر مرور زمان از بین برود و یا از کار بیفتد، مثل آن یا بهتر از آن ساخته می‌شود و این سنّت إلهی است و معنای **، جز این نیست.

1. معجزه بودن قرآن

** در کتاب **** معجزه بودن قرآن را از دو جنبۀ لفظ و محتوا قابل بررسی دانسته‌است. به این دو جنبه اصطلاحاً اعجاز لفظی و اعجاز محتوایی می‌گویند. بسیاری دانشوران[]سده‌های آغازین پس از اسلام به اعجاز لفظی قرآن قائل نبودند. بلکه ادعای اعجاز لفظی قرآن با گذشت زمان و افزایش تعصب‌ها مطرح شد. مثلاً ، یکی از این افراد، در نفی اعجاز لفظی قرآن می‌گوید «نظم قرآن و کیفیت ترکیب جمله‌های آن معجزه نیست و سایر بندگان خدا می‌توانند نظیر یا حتی بهتر از آن بیاورند». در همین راستا **** بزرگ عرب منشئات خود را برتر از قرآن دانسته‌است. اثبات اعجاز محتوایی قرآن از اعجاز لفظی هم مشکل‌تر است. چرا که مطلب چشمگیر تازه‌ای که دیگران نگفته باشند یا دستور اخلاقی نابی که بدیع جلوه کند در قرآن نیامده‌است. داستانه‌ایش اغلب از داستانه‌ای یهودیان و ترسایان اخذ شده‌است و همین انتقادی بود که خود دشمنان محمّد هم در مکه در آن زمان به وی کردند و داستانه‌ای قرآن را **** خواندند. چندان که یکی از مخالفان محمّد در مقام انتقاد از وی گفت که قصه‌هایی از **** می‌داند که از داستانه‌ای محمّد دلکش‌تر است. حتی احکام و شرایعی که در قرآن آمده‌است همه در دینه‌ای دیگر سابقه می‌دارد یا ادامۀ آداب و سنن عربی جاهلی‌است. (جز زکات و جهاد. این دو را معلول تشکیل حکومت از سوی محمّد دانسته‌اند و بدون لشکر و پول کار چنان حکومتی پیش نمی‌رفت) تعدادی از این احکام و شرایع با گذشت زمان تغییر کرده‌است و حتی به فراخور حال‌و روز محمّد حکم‌های متضاد صادر شده‌است. این حکم‌های متضاد برای مسائل واحد در فقه اسلامی با عنوان ناسخ و منسوخ مطرح است. مسئلۀ ناسخ و منسوخ از وجوهی‌است که منقدان در اثبات بشری بودن قرآن بر می‌شمرند. البتّه **** در کتاب خود با عنوان «» به اثبات این مطلب می‌پردازد که کتاب ۲۳ سال معجونی است از تحریف کتب تاریخ، قرآن و تفسیر و سیره و جز این‌ها و به عنوان نمونه مدعای این کتاب مبنی بر این‌که ابوالعلاء معری منشئات خود را برتر از قرآن دانسته‌است را رد نموده به **** او استناد می‌کند که در آنجا می‌گوید: «کتابی که محمّد آورده با اعجاز خود همه را مغلوب ساخته‌است»**

2.1) درون‌مایۀ قرآن

به گفته **** هنگامی که یک خوانندۀ آشنا به نوشتارهای ابراهیمی قرآن را می‌خواند در می‌یابد که درون‌مایۀ آن عموماً همان مطالب و داستانه‌ایی است که در آن نوشتارها آمده‌است. معتقد است کتاب قرآن سرشار از اشتباهات و تناقضات تاریخی و علمی است. علاوه بر آن الله و کتاب خدا بعضاً و یا عموماً برخی رفتارهای ناپسند همچون دروغ‌گویی، دزدی، نیرنگ، فریب و حیله‌گری، برده‌داری، تجاوز جنسی، زجر، شکنجه و تروریسم را مجاز می‌شمارد.** می‌نویسد بدون تردید می‌توان گفت نخستین اثری که از خواندن قرآن در ذهن خواننده آن می‌نشیند آنست که محمّد، اصول و موازین اسلام را از یهودیان حجاز آموخته‌است. اصول و احکامی که برگه‌های ابتدایی قرآن را پرکرده‌است عبارتند از روز قیامت، بهشت و دوزخ، کتاب آسمانی، وحی به وسیلۀ فرشته، مزایای پیروی از امور مذهبی و غیره که به‌ گونه‌ای کامل از نوشتارهای مقدّس کلیمی‌ها و یهودیان گرفته شده‌است.** در مقابل دیگر متفکرین نظرات دیگری نیز ارائه دادند. پروفسور** فیلسوف معاصر فرانسوی می‌گوید: «اگر اندیشۀ محمّد خرافی بود و اگر وحی او وحی الهی نبود، هرگز جرأت نمی‌کرد بشر را به علم دعوت کند. هیچ‌یک از افراد بشر و هیچ شیوۀ تفکری به اندازۀ محمّد و قرآن، انسان را به دانش دعوت نکرده‌اند، تا آنجا که در قرآن، نهصد و پنجاه بار از علم، فکر و عقل سخن به میان آمده‌است».**

2.2) ارزش ادبی قرآن

، پدر علم مطالعات قرآنی در اروپا، ضمن قابل شمردن ارزش بلاغی قرآن، قرآن را از نظر زیبا‌شناسی به هیچ روی اثر تراز اولی به حساب نمی‌آورد. از نظر نلدکه محمّد به هیچ وجه در سبکْ استاد نیست و این تعصب مسلمانان است که یک تولید معیوب ادبی را تا حدّ شاهکاری بی‌بدیل بالا برده‌اند. از نظر نلدکه اگر قرآن بی‌نقص از آب درآمده بود حقاً آن را می‌شد معجزه شمرد. چون تا پیش از قرآن اثر قابلی در نثر عربی تولید نشده بود و هرچه بود به شعر بود. از این رو از دید یک ناباور بر محمّد نمی‌توان خرده گرفت که چرا نثری که تولید کرده‌است معیوب است چرا که کارهای آغازین هیچوقت بی‌نقص نیست.** نلدکه در این عقیده تنها نیست. همۀ مستشرقان تا اواسط قرن بیستم، نظیر **** و ، همانند نلدکه قرآن را از نظر ادبی بی‌دقت، پراشتباه، ناقص و ملال آور می‌دانستند. به گفته استفان وایلد، استاد دانشگاه بن، این‌گونه قضاوت‌ها از متن ادبی قرآن عموماً هم توسّط اعراب مسیحی و هم محقّقان مسلمان رد می‌شوند. انتساب «قطعه، قطعه بودن» و «عدم پیوستگی» متن قرآن در نوشتارهای مستشرقین بعدی تا به امروز نیز تکرار شده‌است. ، نویسنده معروف آمریکایی-انگلیسی که بعضی از آثار او در لیست پرفروشترین‌ها قرار دارند علل عدم درک مستشرقین از زیبایی قرآن را به انتظار نادرست آن‌ها از این کتاب مربوط می‌داند. او معتقد است قرآن بیشتر از این‌که یک کتاب خواندنی -مانند کتاب‌های پر فروش دنیا- باشد، یک کتاب شنیدنی است.**

2.2.1) ارزش ادبی داستانه‌ای قرآن

نلدکه معتقد است داستانه‌ای **** که برای عبرت آورده شده‌است از نظر ادبی چنگی به دل نمی‌زند. شخصیت‌های پیامبرانش کپی‌برداری از شخصیت **** است و همه به سان محمّد سخن می‌گویند و با مخالفان مشابهی طرفند. حتی در جایی **** قوم خود را از پرستش خدایان باطلی نهی می‌کند (با ذکر نام این خدایان) که خدایانیاند که **** زمان **** می‌پرستیدند نه **** قوم نوح.** در توضیح آیۀ۲۳ سورۀ نوح که چرا قرآن مشرکین عرب را از پرستش خدایان زمان نوح بر حذر می‌دارد برخی مفسّران گفته‌اند بت‌های قوم **** یعنی ود، سواع، یغوث، یعوق و نسر -که بر گرفته از شخصیتهای حقیقی زمان **** با همین نامها بودند****- پس از طوفان تا مدتها زیر خاک ماندند تا این‌که اعراب آن‌ها را بیرون آوردند و خود به پرستش آن‌ها روی آوردند.** پس عجیب نیست که در نزد مشرکان قریش این قصه‌ها به اندازۀ داستانه‌ای** و **** جالب نبود. داستانه‌ای اخیر را **** با **** بازمی‌گفت و آن‌ها را در سفرهای تجاری‌اش به **** آموخته بود. **** به قدری از رقابت پیش آمده با نذر خشمگین بود که هنگامی که نذر در جنگ بدر اسیر شد به وی رحم نکرد و بکشتش. در حالی که در موارد دیگر هم‌وطنان را بخشوده بود.**

2.2.2) صحّت تاریخی

از دید مسلمانان، مفسّرین **** به صورت تاریخی همواره معتقد به صحت تاریخی قرآن بوده به این معنی که آیات قرآنی که امروزه در دست ما است دقیقاً همان چیزی است که محمّد بیان کرده‌است و هیچ‌گونه تغییری اعم از حذف یا اضافه در آن صورت نگرفته‌است.** البتّه اهل سنّت به صورت سنّتی سه طریق اصلاح را پذیرفته‌است: با استناد به آیاتی مانند رعد ۳۹ یا اعلی ۶–۷ تفاسیر سنّتی اهل سنّت پذیرفته‌اند که خود خدا ممکن است باعث بشود که محمّد برخی از آیات را فراموش کند و یا حتی آیاتی از قرآن را حذف کند (مقایسه کنید با تفاسیر شیعه مانند **** که این موضوع را نمی‌پذیرند). دیگر این‌که ممکن است برخی از آیات قرآن جایگزین آیات دیگر شده باشند (ناسخ و منسوخ). امّا علاوه بر این‌ها برخی از علمای اهل سنّت هم معتقد بودند که تحت نظارت جبرئیل، محمّد برخی از آیات را که به او وحی شده بود را در قرآن قرار نداده‌است.** از نظر تاریخ‌شناسی، به گفته** و ریچارد بل، اگر هرگونه تغییری از طریق اضافه کردن، حذف کردن، و یا تغییر متن اتّفاق افتاده بود، تقریباً با قطعیت جدال درمی‌گرفت، ولی رد و نشانی کمی از جدال مشاهده می‌کنیم. خیلی از افراد مذهبی‌تر مسلمان رفتار عثمان را توهین‌آمیز یافتند و او نهایتاً بسیار غیرمحبوب شد، اما عموماً اتّهام تحریف قرآن در لیست اتّهامات او قرار نگرفته و هیچوقت نکته اصلی نبوده‌است. البتّه دیدگاه شیعه وجود داشته که بخش‌هایی از قرآن که به علی و خاندان او اشاره داشته از قرآن حذف شده‌اند. امّا این اتّهام به همان اندازه به عثمان وارد شده که به دو خلیفه اول، که قرآن اوّلین بار تحت نظارت آن‌ها فرض شده‌است که جمع شده، نیز وارد شده‌است. به گفته وات و بل، این ادعا بر پایۀ دلایل اعتقادی بوده و برای مورخین مدرن جذابیتی ندارد.**

2.2.2.1) عدم تعلق سورۀ فاتحه به قرآن

سورۀ فاتحه امروزه در صدر قرآن جای گرفته‌است. محتوای این سوره تماماً دعایی است و آکنده از راز و نیاز با خداست. پس از نظر منتقدان کلام خدا نیست وانگهی کلام کسی‌است که با خدا سخن می‌گوید (طبعاً محمّد).** برای نمونه در بندهایی از سوره‌ آمده‌است «تنها تو را پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم. به راه راستمان هدایت کن.» این سوره در شماری از نسخه‌های قرآن نبود. مثلاً**** از **** و این سوره و دو سورۀ ** را کلام خدا نمی‌داند.** تفصیل ماجرا این‌که بر اساس برخی روایات هنگام تدوین قرآن اختلافی بین صحابه در مورد این‌که آیا **** از اول قرار بوده که در **** قرآن قرار بگیرد یا نه رخ داد. با قرار دادن سورۀ فاتحه (و دو سورۀ ) در مصحف مخالف بود زیرا می‌گفت که سورۀ فاتحه به هیچ جای خاصّی از قرآن تعلق ندارد و اگر بخواهد آن را در مصحف قرار دهد باید آن را در اول هر بخش از قرآن تکرار کند. برخی از دانشوران با این استدلال که این سوره با لفظ «قل» شروع نمی‌شود آن را متعلق به قرآن ندانسته‌اند.**** در مقابل مفسّرین قرآن معتقدند «خدای‌تعالی در این سوره به بنده خود یاد می‌دهد که چگونه حمدش گوید، و چگونه سزاوار است ادب عبودیّت را در مقامی که می‌خواهد اظهار عبودیّت کند، رعایت نماید».**** به دو دلیل روایاتی که در باب تفاوت‌های مصحف ابن مسعود با قرآن فعلی نقل شده‌اند را نادرست می‌داند:**** (۱) برخی بزرگان اهل سنّت مانند **** و **** نسبت دادن این روایت به ابن مسعود را ناروا دانسته‌اند. (۲) **** روایتش از قرآن را از ابن مسعود گرفته و معوذتین در قرآن عاصم آورده شده‌اند.**

1. بازتاب خرافات جاهلی در قرآن

3.1) خرافات جاهلی در قرآن

از قرآن انتقاد شده‌است که بر اوهام و خرافات عرب جاهلی صحه گذاشته‌است.{ دو نمونه در اینجا قابل ذکر است. یکی اعتقاد به **** است؛ و دیگری **** و چشم‌زخم. علی دشتی در بیست و سه سال می‌نویسد: «جای شگفت نیست که عربه‌ای قرن ششم میلادی بهره‌ای کافی از اوهام داشته باشند؛ ولی شگفت این است که هر دو موضوع در قرآن منعکس شده باشد. آن هم به صورت ایجابی و مانند یک امر واقع»** به‌ویژه موضوع جن ممکن است برای باورمندان عقلگرا هضمش دشوار باشد. در قرآن بیش از ده بار به جنیان اشاره شده‌است؛ و حتی سوره‌ای به این نام در قرآن هست. پس نمی‌توان به آسانی با تأویل و توجیه قضیه را فیصله داد. مثلاً در آیۀ۲۸ سورۀ جن گفته شده‌است که چند نفر از جنیان پس از شنودن بندهایی از قرآن به قدری متأثر شدند که اسلام آوردند. علی دشتی با ذکر این مورد و چند مورد مشابه می‌گوید: آیا آمدن این مطالب «در کتابی که آن را کلام خدا می‌گویند آن هم از طرف شخصی که بر ضد خرافات و عادات جاهلانۀ قوم خود قیام کرده‌است و در مقام اصلاح فکر و اخلاق آن‌ها برآمده‌است موجب تأمل و حیرت نمی‌شود؟»** البتّه سحر (نیروی خارق عادت به مدد عفریت‌ها) در تورات و انجیل هم آمده و محدود به عقاید عرب زمان پیامبر اسلام نبوده است.

3.2) رسوم اعراب در قرآن

در میان قبایل اعراب و **** رسومی وجود داشت که **** نیز بعداً دقیقاً همان رسوم را در اسلام اجرا نمود. این‌ها به این شرح است:

• عدم ازدواج با زن پدر. خدا نیز فرمود زنانی را که پدرتان گرفته شما نگیرید.
• صدقه دادن یک پنجم از گنجی که یافت می‌شود: خدا نیز فرمود که بدانید آنچه غنیمت به چنگ آورید یک پنجم آن مال خداست.
• عبدالمطلب خونبها را صد شتر قرار داد و مورد مشابه آن در قرآن.
• دور طواف کعبه نزد قریش تعداد مشخصی نداشت، عبدالمطلب دستور داد هفت مرتبه دور کعبه بگردند. خدا نیز در قرآن همین حکم را قرار داد.
• عبدالمطلب آب چاه زمزم را وقف حاجیان کرد و اسم آن را سقایةالحجان (آب‌دان حاجیان) گذاشت. خداوند نیز در قرآن همین کار را کرد.

1. ابزار و آلت‌دست بودن برای خواسته‌های محمّد

ابن وراق به نقل از کائناتی می‌نویسد: این محمّد است که در سلسله مراتب دینی بالاتر از همه و حتی الله قرار می‌گیرد، به گونه‌ای که الله در ساختار اسلام نقش درجه دوّم پیدا می‌کند و در واقع در خدمت پیامبر و نماینده خود در می‌آید. الله، دیگر موجودی بالاتر و والاتر از همه نیست، که هر چیزی باید در راه خدمت به او فدا شود، بلکه الله موجود توانمند و یکتائی است که در خدمت هدف‌های سیاسی پیامبر در می‌آید، راه را برای پیروزی‌های جنگی او هموار می‌کند، او را در هنگام شکست‌های جنگی دلداری و تسکین می‌دهد. مشکلاتِ تشکیل یک امپراطوری بزرگ را برای فرمانروائی بر افراد بشر از سر راه او برمی‌دارد و موانعی را که در راه رسیدن به هدف‌های سیاسی و دنیوی او وجود دارد، برایش هموار می‌کند… (الله) مشکلات محمّد را با آیه‌هایی که به سودش نازل می‌کند، بر طرف می‌سازد. اشتباهاتش را هموار می‌کند؛ لغزش‌هایش را مشروع جلوه می‌دهد و در مقام یک خدای ستمگر، وحشی و غیراخلاقی سامی، تحقق غریزه‌های ددمنشانه پیامبرش را تشویق می‌کند قرآن به مسائلی پرداخته‌است که ممکن است در دیدۀ منتقد بس حقیر جلوه کند. از آن جمله‌است: مسائل خصوصی محمّد یا آن زنان وی یا نزاع‌های لفظی وی با مخالفانش. آمدن چنین مطالبی در قرآن دون شان کتابی دانسته شده‌است که بنا به ادعا کتاب هدایت بشر در همه اعصار است.** واکنش عمومی مسلمانان به این دست از انتقادات این است که در همۀ آیه‌ها آموزه‌هایی است که مؤمنان را به کار می‌آید. در زیر چند مورد از این مسائل که به انتقاد از قرآن انجامیده‌ است ذکر می‌شود:**

4.1) کینۀ محمّد از ابولهب

** که عموی محمّد بود از مخالفان وی در مکه هم به شمار می‌آمد. درگیری‌های محمّد با وی و استخفاف‌هایی که محمّد از وی می‌دید به کینۀ محمّد از وی انجامیده بود. این کینه به صورت سوره‌ای (سورۀ مسد) در قرآن بازتاب یافته‌است و در آن حتی از طعنه به همسر ابولهب خودداری نشده‌است. این سوره که محتوایش دشنام و طعنه‌زدن به ابولهب است، به قول علی دشتی، «از حیث موضوع قابل انتساب به پروردگار عالم نیست… از ساحت کبریای آفرینندۀ جهان و قادر مطلق دور است که به یک عرب نادانی دشنام دهد و نفرین کند و زن او را حمّالةالحطب بنامد.»** مسلمانان این آیات را نیز مانند دیگر آیات دارای آموزه‌هایی می‌دانند. از ۴ آیۀ سورۀ مسد مانند دیگر آیات تعالیم فلسفی اسلامی گوناگون و زیادی برداشت شده‌است.** در **می‌نویسد: از آیات این سوره حداقل ۱۰ پیام برداشت می‌شود: ۱- اعلام برائت از نااهلان جزء دین است. «تَبَّتْ یَدا أَبِی لَهَبٍ» ۲- کیفر توهین به مقدّسات، لعن و نفرین ابدی است. «تَبَّتْ یَدا أَبِی لَهَبٍ» ۳- باید برای نابودی کامل کفر دعا کنیم. «یَدا»(قطع شدن دو دست نشانۀ بی‌نتیجه ماندن تلاشهاست) («تَبَّتْ» از ریشه «تب» به معنای خسران و هلاکت است و مراد از «ید» در آیه، دستِ ظاهری نیست، بلکه کنایه از وسیله قدرت و تلاش انسان است؛ بنابراین معنای آیه‌ چنین است که تلاشهای ابولهب به هدر رفت و بی‌نتیجه ماند، و او گرفتار زیان و خسارت شد) ۴- پاسخ مخالفان را مثل خودشان بدهید. در پاسخ آنان که به پیامبر گفتند: «تبا لک» خداوند فرمود: «تَبَّتْ یَدا أَبِی لَهَبٍ» ۵- در نظام مکتبی، ضابطه بر رابطه مقدم است. (ابولهب عموی پیامبر بود) ۶- مال و ثروت، یکی از ابزارهای مخالفان انبیاست. «ما أَغْنی عَنْهُ مالُهُ وَ ما کَسَبَ»(ابولهب سرمایه‌‌داری بود که ثروتش را برای محو اسلام هزینه کرد) ۷- بدتر از فساد تکرار آن است. «حَمَّالَةَ» ۸- در برابر قهر الهی نه ثروت کارایی دارد و نه هر چیز که در اثر تلاش به دست‌‌اید، خواه ثروت باشد یا مقام و عنوان و حکومت و شهرت. «ما أَغْنی عَنْهُ مالُهُ وَ ما کَسَبَ» ۹- قهر الهی نسبت به ستمگران دور نیست. «سَیَصْلی» ۱۰- اشرافیّت دنیا، همراه با تحقیر آخرت است. «فِی جِیدِها حَبْلٌ مِنْ مَسَدٍ»

4.2) پسر نداشتن محمّد

محمّد باوجود داشتن زنان بسیار هرگز صاحب پسری نشد که به بلوغ برسد. همۀ پسرانش در کودکی بمردند. اهمّیت داشتن فرزند ذکور در جامعۀ مردسالار عربستان صدر اسلام بر کسی پوشیده نیست. پس از مرگ دو تن از پسران محمّد، عاص بن وائل سرکوفتی به محمّد زد و او را ابتر (دم‌بریده) خواند. سورۀ کوثر پاسخی‌است که محمّد از زبان خدا به وی می‌دهد.** در بند پایانی سورۀ گفته‌است که هر که تو را طعن می‌کند خود دم بریده‌است. یکی‌به‌ دوی قادر متعال با عربی نادان آن هم در کتاب هدایت بشر، انتقاد برانگیخته‌است.** مسلمانان این ۳ آیه را نیز مانند دیگر آیات دارای آموزه‌هایی می‌دانند. برای نمونه از دید شیعه آیۀ نخست تنها آیه درمورد فاطمه ‌است و شان نزول آن، مقام بالای کوچک‌ترین دختر محمّد است. آیۀ دوّم هم که خدا دستور شکرگزاری و قربانی کردن را به پیامبر می‌دهد،** نمونه‌ای از مخالفت اسلام با فرهنگ آن زمان است که پسران را بزرگ می‌شمردند و دختران را زنده بگور نیز می‌کردند. آیۀ سوّم هم به نوبه خود از پیشگویی‌های قرآن به ‌شمار می‌رود.**

4.3) مسائل همسران محمّد

بخش مدنی قرآن آکنده‌است از مطالب مربوط به نزاع‌های میان محمّد و همسرانش یا نزاع‌ها، حسادت‌ها و رقابت‌های همسران محمّد میان خود.[] وجود کشمکش‌های خصوصی چیز تازه یا عجیبی نیست. آنچه شگفت تواند بود انعکاس این مسائل در کتاب هدایت بشری‌است. البتّه مسلمانان مطرح شدن این مسائل در قرآن را دارای حکمت‌هایی می‌دانند. در اینجا چند نمونه از کشمکش‌های خانوادگی-خصوصی اهل بیت پیغامبر اسلام —که در قرآن بازتاب یافته‌است— آورده می‌شود:

4.3.1) ماجرای ماریه

روزی **** به دیدن محمّد در خانۀ **** (از زنان دیگر محمّد) می‌آید. محمّد و ماریه همان‌جا در بستر حفصه به **** مشغول می‌شوند. در این اثناء حفصه که در خانه نبود در می‌رسد. فریاد اعتراضش بلند می‌شود. کار بالا می‌گیرد. پس محمّد، در واکنش به قضیه، ماریه را بر خود حرام می‌کند؛ ولی بعدها از تصمیم خود عدول می‌کند — احتمالاً یا چون محمّد ماریه را بسیار دوست داشتی یا چون ماریه بس اندوهگین شده بود**— و در توجیه کار خود آیه‌ای چند بر زبان می‌راند و دو زن دیگر را [عایشه و حفصه دختران عمر و ابوبکر را] تهدید می‌کند (سورۀ تحریم).**** چکیدۀ آیات چنین است: پیغامبرا! چرا از بهر دلخوشی زنانت حلال خدای را بر خویش حرام می‌کنی… خدا راه سوگندشکستن را برایتان باز گذاشته‌است… چون پیغامبر با برخی زنانش رازی در میان نهاد همین که زنی این سخن با دیگری بازگفت خدا فرستاده‌اش را از بهری از آن بیاگاهانید… پس بهتر است شما دو زن [عایشه و حفصه] توبه کنید همانا کژدل گشته اید. وگر پیغامبر طلاقتان دهد امید است که خدا همسرانی بهتر از شما ورا دهد: مؤمن و پاکیزه و … **** و دوشیزه.**** این آیاتی که پشت سر هم در دفاع از محمّد آورده شده‌است به قول دشتی شخص را به شگفتی میاندازد که یک مسئلۀ شخصی و خانوادگی و گفتگوی زن و شوهر در قرآن مطرح می‌شود.**

4.3.2) زینب بنت جحش

روزی محمّد برای دیدار پسر خوانده‌اش زید، رهسپار خانه او شد. زید با زینب بنت جحش، دختر عموی محمّد که زن بسیار زیبائی بود ازدواج کرده بود. در آن روز زید در خانه نبود و زینب که کم و بیش نیمه لخت بود، در را به روی محمّد باز کرد و او را به درون خانه فراخواند. زیبائی زینب از بدن نیمه لختش آشکار شده بود و محمّد را در جا میخکوب کرد. پس از لختی سکوت، محمّد اظهار داشت: «فتبارک الله احسن الخالقین» سپس در حالیکه مشاهده زیبائی زینب، محمّد را به خود آورده بود، خانه زید را ترک کرد. هنگامی که زید به خانه برگشت و زینب رویداد رخ داده را به اطلاعش رساند، زید یکسره نزد محمّد رفت و اظهار داشت که میل دارد زنش را طلاق دهد. امّا محمّد مخالفت کرده و گفت: «از الله بترس و همسرت را نگه دار». زید که درک کرده بود عشق زینب در دل محمّد خانه کرده‌است، او را طلاق داد ولی محمّد از ترس سرزنش مردم، هنوز در ازدواج با زینب تردید داشت. علاوه بر آن در سنّت عرب، پسرخوانده با پسر تفاوتی نمی‌کرد و عرب‌ها ازدواج با همسر پسرخوانده را ازدواج با محارم به شمار می‌آوردند؛ ولی بنابر رسم معمول همیشگی، آیه‌هایی** از طرف الله به محمّد وحی شد و به او جرأت داد تا این هنجار را نقض کند. به طوریکه در روزی که محمّد در خانه عایشه بود، به گونه‌ای ناگهانی وارد یکی از غش و ضعف‌های هنگام وحی گردید. هنگامی که از آن حالت بیرون آمد، اظهار داشت: «چه کسی نزد زینب خواهد رفت و به او شادباش خواهد گفت، زیرا، الله ازدواج او را با من تجویز کرده‌است»** اما طبق روایت انس، زید به قصد شکایت از زینب به نزد محمّد رفت. نه به قصد پیش قدم شدن برای ازدواج زینب با محمّد. محمّد او را به ترس از خدا و نگهداشتن زنش نصیحت کرد. داستان ازدواج پیامبر اسلام با زینب بنت جحش با تمام صراحتی که قرآن در این مسئله و هدف این ازدواج به خرج داده و آن را شکستن یک سنّت جاهلی در ارتباط با ازدواج با همسر مطلقه فرزندخوانده معرفی کرده باز مورد بهره‌برداری سوءِ جمعی از دشمنان اسلام گردیده است، آن‌ها خواسته‌اند از آن یک داستان عشقی بسازند که شخصیت محمّد را با آن آلوده کنند و احادیث مشکوک و یا مجعولی را در این زمینه دستاویز قرار داده‌اند. از جمله این‌که نوشته‌اند: هنگامی که پیامبر برای حالپرسی زید به خانه او آمد همین که در را گشود چشمش به جمال زینب افتاد، و گفت: سبحان الله خالق النور تبارک الله احسن الخالقین! : (منزه است خداوندی که خالق نور است و جاوید و پر برکت است خدایی که احسن الخالقین می‌باشد) و این جمله را دلیلی بر علاقه محمّد به** گرفته‌اند. در حالی که شواهد روشنی - قطع نظر از مسئله نُبُوَّت و عصمت - در دست است که این افسانه‌ها را تکذیب می‌کند. نخست این‌که: زینب دختر عمه پیامبر بود و در محیط خانوادگی تقریباً با او بزرگ شده بود، پیامبر شخصاً او را برای زید خواستگاری کرد، و اگر زینب جمال فوق‌العاده‌ای داشت و فرضاً جمال او جلب توجّه محمّد را کرده بود نه جمالش امر مخفی بود و نه ازدواج با او قبل از این ماجرا مشکلی داشت، بلکه با توجّه به این‌که زینب هیچ‌گونه تمایلی برای ازدواج با زید نشان نمی‌داد بلکه مخالفت خود را صریحاً، بیان کرد، و کاملاً ترجیح می‌داد همسر پیامبر شود به طوری که وقتی پیامبر به خواستگاری او برای زید رفت خوشحال شد زیرا تصور می‌کرد محمّد او را برای خود خواستگاری می‌کند، اما بعداً با نزول آیۀ قرآن و امر به تسلیم در برابر فرمان خدا و پیامبر تن به ازدواج با زید داد. با این مقدمات چه جای این توهم که او از چگونگی زینب با خبر نباشد؟ و چه جای این توهم که تمایل ازدواج با او را داشته باشد و نتواند اقدام کند؟ دیگر این‌که هنگامی که زید برای طلاق دادن همسرش زینب به پیامبر مراجعه می‌نماید پیامبر بارها او را نصیحت می‌کند و مانع این طلاق می‌شود، این خود شاهد دیگری بر نفی آن افسانه‌ها است. از سوی دیگر قرآن با صراحت هدف این ازدواج را بیان کرده تا جائی برای گفتگوهای دیگر نباشد. از سوی چهارم در آیات فوق خواندیم که خدا به پیامبر می‌گوید: در ماجرای ازدواج با همسر مطلقه زید جریانی وجود داشت که پیامبر از مردم می‌ترسید در حالی که باید از خدا بترسد. از دیدگاه مسلمانان مسئله ترس از خدا نشان می‌دهد که این ازدواج به عنوان یک وظیفه انجام شده که باید به خاطر پروردگار ملاحظات شخصی را کنار بگذارد تا یک هدف مقدّس الهی تأمین شود، هر چند به قیمت انتقاد منتقدان و متهم ساختن محمّد تمام گردد.**

1. خدا در قرآن

5.1) خدای محمّد در خدمت محمّد

در سیرۀ محمّد موارد بسیاری مذکور است که ممکن است ذهن نقاد را به این نتیجه برساند که محمّد از قرآن به عنوان ابزاری برای پیشبرد نظر شخصی استفاده کرده‌است و خواسته‌های نفسانی خود را در ظرف کلام خدا به اطرافیان تحمیل کرده‌است. از همین رو بوده‌است که عایشه در مقام انتقاد از محمّد گفته‌است «می‌بینم که پروردگارت به انجام خواسته‌هایت [=هواهای نفسانی] می‌شتابد.».** این قضیه به خصوص در زمینۀ تمتع محمّد از زنان نمود بیشتری می‌یابد. قرآن مشحون است از حکم‌هایی که تمتع‌های محمّد از زنان را به انحای مختلف حلال می‌شمرد و همان تمتع‌ها را بر دیگران حرام. گفتۀ بالا از عایشه هم در یکی از همین ماجراها (بخشیدن‌امّ شریک دوسیه خویشتن را به محمّد) بر زبان رانده شده‌است. در مقابل آیاتی هم هستند که از این نظر منعهایی جدی برای او قایل می‌شوند: لا یحِلُّ لَک النِّساءُ مِن بَعْدُ وَ لا آن تَبَدَّلَ بهِنَّ مِنْ أَزْوَجٍ وَ لَوْ أَعْجَبَک حُسنهُنَّ: بعد از آنچه برایت شمردیم، دیگر هیچ زنی برایت حلال نیست، و نیز حلال نیست که همسرانت را به همسری دیگر مبدل کنی، هر چند که از کمال وی خوشت آید.**

5.2) نسبت دادن صفات بشری به خدا

از قرآن انتقاد شده‌است که اوصاف و تفاصیلی که از خدا در قرآن آمده‌است گاه جنبۀ کاملاً بشری می‌یابد. این خدا در قرآن خشم می‌کند، حیله می‌کند، غضب می‌کند، دوستی می‌کند و …. این افعال و حالات که به نظر یک منتقد عارض‌شدنش بر شخص ناشی از ضعف روح و نیازمندی آدمی‌است در قرآن به طرز زننده‌ای به چشم می‌خورد. پس منتقد چنین نتیجه تواند گرفت که صفات و عکس‌العمل‌های خداوند با روحیات محمّد آمیخته‌است. البتّه در مقابل آیاتی که تشابهاتی بین انسان و خدا می‌آورند دسته دیگری از آیات وجود دارند مانند «لیس کمثله شیء» شوری /۱۱ (یعنی هیچ چیز مثل خدا نیست) و «لایدرکه الابصار»انعام/ ۱۰۳(یعنی چشم‌ها قادر به دیدن او نیستند) که به اصطلاح به تنزیه خدا می‌پردازند.** عارف قرن ششم و هفتم بر این اساس دیدگاه معروفی دارد که از آن به «تنزیه در عین تشبیه» یاد می‌شود. او شناخت خدا را با جمع بین تشبیه و تنزیه ممکن و هر یک از تشبیه و تنزیه را به تنهایی ناکافی می‌داند.**** از نظر **** «خداوند عقل‌ها و خردها را بر چگونگی و تحدید صفات خودآگاه نکرد لکن هرگز آن‌ها را از مقدار لازم معرفت خود، محجوب نساخت».**

1. قرآن و حقوق بشر

6.1) در روایات تاریخی

6.1.1) کشتن نوجوانی به احتمال کفر در آینده

**در داستان موسی و **، خضر جوانی را می‌کشد:

[موسی و خضر] رفتند تا به پسری رسیدند. [خضر] او را کشت. موسی گفت: آیا جان پاکی را بیانکه مرتکب قتلی شده باشد می‌کشی؟ مرتکب کاری زشت گردیدی…[خضر گفت] اما آن پسر، پدر و مادرش مؤمن بودند، ترسیدیم که آن دو را به عصیان و کفر در آندازد. خواستم تا در عوض او پروردگارشان چیزی نصیب‌شان سازد به پاکی بهتر از او و به مهربانی نزدیک‌تر از او. منتقدان در باب این آیه‌ معتقدند که مجموعۀ قوانین کیفری دنیای مدرن، مجازات کودکان نابالغ را نمی‌پذیرند. همچنین هیچ فردی را نمی‌توان به احتمال آنکه ممکن است در آینده مرتکب جرم شود، مجازات کرد. مجازات به جرم ارتکابی تعلق می‌گیرد، نه جرم ناکرده. در مقابل بیان می‌شود خضر ماموریتش در نظام تکوین و موسی ماموریتش در نظام تشریع است و به همین دلیل این دو با هم جمع شدنی نیستند. در نظام تشریع که همه پیامبران نماینده آن هستند، هیچ‌کس از جمله خود این پیامبران مجاز به انجام اعمالی مشابه اعمال خضر -همچون کشتن یک انسان بی‌گناه به احتمال انجام کار نادرست در آینده- نیست**.**

6.1.2) کشتن تمام افراد قوم پس از کشتن یک شتر

در قرآن گفته شده الله تمام قوم ثمود را پس از آنکه یکی از آنان شتر صالح را می‌کشد، نابود کرده‌است:

ما آن ماده شتر را برای آزمایش‌شان می‌فرستیم. پس مراقب‌شان باش و صبر کن و به آن‌ها بگوی که آب میان‌شان تقسیم شده. نوبت هر که باشد او به سر آب می‌رود. یارشان را ندا داد و او شمشیر بر گرفت و آن را پی کرد. عذاب و بیم‌دادنه‌ای من چگونه بود؟ ما برای آن‌ها یک آواز سهمناک فرستادیم. پس همانند علف‌های خشک آغل گوسفند شدند. علی‌بن ابی‌طالب در این خصوص می‌گوید که قطعاً یکی از آنان شتر را کشته‌است، ولی به دلیل سکوت همراه با رضایت، خدا همه آنان را نابود کرد.** در جایی دیگر از قرآن این داستان تکرار شده‌است: حال آنکه پیامبر خدا به آنان [قوم ثمود] گفته بود این شتر خداوند است، او و بهره آبش را رعایت کنید، سپس او را دروغزن شمردند و آن [شتر] را پی کردند، آن‌گاه پروردگارشان آنان را به گناه‌شان، به یکسان نابود ساخت و از عاقبت کارش نترسید** مخالفان در مورد این داستان معتقدند این مجازات به هیچ‌ وجه با جرم ارتکابی تناسب ندارد. حتی مدافعان حقوق حیوان‌ها، کسی را به دلیل کشتن یک شتر نمی‌کشند، چه رسد به نابودی کل مردمی که این فرد از آن‌ها بوده‌است.** این ادعای مخالفین در حالی است که قرآن خود به صراحت گفته این شتر، شتری معمولی نبوده، بلکه آیۀ (معجزه‌) الهی بوده است**** و.**** همچنین قرآن عذاب الهی را پس از هشدار نسبت به آزار شتر می‌داند**** و کشتن آن را با فعل جمع به تمامی آن قوم نسبت می‌دهد**** و عذاب را نیز به ظالمین آن قوم منحصر می‌کند.**

1. خشونت در قرآن

از لحاظ تاریخی، در زمان محمّد، درجۀ خشونتِ آیاتی که محمّد بیان می‌کرد با گسترش اسلام افزایش می‌یافت. اوّلین آیاتی که مسلمانان را به خشونتی نسبی دعوت می‌کرد هنگامی‌بود که در زمان دوّمین **** بیان شد. در این آیات (سورۀ حج آیات ۴۱–۳۹) برای اوّلین بار حق حمل سلاح و دفاع به مسلمانان داده شد. امّا حکم بعدی با قاطعیت بیشتری ابلاغ شد. در سال دوّم هجری حکم دوّم در مدینه در حالی صادر شد که به مسلمانان هشدار داده شده بود که اندازه را نگه دارند و در اقدام به جنگ پیشی نجویند: «با کسانی که با شما جنگ می‌کنند، در راه خدا بجنگید و تعدی مکنید زیرا خدا تعدی کنندگان را دوست ندارد.»** بتدریج که برتری مسلمانان بر دیگران آشکارتر شد آن لحن نسبتاً ملایم آیه‌های قبلی جای خود را به احکام سخت‌تر و خشمگین‌تر داد و دیری نپایید که به حالت کاملاً خشن و آشتی‌ناپذیر درآمد: «دوست دارند همچنان که خود به راه کفر می‌روند شما نیز کافر شوید، تا برابر گردید پس با هیچ‌یک از آنان دوستی مکنید تا آن‌گاه که در راه خدا مهاجرت کنند و اگر سر باز زدند در هر جا که آن‌ها را بیابید بگیرید و بکشید و هیچ‌یک از آن‌ها را به دوستی و یاری برمگزینید.»**

• «پس در راه خدا کارزار کن، تو عهده‌دار کسی جز خود نیستی و مؤمنان را نیز [به کارزار جنگ] تشویق کن، چه بسا خداوند بلای کافران را [از شما] بگرداند و عذاب الهی سخت‌تر و خداوند سختگیرتر است»
• «و خداوند کافران را در عین غیظ و غضبشان بازگرداند، که هیچ کامی نیافتند، و خداوند در کارزار مؤمنان را حمایت و کفایت کرد، و خداوند توانای پیروزمند است؛ و آن عده از اهل کتاب را که از آنان پشتیبانی کردند، از برج و باروهاشان فرود آورد و در دلشان هراس افکند، چندانکه گروهی از ایشان را کشتید و گروهی را به اسارت گرفتید؛ و زمینها و خانه‌هایشان را در اختیار شما گذاشت و (همچنین) زمینی را که هرگز در آن گام ننهاده بودید و خداوند بر هر چیزی قادر است.»

به عقیده منتقدان، این موارد و چندین مورد دیگر نشان می‌دهد که الله در قرآن به طور واضحی خشونت می‌ورزد. الله قدرتمندترین است و جلوی قدرت ناباوران را می‌گیرد. الله زمین‌ها، خانه‌ها و دیگر وسایل دارای ارزشِ ناباوران را می‌گیرد و آن‌ها را به وفاداران خود می‌دهد. در قرآن تقریباً در هر سوره از خشم و غضب الله یاد می‌شود. در برابر این غضب مسلمانان تشویق می‌شوند بسیاری کارها را انجام دهند؛ من‌جمله به خدا و پیامبرش ایمان بیاورند** یا دشمنان را به قتل برسانند.**** خشونت الله یا تهدیدات الله به خشونت، اغلب منشأ خشونت‌هایی می‌شود که توسّط مسلمانان به واسطه خشنودی اراده الله انجام می‌شود.** علاوه بر این‌که در اکثر سوره‌های قرآن از جنگ با دشمنان الله یاد شده‌است، در بسیاری از سوره‌ها خشم الله و به تبع آن ترس از خشم الله نیز ذکر شده‌است. به نظر می‌رسد محمّد نیز همانند**(نگارنده انجیل متی) نمی‌توانسته مردمی را تصور کند که تنها بر پایۀ اخلاقیات و بدون ترس از بارگاه الهی کارهایی که وی مد نظرش بوده انجام دهند. الله نیز در قرآن محمّد همانند انجیل به طور مداوم از مجازاتهایی من‌جمله «عذابی سهمگین» و «بلایی دردناک» سخن می‌گوید.** به خطر انداختن جان به خاطر الله، در قرآن شدیداً تمجید شده‌است و برای آن پاداش‌های فراوانی در** وعده داده شده‌است. الله زندگی در دنیا را معمولاً بی‌ارزش قلمداد می‌کند: «و زندگی دنیا چیزی جز بازیچه و لهو نیست و پرهیزگاران را سرای آخرت بهتر است آیا به عقل نمی‌یابید؟»**** «ای کسانی که ایمان آورده اید، چیست که چون به شما گویند که برای جنگ در راه خدا بسیج شوید، گویی به زمین می‌چسبید؟ آیا به جای زندگی اخروی به زندگی دنیا راضی شده‌اید؟ متاع این دنیا در برابر متاع آن دنیا جز اندکی هیچ نیست»**** و از طرفی برای کشته‌شدگان در راستای امور خواسته‌شده ارزش زیادی قائل شده‌است. الله معتقد است که مردگان بعد از مرگ دوباره زنده می‌شوند: «هر آینه تنها آنان که می‌شنوند می‌پذیرند و مردگان را خدا زنده می‌کندو سپس همه به نزد او «بازگردانده» می‌شوند: «تنها کسانی [دعوت تو را] اجابت می‌کنند که گوش شنوا دارند و [اما] مردگان را خداوند زنده خواهد کرد سپس به سوی او بازگردانیده می‌شوند.»**** از این بین، برای این کشته‌شدگان، الله پاداش ویژه‌ای در نظر گرفته‌است: «خدا از مؤمنان جان‌ها و مالهایشان را خرید، تا بهشت از آنان باشد، در راه خدا جنگ می‌کنند، چه بکشند یا کشته شوند وعده‌ای که خدا در تورات و انجیل و قرآن داده‌است به حق بر عهده اوست و چه کسی بهتر از خدا به عهد خود وفا خواهد کرد؟ بدین خرید و فروش که کرده اید شاد باشید که کامیابی بزرگی است.»**** در این بهشت ذکر شده، وصف شده‌است که اعراب خواهند توانست در باغ‌ها و چشمه‌سارهایی، انواع طعام (غذاها) و میوه‌ها را بخورند و با دختران باکره مرتب **** داشته باشند.**** موارد ابراز خشونت در قرآن را می‌توان به صورت زیر دسته‌بندی کرد:**

7.1) تهدید به مجازات در جهنم

در ذهن یک مسلمان هیچ خدایی نیست مگر خدای محمّدی که فرستاده اوست. تمام اصول زیستن نیز بر پایه درست بودن این ادعا است. امّا برای کسانی که به این اصل و دیگر اصول ارائه شده در قرآن (همچون آخرین پیامبر بودن محمّد، قیامت و…) اعتقاد نداشته باشند جهنم در نظر گرفته‌شده‌است: «و[لی] کسانی که کافر شوند، و آیات خدا را تکذیب کنند آنانند که اهل آتشند و در آن ماندگار خواهند بود»،«بگو: چه می‌بینید، اگر عذاب خدا به ناگاه یا آشکارا بر شما فرود‌‌اید، آیا جز ستم‌کاران هلاک می‌شوند؟ ما پیامبران را جز برای مژده دادن یا بیم کردن نفرستاده ایم پس هر کس، که ایمان آورد و کار شایسته کند، بیمناک و محزون نمی‌شود؛ و به کسانی که آیات ما را تکذیب کرده‌اند، به کیفر نافرمانیشان، عذاب خواهد رسید.» منتقدان معتقدند روح خشونت‌ورزی در جای‌جای قرآن به چشم می‌خورد. به طور مثال قرآن در مورد نحوه مجازات ناباوران در جهنم می‌گوید: «آنان را که به آیات ما کافر شدند به آتش خواهیم افکند هر گاه پوست تنشان کامل برشته شود پوستشان را از نو دهیم، تا عذاب خدا را بچشند خدا پیروزمند و حکیم است.»

7.2) مجازات‌های تاریخی در گذشته

محمّد در قرآن مهمترین شخص و آخرین نفر از میان چندین پیامبر فرستاده شده معرفی می‌شود. الله عنوان می‌کند که چندین ملل مختلف پیش از محمّد را نابود کرده‌است به این دلیل که از دستورها و هشدارهای او اطاعت نکرده‌بودند: «آیا ندیده‌اند که پیش از آن‌ها چه مردمی را هلاک کرده ایم؟ مردمی که، درزمین مکنتشان داده بودیم، آنچنان مکانی که به شما نداده ایم؛ و برایشان از آسمان بارانه‌ای پی در پی فرستادیم و رودها از زیر پایشان روان ساختیم آن‌گاه به کیفر گناهانشان هلاکشان کردیم و پس از آن‌ها مردمی دیگر پدیدآوردیم.»** «چه بسا قریه‌هایی که مردمش را به هلاکت رسانیدیم، و عذاب ما شب هنگام یا آن‌گاه که به خواب نیمروزی فرورفته بودند به آنان در رسید.»** **قرآن در چندین نمونه از داستانه‌ای متون قدیمی‌تر مذهبی را همچون داستان ابراهیم تکرار می‌کند. اغلب داستانه‌ای اینچنینی بر مجازات‌های الله تأکید می‌کنند یا در مورد خشونت او سخن می‌گویند و در نهایت مردم را به ترسیدن از الله وامی‌دارند. «فرعون در میان مردمش ندا داد که:‌ای قوم من، آیا پادشاهی مصر و این، جویباران که از زیر پای من جاری هستند از آن من نیستند؟ آیا نمی‌بینید؟ آیا من بهترم یا این مرد خوار ذلیل که درست سخن گفتن نتواند؟ چرا دست‌هایش را به دستبندهای طلا نیاراسته‌اند؟ و چرا گروهی از فرشتگان همراهش نیامده‌اند؟ پس قوم خود را گمراه ساخت تا از او اطاعت کردند، که مردمی تبهکار بودند. چون ما را به خشم آوردند، از آن‌ها انتقام گرفتیم و همگان را غرقه ساختیم. آنان را در شمار گذشتگان و داستان برای آیندگان کردیم.»**شکست خوردن جالوت از داوود در قرآن به الله نسبت داده شده و به طرز مذهبی‌مآبانه‌ای نقل می‌شود: «چون با جالوت و سپاهش رو به رو شدند، گفتند:‌ای پروردگار ما، بر ما شکیبایی ببار و ما را ثابت قدم گردان و بر کافران پیروز ساز. پس به خواست خدا ایشان را بشکستند و داود جالوت را بکشت و خدا به او پادشاهی و حکمت داد، و آنچه می‌خواست به او بیاموخت و اگر خدا بعضی از مردم را به وسیلۀ بعضی دیگر دفع نمی‌کرد، زمین تباه می‌شد، ولی خدا بر جهانیان فضل و کرم خویش را ارزانی می‌دارد.»

7.3) خشونت علیه دیگر ادیان و «دشمنان»

گرچه آیاتی در قرآن یافت می‌شود که تحمل دیگر ادیان را توصیه می‌کند و مثلاً از عدم اجبار در دین سخن می‌گویند اما این گونه آیات کاملاً در برابر آیاتی در قرآن که خشونت علیه دیگر ادیان را ترویج می‌کنند ناچیز به شمار می‌آیند.[] آیاتی که تماماً با روحیه جنگی و تئوری جنگ منطبق است: «هر جا که آن‌ها را یافتید بکشیدشان و از آنجا که شما را رانده‌اند، برانیدشان، که فتنه از قتل بدتر است و در مسجدالحرام با آن‌ها مجنگید، مگر آنکه با شما بجنگند و چون با شما جنگیدند بکشیدشان، که این است پاداش کافران.» به عقیده منتقدان، مشکل قرآن نه تنها تناقض آیات در جنگ و صلح است بلکه فراوانی بیش از حد آیاتی است که به خشونت با هدف رضای خدا، جنگجویی و سازش‌ناپذیری جنبۀ قانونی داده‌است. خشونت در راه الله در قرآن هم عادلانه فرض شده‌است و هم توسّط الله یا محمّد بر مسلمانان تکلیف شده‌است: «جنگ بر شما مقرر شد، در حالی که آن را ناخوش دارید، شاید چیزی را ناخوش بدارید و در آن خیر شما باشد و شاید چیزی را دوست داشته باشید و برایتان ناپسند افتد خدا می‌داند و شما نمی‌دانید.»** در قرآن همواره جبهه جنگ بین دو طرف به صورت خوبی (ما) و شر (دیگران) تقسیم‌بندی می‌شود: «آنان که ایمان آورده‌اند، در راه خدا می‌جنگند، و آنان که کافر شده،‌اند در راه شیطان. پس با هواداران شیطان قتال کنید که مکر شیطان ناچیز است»**** در قرآن مسیحیان، یهودیان و «مشرکان» با برخوردهای سختی من‌جمله خشونت‌های عادلانه فرض‌شده مواجه می‌شوند: «و چون ماه‌های حرام به پایان رسید، هر جا که مشرکان را یافتید بکشید و، بگیرید و به حبس افکنید و در همه جا به کمینشان نشینید اما اگر توبه کردند و نماز خواندند و زکات دادند، از آن‌ها دست بردارید، زیرا خدا آمرزنده و مهربان است.»**** در قرآن جنگیدن از جانب الله پاداش به همراه دارد و خودداری از جنگ‌کردن تنبیهات شدیدی را در پی خواهد داشت.**

1. قرآن و پیروان دیگر ادیان

8.1) قرآن و یهودیان

در تمام آیات مکی، قرآن در همۀ موارد مؤیّد خط فکر اعتقادی یهودیان و مسیحیان است. اوّلین نشانه‌های اصطکاک با یهودیان در قرآن در سال دوّم هجرت آغاز می‌شود در حالی که مسیحیان همچنان مورد تأیید و حتی ستایش قرار می‌گیرند. بعداً بنا به دلایلی بتدریج در آیه‌ها نشانه‌های انتقادی‌ای به یهودیان نمایان می‌شود.** یهودیان به رباخواری (بر خلاف دستورهای تورات)**** و به دستکاری در کتاب مقدّس خود از طریق حذف برخی از قسمتهای آن**** متهم می‌شوند و بابت خطاهای گذشتۀ خود مورد نکوهش قرار می‌گیرند**** روزه یوم کیپور یهودیان تبدیل به روزه ماه رمضان مسلمانان می‌شود و بیت‌المقدّس جای خود را به مکه به عنوان قبله مسلمین می‌دهد.**** اما در نهایت با به وجود آمدن برخی مسائل میان محمّد و یهودیان آیات قرآن جنبۀ رویارویی و بعضاً جنگ‌طلبی به خود می‌گیرد. یهودیان در قرآن معمولاً به قبایل سه‌گانه یهود در زمان محمّد یعنی بنی‌نضیر، بنی‌قینقاع و بنی‌قریظه اشاره دارد.**

8.1.1) دوره اوّل، سازش

تا قبل از هجرت، محمّد اسلام را جزئی از یهودیت و مسیحیت قلمداد می‌کرد و انتظار داشت او و یهودیان جبهه مشترکی علیه شرک قریشیان و دیگر اعراب تشکیل دهند. در تمام سالهای مکه محمّد در آیین خود از پیوستگی آیینش با دو آیین گذشته سخن می‌گفت و از پرستش خدای ابراهیم و موسی حرف می‌زد. از همین رو شماری از آیینه‌ای یهودیان من‌جمله نیایش به سوی بیت‌المقدّس، روزه روز کیپور (دهم ماه تشرین، روز عاشورا در اصطلاح عربی) و نماز نیمروز جزء آیینه‌ای مسلمانان قرار گرفته بود. همچنین در مورد احکام حلال و حرام نیز همچون نجاست خون و گوشت خوک و مردار احکام یهودیت تبعیت می‌شد. در این دوره عموماً آیاتی ارائه می‌شد که پا به پای تورات در ستایش بنی‌اسراییل سخن می‌گفت: «ما به بنی‌اسرائیل کتاب و علم داوری و نُبُوَّت عطا کردیم و از چیزهای پاکیزه و خوش روزیشان کردیم و بر جهانیان برتریشان دادیم»** «و به آن مردمی که به ناتوانی افتاده بودند، شرق و غرب آن سرزمین را که برکت داده بودیم به میراث دادیم، و وعده نیکویی که پروردگار تو به بنی‌اسرائیل داده بود بدان سبب که شکیبایی ورزیده بودند، به کمال رسیدند»**** حتی این حُسن نیت تا هفته‌های اولیه هجرت به مدینه ادامه یافت: «ای بنی‌اسرائیل، نعمتی را که بر شما ارزانی داشتم به یاد بیاورید و شما را بر جهانیان برتری دادم»****  «کسانی که ایمان آوردند و کسانی که آیین یهودان و ترسایان و صابئان را برگزیدند، اگر به خدا و روز بازپسین ایمان داشته باشند و کاری شایسته کنند، خدا به آن‌ها پاداش نیک می‌دهد و نه بیمناک می‌شوند و نه محزون»**** اما با وجود این، یهودیان یثرب به حُسن نیت محمّد آن طور که انتظار داشت پاسخ نگفتند و (به نقل از تاریخ طبری) حتی وقتی که فهمیدند محمّد عرب است و یهودی نیست اصولاً گفته‌هایش را باور نکردند. در ماه‌های اولیه مهاجرت، یک معاهدۀ همکاری میان محمّد و سه قبیله یهود منعقد شد**** به موجب این قرارداد، محمّد در سالهای پیش از جنگ بدر که خطر حمله قریش به مدینه بود از یهودیان طلب پول کرد اما ایشان تنها در ازای پرداخت سود از سوی محمّد، حاضر به این کار شدند. از سوی دیگر خودداری یهودیان از شرکت بی‌قید و شرط در جنگ‌ها علیه مشرکان نیز باعث بدبینی محمّد نسبت به یهودیان شد. پس از این دوره کم‌کم لحن آیات قرآن در خصوص یهودیان تغییر می‌کند.**

8.1.2) دوره دوّم، عتاب خیرخواهانه

در این دوره محمّد با وجود برخی ناکامی‌ها و دلسردی‌ها، مایل نیست رشتۀ روابط با یهودیان را به‌کلّی بُگسلد. در اینجا قرآن از یهودیان انتقاد می‌کند کما این‌که لحن آن حالت موعظه‌آمیزی در خود دارد: «[ای بنی اسراییل] و به آنچه نازل کرده‌ام و کتاب شما را تصدیق می‌کند ایمان بیاورید، و از نخستین کسانی که انکارش می‌کنند مباشید و آیات مرا به به‌ای اندک مفروشید و از من بیمناک باشید.»** «به تحقیق موسی را کتاب دادیم و از پی او پیامبران فرستادیم و به عیسی بن مریم دلیل‌های روشن عنایت کردیم و او را به روحُ‌القُدُس تأیید نمودیم و هر گاه پیامبری آمد و چیزهایی آورد که پسند نفس شما نبود سرکشی کردید، و گروهی را دروغ‌گو خواندید و گروهی را کشتید.»**** «از بنی‌اسرائیل آنان که کافر شدند به زبان داود و عیسی بن مریم لعنت شدند، و این لعنت پاداش عصیان و تجاوزشان بود. از کار زشتی که می‌کردند بازنمی‌ایستادند و هر آینه بدکاری می‌کردند.»**** اما بتدریج برخورد یهودیان «محمّد را واقعاً به خشم آورد»**** خصوصاً هنگامی که هیچ‌یک از آن‌ها داوطلب شرکت در جنگ بدر نشدند. همراه با تیرگی روابط محمّد با یهودیان ماهیت آیات نیز تغییر کرد و حالتی یهودی‌ستیزانه به خود گرفت.**

8.1.3) دوره سوّم، دشمنی علنی

آیاتی که در این دوره بیان شده‌است از جدایی قاطع یهودیان و مسلمانان حکایت می‌کند تا بدانجا که در سورۀ بقره آیۀ۶۵ از تبدیل‌شدن گروهی از یهودیان به بوزینه نقل می‌شود. یکی از نشانه‌های این جدایی تغییر قبله از بیت‌المقدّس به مکه بود که یهودیان از آن به استهزا سخن می‌گفتند: «از مردم، آنان که کم خردند، خواهند گفت: چه چیز آن‌ها را از قبله‌ای که رو به روی آن می‌ایستادند برگردانید؟ بگو مشرق و مغرب از آن خداست و خدا هر کس را که بخواهد به راه راست هدایت می‌کند.»** در سوره‌های بعد نیز آیات چندی به نکوهش یهودیان می‌پردازد: «و (به خاطر بیاورید) هنگامی را که خدا، از کسانی که کتاب (آسمانی) به آن‌ها داده شده، پیمان گرفت که حتماً آن را برای مردم آشکار سازید و کتمان نکنید؛ ولی آن‌ها، آن را پشت سر افکندند؛ و به به‌ای کمی‌فررختند؛ و چه بد متاعی می‌خرند.»**** «(ولی) به خاطر پیمان‌شکنی آن‌ها، و انکار آیات خدا، و کشتن پیامبران به ناحق، و به خاطر این‌که (از روی استهزا) می‌گفتند: «بر دل‌های ما، پرده افکنده (شده و سخنان پیامبر را درک نمی‌کنیم» رانده درگاه خدا شدند. آری، خداوند به علّت کفرشان، بر دل‌های آن‌ها مهر زده؛ که جز عده کمی از آن‌ها ایمان نمی‌آورند.»**** «ولی به خاطر پیمان‌شکنی، آن‌ها را از رحمت خویش دور ساختیم؛ و دل‌های آنان را سخت و سنگین نمودیم؛ سخنان (خدا) را (از موردش) تحریف می‌کنند؛ و بخشی از آنچه را به آن‌ها گوشزد شده بود، فراموش کردند؛ و هر زمان، از خیانتی (تازه) از آن‌ها آگاه می‌شوی، مگر عده کمی از آنان؛ ولی از آن‌ها درگذر و صرف‌نظر کن، که خداوند نیکوکاران را دوست می‌دارد.»**** «یهود گفتند که دست خدا بسته‌است. دست‌های خودشان بسته باد! و بدین سخن که گفتند ملعون گشتند. دست‌های خدا گشاده‌است به هر سان که بخواهد روزی می‌دهد و آنچه بر تو از جانب پروردگارت نازل شده‌است، به طغیان و کفر بیشترشان خواهد افزود ما تا روز قیامت میانشان دشمنی و کینه افکنده ایم هر گاه که آتش جنگ را افروختند خدا خاموشش ساخت و آنان در روی زمین به فساد می‌کوشند، و خدا مفسدان را دوست ندارد.»**** «مَثل کسانی که تورات بر آن‌ها تحمیل گشته و بدان عمل نمی‌کنند مثل آن خر است که کتابهایی را حمل می‌کند. بد داستانی است داستان مردمی که آیات خدا را دروغ می‌شمرده‌اند و خدا ستم‌کاران را هدایت نمی‌کند.»**

1. علم و قرآن

9.1) تاریخ در قرآن

9.1.1) داستانه‌ای تاریخی غیرعادی قرآن

عدم تطابق داستانه‌ای تاریخی قرآن (زنده ماندن ابراهیم در آتش، داستان قوم لوط، داستان قوم ثمود، داستان زاده شدن عیسای فاقد پدر و سخن گفتن او به محض تولد و…) با یافته‌های فعلی علوم تجربی، از موارد تعارض علم و قرآن است. علوم تجربی بر اساس یافته‌های حاضر از تحلیل برخی داستانه‌ای تاریخی ناتوانند. البتّه مسلمانان تمام داستانه‌ای غیرقابل توجیه از نظر عقلی را معجزات خداوند قلمداد می‌کنند.[] البتّه برخی مفسّران و روشن فکران دینی، داستانه‌ای قرآن را اسطوره ای- نمادین به شمار می‌آورند و اعتقاد دارند که این داستان‌ها جنبه تاریخی- حقیقی ندارند.[] به نظر آن‌ها قرآن، از اسطوره‌های رایج زمانه برای اهداف تربیتی استفاده کرده‌است.** برخی از داستانه‌ای تاریخی مطرح شده در قرآن بدین شرح است:**

9.1.1.1)طوفان نوح

جریان طوفان نوح این‌گونه نقد شده که این مدعا با یافته‌های علمی اثبات نشده‌است. مطابق این یافته‌ها، عمر زمین بیش از پنج میلیارد سال است و زمان پیدایش حیات کمتر از یک میلیارد سال پس از پیدایش زمین است. طوفان نوح یکی از اسطوره‌های آدمیان اولیه بوده‌است. در یافته‌های حفاری ۱۹۳۴ قدیمی‌ترین کتاب دینی- مذهبی بشر، ، که متعلق به پنج هزار سال قبل است به دست آمد. در این کتاب از طوفان جهانی یاد شده است. طوفان آن زمان (که بر اثر بارش باران تمام جهان زیر آب رود)، این‌که از تمامی حیوانات موجود در زمین یک جفت نر و ماده داخل کشتی شود و همچنین عمر نوح، از مصادیق عدم مطابقت داده‌های وحیانی با یافته‌های تاریخی- تجربی انسانی است. مفسّران دینی گاه با برخی حدس‌های علمی و گاه با توسّل به معجزه این موارد را پاسخ داده‌اند. دو زمین‌شناس آمریکایی به نام‌های William Ryan و Walter Pitman در سال ۱۹۹۸ م شواهد جدیدی کشف و منتشر کردند مبنی بر این‌که دریای سرخ در ابتدا یک دریاچه کوچک‌تر از اندازه فعلی و با آب شیرین بوده‌است. در حدود ۷۵۰۰ سال پیش به دنبال آخرین دوره یخ‌بندان و با گرم شدن ناگهانی زمین سطح جهانی آب دریاها به حدی می‌رسد که دریای مدیترانه سر ریز شده و کانالی با سرعت چندین برابر آبشار نیاگارا به دریای سیاه ایجاد می‌شود که باعث بالا آمدن آب دریای سیاه با سرعت ۱۵ سانتیمتر در روز ـ کل بالا آمدن ۱۵۵ متر ـ و آب‌گرفتگی ۲۰ کیلومتر از ساحل دریای سیاه ـ به مساحت ۱۵۰٬۰۰۰ کیلومترمربع ـ و از بین بردن تمدن اطراف دریای سیاه می‌گردد. این دو، این اتّفاق را همان طوفان نوح دانسته کتابی در این مورد نوشته‌اند. ابن وراق می‌نویسد: به نوح دستور داده شده، از هر حیوانی یک زوج به کشتی ببرد. مارگولیز و شوارتس** حدس می‌زنند، در این دنیا ۱۰ میلیون نوع حشره وجود دارد. آیا بردن و جای دادن ۱۰ میلیون حشره در کشتی نوح امکانپذیر بوده‌است؟ درست است که حشره جای زیادی اشغال نمی‌کنند، ولی حیوانات بزرگتر که چنین نیستند. بهتر است به این بحث نظری بیفکنیم. همان دانشمندان تخمین زده‌اند که در دنیا ۵۰۰۰ نوع خزنده، ۹۰۰۰ نوع پرنده، ۴۵۰۰ نوع پستاندار وجود دارد. آیا می‌توان در خیال به پندار نوعی کشتی پرداخت که بتواند ۴۵۰۰ نوع حیوان گوناگون را در خود جای دهند؟ هر زوج از هر حیوانی، از مارها گرفته تا فیل‌ها، از پرنده‌ها گرفته تا اسب‌ها، از اسبه‌ای آبی گرفته تا کرگدن‌ها، در حدود ۹۰۰۰۰ حیوان را تشکیل می‌دهند. چگونه نوح توانست با شتاب به این همه حیوان دسترسی پیدا کند؟**

9.1.1.2) زندگی یونس در شکم ماهی

به گفته قرآن: یونس از پیامبران بود. چون به آن کشتی پر از مردم گریخت، قرعه زدند و او در قرعه مغلوب شد. ماهی بلعیدش و او در خور سرزنش بود. پس اگر نه از تسبیح‌گویان بود، تا روز قیامت در شکم ماهی می‌ماند. پس او را که بیمار بود به خشکی افکندیم و برفراز سرش بوته کدویی رویانیدیم و او را به رسالت بر صد هزار کس و بیشتر فرستادیم اکبر گنجی ادعا می‌کند هیچ مورخی وقوع این واقعه را تأیید نکرده‌است. همچنین با توجّه به گفته قرآن که «ماهی بلعیدش» و این‌که معده یک ماهی به اندازه‌ای حجم ندارد که انسانی در آن زندگی کند و علاوه بر آن هضم نشود و به اضافه این‌که امکانات زنده ماندن (اکسیژن و غذا) برای مدت چهل شبانه روز (در قرآن زمان نیامده) در معدۀ ماهی موجود نیست، این گفتۀ قرآن از لحاظ علمی‌مردود است.

9.1.1.3) داستان شکافته‌شدن رود نیل و غرق شدن فرعون در آن

به اعتقاد اکبر گنجی، شکافتن دریا از طریق معجزۀ خداوند، یکی دیگر از مصادیق تعارض علم و دین است که هیچ مورخ مستقلی هم وقوع آن را تأیید نکرده‌است.** در قرآن آمده: و یاد کنید که دریا را برای شما شکافتیم و شما را رهانیدیم و آل فرعون را غرق کردیم و شما نظاره می‌کردید**

9.1.1.4) تبدیل انسان به حیوان

در سورۀ مائده مؤمنان از دوستی با کفار و اهل کتابی که دین را استهزا می‌کنند، نهی شده‌اند: [اینان] کسانی هستند که خداوند لعنت‌شان کرده و بر آنان خشم گرفته و طاغوت را پرستیده‌اند و [خداوند] آنان را بوزینه و خوک گردانده‌است، اینان بدمنصب‌تر و از راه راست [از همه] گمگشته ترند. همچنین در سورۀ نساء آمده‌است: اگر ایمان نیاورید، ممکن است به کیفر پیشینیان مبتلا شده، به صورت بوزینه درآیید. همچنین مطابق آیات ۱۶۶–۱۶۳ سورۀ اعراف و ۶۶–۶۵ بقره، خداوند یهودیان را به دلیل ماهی‌گیری در روز شنبه به میمون تبدیل کرده‌است. تبدیل انسان به خوک و میمون، برخلاف انتظارات رایج علوم تجربی است. اگر قائلان به کلام‌الله بودن قرآن مدعیات قرآن را برتر از یافته‌های بشری بدانند، نیازی به تأویل این داستان ندارند. در آن صورت می‌توانند مانند ملاصدرا، طباطبایی، جوادی آملی این داستان را واقع گرایانه تفسیر کرده و مدعی شوند که خدا واقعاً یهودی‌ها را به دلیل ماهی‌گیری در روز شنبه و استهزای مسلمین، به خوک و میمون تبدیل کرده‌است. امّا بسیاری از قائلان به کلام‌الله بودن قرآن، این داستان را** می‌کنند.**

9.1.2) اشتباهات قرآن در ارجاع‌های تاریخ

9.1.2.1) عیسی مسیح

9.1.2.1.1) حاملگی مریم به عیسی

قرآن از آگاه شدن مریم به وسیله فرشته جبرئیل که او با وجود باکره بودن، طفلی در شکم دارد و زاده شده عیسی از مریم باکره خبر می‌دهد.** اگرچه داستان بالا هنوز مورد اعتقاد مسیحیان بنیادگراست، دانشمندان آزاداندیش مسیحی و بسیاری از مسیحیان در حال کنونی و حتی اسقف «دورهام» در انگلستان، دیگر داستان بالا را آنچنان که در انجیل آمده پذیرش نمی‌کنند و ترجیح می‌دهند به جای واژه باکره از واژه خالص را به کار برده و آن را حمل بر یک عمل اخلاقی بدون سرزنش کنند. **** در سده شانزدهم با ایمان کامل اظهار داشت: ما مسیحی‌ها به سبب عقیده به این‌که این مریم مادر واقعی این طفل بوده و با این وجود باکره خالص باقی‌مانده، در نظر مردم دنیا احمق به نظر می‌آییم. زیرا عقیده به این موضوع، نه تنها با خرد انسان همگونی ندارد، بلکه بر ضد فلسفه آفرینش خدا نیز می‌باشد که به آدم و حوا گفت: بارور شوید و تولید مثل کنید.** چارلز گیگن برت** شباهت چشمگیری بین افسانه مریم باکره و افسانه رومی و یونانی را این گونه توصیف می‌کند: دانه، دوشیزه باکره‌ای بود که هنگام گرفتن دوش آبی که از طلا ساخته شده بود، آبستن گردید و پرسیوس از او زایش یافت و نَنا در نتیجه خوردن یک اِنّار آبستن شد و آتیس را به دنیا آورد. همچنین باید دانست که زایش مردان بزرگی مانند فیثاغورث، افلاطون و اگوستوس به نوع زایش غیرعادی نسبت داده شده و فرض کرده‌اند که مادران آن‌ها بدون همخوابگی با مرد و یا نوعی دخالت خدا باردار شده‌اند…**

9.1.2.2) ابراهیم، اسماعیل و کعبه

با وجود این‌که در قرآن آمده‌است ابراهیم و اسماعیل خانه کعبه را باز سازی نموده‌اند، ولی برخی محقّقین این فرضیه را رد می‌کنند: به ما گفته شده‌است که ابراهیم در کلده زایش یافته‌است و فرزند یک کوزه‌گر تنگدست که با ساختن بت‌های کوچک گلی روزگار می‌گذرانیده، بوده‌است. کدام انسان خردگرائی می‌تواند باور کند یک پسر کوزه‌گر از ۹۰۰ مایل بیابانه‌ای غیرقابل عبور به مکه مسافرت کرده باشد. هرگاه او یک سردار پیروز می‌بود، بدون تردید می‌باید به یک کشور زیبائی مانند آسور رفته باشد و اگر آن‌گونه که فرض شده‌است، او یک انسان تنگدست بوده، نمی‌توانسته‌است بنیانگذار یک حکومت پادشاهی در یک کشور خارجی شده باشد این‌که بگوییم اعراب از نسل اسماعیل به وجود آمده‌اند، مانند آنست که باور داشته باشیم که فرانسوی‌ها نسل فرنکوس فرزند هکتور هستند تردید نیست که ابراهیم، هیچگاه به مکه نرفته بود مسلمانان بر پایۀ سنّت‌های خود باور دارند که خانه کعبه، یعنی ساختار مکعب شکلی که در مکه واقع است، به وسیله ابراهیم و اسماعیل ساخته شده‌است؛ ولی هیچ مدرک تاریخی وجود ندارد که این ادعا را ثابت کند. هور گرونج، در پژوهش‌های خود نشان داده‌است که محمّد این داستان را از خود نوآوری کرد تا به دینی که می‌خواست بسازد، زمینه و مایۀ عربی بدهد و با این روش تحسین‌برانگیز، محمّد دین مستقلی بوجود آورد و کعبه را با پیشینه‌های تاریخی و اعتقادی که مختص اعراب بود، وارد ساختار عقیدتی اسلام کرد.

9.2) علم پزشکی در قرآن

9.2.1) محل بارآمدن منی مرد

سورۀ طارق آیه‌های ۵ تا ۷ می‌گویند: پس انسان بنگرد که از چه آفریده شده‌است؛ از آبی جهیده آفریده شده‌است؛ که از میانۀ پشت [ستون فقرات] و سینه‌ها [استخوانه‌ای سینه] بیرون‌اید. این آیه‌ها محل بارآمدن منی مرد را قفسۀ سینۀ مرد معرفی می‌کنند. در حالی‌ که انسان امروزی از مدت‌ها پیش، محل بارآمدن منی مرد را نه قفسۀ سینه، بلکه خیلی پایین‌تر در جایی در لگن خاصره می‌داند. بهاءالدین خرم‌شاهی مترجم و مفسّر قرآن، در پایان قرآن ترجمۀ خود به این آیه‌ها اشاره می‌کند. وی می‌گوید: «این آیات، به ویژه آخرین کلمۀ آیۀ آخر، معرکۀ آراء مفسّران، خصوصاً مفسّران جدیدی است که می‌کوشند آن را با علم امروز تطبیق دهند… ترائب جمع است و مفرد انتریبه به معنی استخوان سینه یا ترقوه‌است. [اما] بعضی از مفسّران آن را قفسۀ سینه و توسعاً قسمت پیشین بدن زن گرفته‌اند و بعضی دیگر از جمله محمّد اسد (یکی از مترجمان قرآن کریم به انگلیسی) آن را به لگن خاصره ترجمه کرده‌اند.» خرم‌شاهی با این توضیح نتیجه می‌گیرد: «باری اگر مترجم به لغت [لغت قرآن] وفادار باشد، ترائب را سینه‌ها یا استخوانه‌ای سینه ترجمه می‌کند. امّا اگر به علم وفادار باشد، آن را به چیزی دیگر باید ترجمه کند.» حسن‌زاده آملی در کتاب طب و طبیب و تشریح با توجّه به معنای لغوی صلب و ترائب می‌گوید: «صلب دیوار استخوانه‌ای پشت بدن است، و ترائب جدار استخوانه‌ای جلوی آن است، و آنچه در میان این دو دیوار استخوان‌ها محصور است امعاء و احشاء و نظایر آن‌هاست؛ و معنی آیه‌ این است که انسان با دیده اعتبار در صنع پروردگار بنگرد که مبدء تکون و مایۀ پیدایش او آب جهنده‌ای است که از میان این دو دیوار استخوان‌ها بیرون می‌آید.»

9.3) قرآن و پیش‌گویی

9.3.1) پیش‌بینی ایمان آوردن اهل کتاب

سورۀ ۲۸ آیۀ۵۲ می‌گوید: الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ مِن قَبْلِهِ هُم بِهِ یُؤْمِنُونَ کسانی که قبل از این، کتاب به ایشان داده ایم، آنان به این ایمان می‌آورند. این آیه‌ پیش‌بینی می‌کند که اهل کتاب، یعنی یهودی‌ها و مسیحی‌ها به این دلیل که کتاب دینی مشابهی دارند، الهی بودن قرآن را خواهند پذیرفت و به دین اسلام گردن خواهند نهاد. برخلاف این آیه‌ و پیش‌بینی، یهودیان مورد نظر در شبه جزیرۀ عربستان آن روز، قرآن را نپذیرفتند و حتی جان و مال خود را در راه ترک نکردن دین یهودی و نصاری و پذیرش اسلام از دست دادند. برخلاف لفظ کلی آیه، مفسّران این آیه را تنها به گروه اندکی از «حق‌طلبان» اهل کتاب مربوط دانسته‌اند که در اثر اختلاف بر سر مکی یا مدنی بودن آیه، تعداد آن‌ها را چهار نفر یا چهل نفر یا هفتاد نفر مسیحی گفته‌اند.

آیه‌های یادشده:

1. ** سورۀ انعام، آیۀ۶۸:وَإِذَا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیَاتِنَا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّی یَخُوضُواْ فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ وَإِمَّا یُنسِیَنَّکَ الشَّیْطان فَلاَ تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْرَی مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ:و چون ببینی کسانی [به قصد تخطئه] در آیات ما فرومی‌روند از ایشان روی برتاب تا در سخنی غیر از آن درآیند و اگر شیطان تو را [در این باره] به فراموشی انداخت پس از توجّه [دیگر] با قوم ستم‌کار منشین.**

2. ** قسمتی از آیۀ۷سورۀ آل‌عمران: وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تأویلهِ:و [پاره ای] دیگر متشابهاتند [که تأویل‌پذیرند] اما کسانی که در دل‌هایشان انحراف است برای فتنه‌جویی و طلب تأویل آن [به دلخواه خود] از متشابه آن پیروی می‌کنند.**

3. ** سورۀ بقره، آیۀ۱۰۶**

4. ** سورۀ نحل، آیه‌های ۱۰۱ و ۱۰۲**

5. ** فَإِذَا انسلَخَ الأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُواْ الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُواْ لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ فان تَابُواْ وَأَقَامُواْ الصَّلاَةَ وَآتَوُاْ الزَّکاةَ فَخَلُّواْ سَبِیلَهُمْ إنّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ: پس چون ماه‌های حرام سپری شد مشرکان را هر کجا یافتید بکشید و آنان را دستگیر کنید و به محاصره درآورید و در هر کمینگاهی به کمین آنان بنشینید پس اگر توبه کردند و نماز برپا داشتند و زکات دادند راه برایشان گشاده گردانید زیرا خدا آمرزنده مهربان است.**

6. ** ﴿فَصَلِّ لِرَبِّكَ وانحرْ﴾(سورۀ کوثر-آیۀ۲)**

7. ** سورۀ تحریم، آیات۱– ۵**

8. ** آیۀ۴و۵ سورۀ احزاب**

9. سورۀ احزاب آیۀ۵۲

10. ** سورۀ کهف، آیات ۸۱ و ۸۰ و ۷۴**

11. ** سورۀ قمر، آیات ۳۱–۲۷**

12. ** سورۀ شمس، آیات ۱۵–۱۱**

13. ** سورۀ شمس، آیات ۱۵–۱۱**

14. ** سورۀ اعراف، آیۀ۷۳**

15. ** سورۀ هود، آیۀ۶۴**

16. ** سورۀ هود، ایۀ۶۵**

17. ** سورۀ هود، آیۀ۶۷**

18. ** بقره، ۱۹۰**

19. ** نساء، ۸۹**

20. ** احزاب، ۲۵–۲۷**

21. ** بقره، ۴–۷**

22. انفال، ۶۷

23. انعام، ۳۲

24. ** توبه، ۳۸**

25. انعام، ۳۶

26. انعام، ۱۱۱

27. الدخان ۵۵–۵۱

28. ** بقره، ۳۹**

29. انعام ۴۷–۴۹

30. ** نساء، ۵۶**

31. انعام، ۶

32. ** اعراف، ۴**

33. الزخرف ۵۱–۵۶

34. بقره ۲۵۰- ۲۵۱

35. ** ﴿وَاقْتُلُوهُمْ حَیثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَیثُ أَخْرَجُوكُمْ ۚ وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ ۚ وَلَا تُقَاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّىٰ یقَاتِلُوكُمْ فِیهِ ۖ فان قَاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ ۗ كَذَٰلِكَ جَزَاءُ الْكَافِرِینَ﴾**

36. ** ﴿یسْأَلُونَكَ مَاذَا ینْفِقُونَ ۖ قُلْ مَا انفقْتُمْ مِنْ خَیرٍ فَلِلْوَالِدَینِ وَالْأَقْرَبِینَ وَالْیتَامَىٰ وَالْمَسَاكِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ ۗ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَیرٍ فان اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ﴾**

37. ** ﴿الَّذِینَ آمَنُوا یقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ ۖ وَالَّذِینَ كَفَرُوا یقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ الطَّاغُوتِ فَقَاتِلُوا أَوْلِیاءَ الشَّیطان ۖ آن كَیدَ الشَّیطان كَان ضَعِیفًا﴾**

38. ** ﴿فَإِذَا انسلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِینَ حَیثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ ۚ فان تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَخَلُّوا سَبِیلَهُمْ ۚ إن اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ﴾**

39. ** نساء ۲۸، مائده ۶۲ و ۶۳، منافقون ۲۱ و ۲۲ و آیاتی از سورۀ بقره**

40. نساء ۱۶۱–۱۵۹

41. ** بقره ۷۵–۷۰ و نساء ۴۸–۴۶**

42. ** بقره ۹۳–۸۷ و آل‌عمران ۱۸۴–۱۷۷**

43. ** بقره ۱۴۲–۱۳۶ و ۱۵۲–۱۴۷**

44. ** جاثیه ۱۶**

45. ** اعراب ۱۳۷**

46. ** بقره ۴۷**

47. ** بقره ۶۲**

48. ** در بقره ۸۴ به آن اشاره شده‌است.**

49. ** بقره ۴۱**

50. ** بقره ۸۷**

51. مائده ۷۹–۷۸

52. ** بقره ۱۴۲**

53. آل‌عمران ۱۸۷

54. ** نساء ۱۵۵**

55. ** مائده ۱۳**

56. ** مائده ۶۴**

57. ** جمعه ۵**

58. ** سورۀ صافات، آیات ۱۴۷–۱۳۹**

59. ** بقره، ۵۰**

60. ** مائده، ۶۰–۵۷**

61. سورۀ نساء آیۀ۴۷

62. ** سورۀ مریم، آیه‌های ۱۶ تا ۲۲، آل‌عمران آیه‌های ۴۵ تا ۴۸**

پانویس‌ها:

1. ** Esposito، John. Islam the Straight Path. Extended Edition. pp. 19–20.**

2. ** سالنامه پروس،H.Grimme، سال چاپ: ۱۹۱۷، صفحات ۴۲ تا۵۴**

3. ** System der Qur’ánischen Theologie Einleiitung in den koran،H.Grimme،Volume 1،pages 105-117**

4. **. **. بایگانی‌شده از **** در 23 آوریل 2016.

5. .

6. .

7. . دسامبر 2007. بایگانی‌شده از **** در 7 مارس 2016.

8. **. ****. **، 16 فوریه 2006.

9. **. ****. **. بازبینی‌شده در 6 ژوئن 2016.

10. .

11. . answering-islam.org. بایگانی‌شده از **** در 5 آوریل 2016.

12. . بایگانی‌شده از **** در 9 آوریل 2016.

13. ** مکارم شیرازی. **. hawzah.net. بایگانی‌شده از **** در 4 نوامبر 2013.

14. . بایگانی‌شده از **** در 12 مارس 2016.

15. .

16. **، ارسطوی بغداد، از عقل یونانی به وحی قرآنی، **، ۱۳۸۰، ص۴۱.

17. ** نهاد ناآرام جهان، عبدالکریم سروش، ص9، تهران، نشر قلم**

18. . بایگانی‌شده از **** در 23 مارس 2016.

19. **.****. **. بازبینی‌شده در 6 ژوئن 2016.

20. . The Religion of Peace.

21. . بایگانی‌شده از **** در 10 ژوئن 2016.

22. . بایگانی‌شده از **** در 1 ژاویه 2016.

23. **‘Alí A. Rizvi . ****. **، 10 مارس 2015. بایگانی‌شده از **** در 23 دسامبر 2015. بازبینی‌شده در 9 نوامبر 2015.

24. . بایگانی‌شده از **** در 2 مه 2016.

25. **. ****. **، 3 مه 2016. بازبینی‌شده در 21 مه 2016.

26. **. ****. **، 10 مه 2016. بازبینی‌شده در 21 مه 2016.

27. . وبگاه دکتر ، مه 2009. بایگانی‌شده از در 10 اوت 2013.

28. . وبگاه دکتر ، فوریه 2008. بایگانی‌شده از در 9 مارس 2015.

29. . بایگانی‌شده از **** در 2 مه 2016.

30. . مرکز ملی پاسخ‌گویی به سؤالات دینی. بایگانی‌شده از **** در 20 آوریل 2016.

31. ** منبع وابستگی مرکز پاسخ‌گویی به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه****. مرکز ملی پاسخ‌گویی به سؤالات دینی، دفتر تبلیغات اسلامی **. بایگانی‌شده از **** در 30 آوریل 2016.

32. .

33. **. **. مکتب اسلام، دی ۱۳۸۷. بایگانی‌شده از **** در 21 ژوئن 2015.

34. ** علی دوانی. **. ۷۷ و ۷۸.

35. ** قرآن، **

36. ** Richard Bell (Revised and Enlarged by W. Montgomery Watt). Bell's introduction to the Qur’án. Univ. Press، 1970. 31 تا 51. **** ‎****.**

37. ** Sebastian Günther. «Muḥammad، the Illiterate Prophet: An Islamic Creed in the Qur’án and Qur’ánic Exegesis». Journal of Qur’ánic Studies 1، ش. 4 (2002): 1 تا 26. :.**

38. ** یان مک ویلیام (۲۰۰۶/۰۱/۰۵). ****. **. بازبینی در ۲۰۱۰/۰۵/۲۷.

39. ** William Montgomery Watt and Richard Bell، Bell's introduction to the Qur’án، Edinburgh University Press، 1977، p. 51**

40. **  R. Bell & W.M. Watt، An introduction to the Qur’án، Edinburgh University Press، 1977، p.93**

41. .

42. . 12 ژوئن 2016.

43. **. وبگاه **.

44. ** نهج البلاغه، سخنان علی بن ابی طالب، گرد آوری شده توسّط سید رضی، نامه ۷۷:و من وصیة له ع لِعَبْدِ اللَه بْنِ الْعَباسِ لَمَا بَعَثَهُ لِلاْحْتِجاجَ عَلَی الْخَوارِج: لاَ تُخاصمْهُمْ بالْقرآن فان القرآن حَمَّالٌ ذُو وُجُوهٍ تَقُولُ وَ یَقُولُونَ، وَ لَکِنْ خاصمْهُمْ بالسُّنَّةِ فانهُمْ لَنْ یَجِدُوا عَنْهَا مَحِیصا.**

45. **. **. بایگانی‌شده از **** در 14 مارس 2009. «سنن أبی داود، کتاب السنة، النهی عن جدال فی قرآن کفر:حدثنا أحمد بن حنبل ثنا یزید یعنی بن‌هارون أخبرنا محمّد بن عمرو عن أبی سلمة عن أبی هریرة عن النبی صلَی‌اللهُ علیه و سَلَّم قال المراء فی القرآن کفر.»

46. ** اسلام‌شناسی۱، علی میرفطروس، چاپ دوازدهم، نشر نیما، ص۷۲**

47. ** اسلام‌شناسی۲، علی میرفطروس، چاپ سوّم، نشر نیما، صفحه‌های۳۱ تا ۳۵**

48. ** ابن وراق، صفحه‌های ۲۴۶ تا ۲۵۰**

49. ** ترجمه تفسیر المیزان جلد ۱ صفحه: ۳۸۲ قابل دسترسی در اینجا **

50. ، آدم از نظر قرآن، جلد سوّم، 1384، نشر نگارش، تهران، فصل پنجم، مبحث هفتم:عدم جواز نسخ در قرآن

51. ، بیست و سه سال، ص۳۸–۴۱

52. ** خیانتی در گزارش تاریخ، ص۱۰ مقدّمه**

53. ** Toby Lester. What is the Qur’án?. 2002.**

54. ** Craig Winn. Prophet of doom: Islam's terrorist dogma in Muḥammad's own words. CricketSong Books، 2004. XVii. **، 9780971448124.

55. ** Charles Cutler Torrey. The Jewish foundation of Islam. revised ed. KTAV Pub. House، 1967. 1و 2 و 7و 54.**

56. ** ۶. قرآن از دیدگاه ۱۱۴ دانشمند، محمّد مهدی علیقلی**

57. ** Theodor Nöldeke، «The Qur’án»**

58. ** Stefan Wild in The Qur’án: an encyclopedia، by Oliver Leaman، p. 296، Taylor & Francis، 2006**

59. ** Stefan Wild in The Qur’án: an encyclopedia، by Oliver Leaman، p. 368، Taylor & Francis، 2006**

60. ** قرآن ۷۱:۲۳. و نیز بنگرید Theodor Nöldeke، «The Qur’án»**

61. ** علل الشرایع- جلد ۱ صفحۀ ۳۱**

62. ** تفسیر قمی- جلد ۲ صفحه ۷۷۳ و تفسیر جامع جلد ۷ صفحۀ ۲۵۲**

63. ** Newby، Gordon Darnell. «Forgery.» Encyclopaedia of the Qur’án**

64. ** Lazarus-Yafeh، Hava. «Taḥrīf (a.).» Encyclopaedia of Islam، Second Edition**

65. ** Lowin، Shari. «Revision and Alteration.» Encyclopaedia of the Qurʾān.**

66. ** دشتی ۹۸**

67. ** دشتی ۹۸؛ نیز نگاه کنید به **

68. ** Graham، William A. Fātiḥa. Encyclopaedia of the Qurʾān**

69. ** Maḥmúd Ayoub، The Qur’án and its interpreters، Volume 1، SUNY Press، p.42**

70. ** Richard Bell، William Montgomery Watt، Bell's introduction to the Qur'ān، Edinburgh University Press، p. 46**

71. **. **. ترجمۀ محمود شریفی. : امیرکبیر، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، ۱۳۹۰. ۶۲. **** ‎. بازبینی‌شده در ۰۶/۲۴/۲۰۱۲.

72. دشتی، ص۱۰۴

73. دشتی، ص۱۰۵

74. ** شفا، ۱۳۲**

75. ** علی مشکینی، نصایح و سخنان ۱۴ معصوم، قم ۱۳۷۷**

76. ** ابن وراق، صفحه‌های ۱۹۵ و ۱۹۶**

77. ** دشتی، صص۹۳–۹۵**

78. ** تفسیر نمونه، سورۀ مسد**

79. ** تفسیر نور، ج۱۰، ص۶۳۱**

80. ** (بازدید ۲۸ اوت ۲۰۰۹)**

81. دشتی، ص۹۵

82. ** تفسیر نمونه، سورۀ کوثر**

83. ** تفسیر المیزان، سورۀ مسد**

84. دشتی، ص۹۰

85. ** ابن وراق، صفحه‌های ۲۱۸و۲۱۹**

86. ** صحیح بخاری، جلد ۹، کتاب ۹۳، شماره ۵۱۶**

87. ** تفسیر نمونه جلد 17 صفحه 325**

88. ** تفسیر نمونه جلد 17 صفحه 326**

89. انّی اری ربک یسارع فی هواک (دشتی ۸۴)

90. دشتی، ص۹۷

91. ** الفتوحات المکیة** ** ج۲، ص۲۱۹**

92. ** نهج البلاغه، خطبه اول، ترجمه دشتی، چاپ الهادی، ص۳۲**

93. گنجی، اکبر. **** (فارسی).. وبگاه رادیو زمانه، ۱ بهمن ۱۳۸۷. بازیابی‌شده در ۲۱ اوت ۲۰۰۹.

94. ** تفسیر نمونه جلد ۱۲ صص ۵۰۷–۵۰۹ قابل دسترسی در **

95. خطبه ۲۰۱ نهج البلاغه

96. ، پس از ۱۴۰۰ سال، ص۱۲۹

97. Is religion killing us?: violence in the Bible and the Qur’án،Jack Nelson-Pallmeyer، page 75

98. شفا، ص۱۶۶

99. شفا، ص۱۷۱

100. شفا، ص۱۷۴

101. شفا، ص۱۷۴

102. شفا، ص۱۸۳

103. ن.ک.ساندارز، حماسه **** ترجمۀ محمّد اسماعیل فلزی، انتشارات هیرمند، صص161-155.

104. ** margulis/schwartz،pp.224-239**

105. ** ابن وراق، ص۲۸۰**

106. ** Quoted by Feuerbach، p. 304.**

107. ** Hoffmann (ed)، pp. 233-52.**

108. ** ابن وراق، صفحه‌های ۲۹۹ تا ۳۰۳**

109. ** Voltaire،p.17**

110. ** Rodinson(4)،p.49**

111. ** Watt(9)،p.136**

112. ** ابن وراق، صفحه‌های ۲۷۶ تا ۲۸۰**

113. قرآن، ترجمۀ بهاءالدین خرم‌شاهی، ۱۳۷۵، انتشارات نیلوفر و جامی، تهران

114. ** قرائت قرآن غیر دینی، دکتر رضا آیرملو، ۱۳۸۵، انتشارات اینواند لیتراتور، سوئد**

115. ** طب و طبیب و تشریح، حسن حسن‌زاده آملی، نشر الف لام میم، ۱۳۸۱، ص۳۰**

116. ** آیرملو، جلد یکم، ۱۱۰**

منابع:

• علی دشتی، ۲۳ سال
• علی میرفطروس، اسلام‌شناسی ۱ و ۲
• شجاع الدین شفا، پس از ۱۴۰۰ سال
• ابن وراق، اسلام و مسلمانی (****)، ترجمه مسعود انصاری
• **امیرحسین خُنجی، شاهنشاهی هخامنشی، پیوست دوّم: **
• Hoffmann، R. Joseph. The. Origins of Christianity. Amherst، N.Y، 1985
• Margulis، Lynn، and K. V. Schwartz. Five Kingdoms. San Francisco، 1982
• Feuerbach، Ludwig. The Essence of Christianity. Amherst، N.Y، 1989.
• Watt، W. Montgomery. [9]. Muslim-Christian Encounters. London، 1991
• Voltaire. Dictionnaire philosophique. Translated by Besterman. London، 1971

ب) شصت مورد از دشواری‌ها و تناقضات در قرآن

https://geranom.wordpress.com

• • • 1. حسابرسی عجیب الله:

(سورۀ4 آیۀ11-12) و (سورۀ4 آیۀ176) در مورد قوانین وراثت صحبت می‌کند. اگر یک مرد فوت شود، و از او سسه دختر و دو والد و یک همسر باقی بماند؛ دختران 2/3 سهم، والد‌ها 1/3 سهم (هردو بر اساس سورۀ4 آیۀ11) و همسر 1/8 سهم (بر اساس سورۀ4 آیۀ12) از ارث را دریافت می‌کند که از میزان ارث بیشتر می‌شود. مثال دوّم، مردی فوت می‌شود و از او یک مادر و یک همسر و دو خواهر باقی می‌ماند، مادر 1/3 سهم (سورۀ4 آیۀ11) همسر 1/4 (سورۀ4 آیۀ12) و خواهران 2/3 (سورۀ4 آیۀ176) که مجموع آن‌ها 15/12 کل ارث است.

• • • 1. چند فرشته برای مریم فرستاده شده بودند؟

وقتی قرآن در مورد باردار شدن مریم و میلاد مسیح در (سورۀ3 آیات 42 و 45) راجع به چندین فرشته صحبت می‌کند؛ اما در (سورۀ 19 آیات 17-21) تنها از یک فرشته صحبت می‌کند.

• • • 1. اختلافات عددی بیشتر:

آیا روزهای الله برابر 1000 روز بشر است (سورۀ22 آیۀ47، سورۀ32 آیۀ5) یا برابر 50،000 روز بشر است (سورۀ70 آیه؟

چند باغ در بهشت وجود دارد؟ یک (سورۀ39 آیۀ73، سورۀ41 آیۀ30، سورۀ57 آیۀ21، سورۀ79 آیۀ41) یا زیادتر (سورۀ18 آیۀ31، سورۀ22 آیۀ23، سورۀ35 آیۀ33)؟

در (سورۀ56 آیۀ7) ادعا می‌کند که در روز قیامت مردم سه دسته می‌شوند، اما در (سورۀ90 آیات 1819، سورۀ99 آیات 6-7) تنها دو گروه را بر می‌شمرد.

در مورد این‌که چه کسی روح را در هنگام مرگ از انسان می‌گیرد نیز تناقضی آشکار وجود دارد، فرشته مرگ (سورۀ32 آیۀ11)، یک فرشتگان (جمع) (سورۀ47 آیۀ27) و همچنین «این الله است که روح را از انسان‌ها در هنگام مرگ می‌گیرد»(سورۀ39 آیۀ42).

صحیح بخاری ادعا می‌کند که جبرئیل 600 بال داشت (جلد چهارم بخش 54 شماره 455) در حالی که قرآن در (سورۀ35 آیۀ1) می‌گوید فرشتگان 2، 3 یا 4 بال دارند.

• • • 1. الله چند روز برای نابودی قوم عاد نیاز داشت؟

یک روز (سورۀ54 آیۀ19) یا چندین روز (سورۀ41 آیۀ16، سورۀ69 آیات 6-7).

• • • 1. خلقت شش روز بود یا هشت روز؟

(سورۀ7 آیۀ54، سورۀ10 آیۀ3، سورۀ11 آیۀ7 و سورۀ25 آیۀ59) به روشنی اعلام می‌کند که الله زمین و آسمان‌ها را در 6 روز آفرید. امّا در (سورۀ41 آیات 9-12) جمع روزهایی که الله بدان‌ها اشاره می‌کند 8 روز است.

• • • 1. آفرینش سریع بود یا کند؟

الله آسمان‌ها و زمین را در 6 روز آفریده است (سورۀ7 آیۀ54) و مسلمانانی که می‌خواهند به قرآن چهره علمی بدهند می‌گویند این 6 روز منظور 6 دوره است، اما (سورۀ2 آیۀ117) می‌گوید که «الله به صورت آنی خلق می‌کند».

• • • 1. اول زمین یا اول آسمان؟ کدام یک زود‌تر آفریده شد؟

اول زمین و بعد آسمان (سورۀ2 آیۀ29)، اول آسمان و بعد زمین (سورۀ79 آیۀ27-30).

• • • 1. به هم چسباندن یا از هم جدا کردن؟

در مورد روش ایجاد زمین و آسمان قرآن یکجا می‌گوید که آن‌ها از هم جدا بودند و بعد به هم گرویدند (سورۀ41 آیۀ11) اما در (سورۀ21 آیۀ30) می‌گوید که آن‌ها ابتدا یکی بودند و بعداً از یکدیگر جدا شدند.

• • • 1. انسان از چه ساخته شده بود؟

از لخته خون (سورۀ96 آیات 1-2) آب (سورۀ21 آیۀ30، سورۀ24 آیۀ45، سورۀ25 آیۀ54) «چیزی مانند سفال»(سورۀ3 آیۀ59، سورۀ30 آیۀ20، سورۀ35 آیۀ11).

• • • 1. ناقص یا با جزئیات کامل؟

قرآن در جاهایی ادعا می‌کند که کامل است و تمامی جزئیات را دارا می‌باشد و هیچ چیز باقی نمانده است که در آن نباشد (سورۀ6 آیۀ38، سورۀ6 آیۀ114، سورۀ12 آیۀ11، سورۀ16 آیۀ89 و…) اما چیزهای بسیاری هستند که قرآن آن‌ها را ناتمام باقی می‌گذارد، این نوشتار به مسئله شراب و شبهات موجود در قرآن می‌پردازد.

• • • 1. پرستش یک خدا یا یک خدای دیگر؟

به محمّد دستور می‌دهد که به ناباوران بگوید، شما چیزی را نمی‌پرستید که من می‌پرستم (سورۀ109 آیۀ3). هرچند سوره‌های دیگر در قرآن به طور مشخص اشاره می‌کند که آن ناباوران در واقع خدایی را پرستش می‌کنند که همان الله است.

• • • 1. شفاعت کردن یا شفاعت نکردن، مسئله این است!

قرآن در مورد این‌که آیا در روز آخرت شفاعتی وجود خواهد داشت یا نه دچار تناقض می‌شود، در آیات (سورۀ2 آیات122-123، سورۀ254 آیات6-51، سورۀ82 آیات18-19 و…) می‌گویند شفاعتی وجود ندارد و آیات (سورۀ53 آیۀ26، سورۀ43 آیۀ86، سورۀ34 آیۀ23، سورۀ20 آیۀ109) و البتّه هر دو این پاسخ‌ها را می‌توان با احادیث مختلف پشتیانی کرد.

• • • 1. الله و تخت او کجاست؟

الله از رگ گردن به انسان نزدیکتر است (سورۀ50 آیۀ16) و در عین حال او بر روی تختش نشسته است (سورۀ57 آیۀ4) تختی که روی آب بنا شده است (سورۀ11 آیۀ7) و در عین حال به قدری دور است که رسیدن به او بین 1000 و 50000 سال طول می‌کشد (سورۀ32 آیۀ5، سورۀ70 آیۀ4).

• • • 1. ریشه بیچارگی کجاست؟

آیا شر و مصیبت از طرف شیطان است (سورۀ38 آیۀ41)؟ از خود ماست (سورۀ4 آیۀ79)؟ یا از طرف الله (سورۀ4 آیۀ78)؟

• • • 1. رحمت الله چقدر است؟

الله رحمت را بر خود مقرر کرده است (سورۀ6 آیۀ12) هرچند بعضی از اشخاص را هرچند که می‌تواند هدایت نمی‌کند (سورۀ6 آیۀ35، سورۀ14 آیۀ4).

• • • 1. آیا در بهشت بازجویی خواهد بود یا نه؟

از یکدیگر سؤال نخواهند کرد (سورۀ23 آیۀ101)، اما همچنان در یک پرس و جوی دو جانبه شرکت خواهند کرد (سورۀ52 آیۀ25) و از یکدیگر سؤال خواهند کرد (سورۀ37 آیۀ27).

• • • 1. آیا فرشتگان محافظ هستند؟

هیچ حافظی به جز الله وجود ندارد (سورۀ2 آیۀ107، سورۀ29 آیۀ22)، اما (سورۀ41 آیۀ31) فرشتگان خود می‌گویند «ما محافظان شما در اینجا و در آن دنیا هستیم.» همچنین در سوره‌های دیگر نقش آن‌ها به عنوان نگاه‌بان (سورۀ13 آیۀ11 و سورۀ50 آیۀ17-18) و محافظان (سورۀ82 آیۀ10) اعلام می‌شود.

• • • 1. آیا همه چیز مطیع الله است؟

به این‌که همه چیز مطیع الله است در (سورۀ30 آیۀ26) اعلام شده است اما در چندین جای دیگر در مورد عدم اطاعت مغرورانه شیطان از الله خبر می‌دهد از جمله (سورۀ7 آیۀ11، سورۀ15 آیۀ28-31، سورۀ17 آیۀ61، سورۀ20 آیۀ116، سورۀ28 آیۀ71-74، سورۀ18 آیۀ50)، همچنین در جاهای دیگری در مورد بسیاری از موجودات که از فرمان الله سرپیچی می‌کنند.

• • • 1. آیا الله شرک را می‌بخشد؟

شرک بدترین گناهان شمرده می‌شود، اما به نظر می‌رسد نویسنده قرآن نتوانسته است در مورد این‌که الله شرک را می‌بخشد یا نمی‌بخشد تصمیم قاطعی بگیرد. در (سورۀ4 آیۀ48، 116) می‌گوید نمی‌بخشد و در (سورۀ4 آیۀ153) می‌گوید می‌بخشد، ابراهیم با پرستش ماه و خورشید و ستاره به عنوان خدایش دچار شرک می‌شود (سورۀ 6 آیات76-78) اما مسلمانان فکر می‌کنند که پیامبران گناه نمی‌کنند.

• • • 1. ماجرای پرستش گوساله طلایی

اسرائیلیان قبل از این‌که موسی از کوه بازگردد آغاز به پرستش گوساله طلایی کردند (سورۀ7 آیۀ149)، اما تازمانی که موسی بازنگشته بود از توبه کردن سر باز زدند و به ستایش گوساله ادامه دادند (سورۀ 20 آیۀ91). آیا‌هارون نیز در گناه آنان شریک بود؟ نه (سورۀ20 آیات85-90)، آری (سورۀ20 آیۀ92، سورۀ7 آیۀ151).

• • • 1. یونس به بیابان رسید یا نرسید؟

ما در حالی که ناخوش بود، او را به بیابان رساندیم (سورۀ37 آیۀ145)؛ اگر نعمت پروردگارش نبود، در حین بد حالی به صحرایی بی‌آب و گیاه می‌افتاد (سورۀ68، آیۀ49).

• • • 1. موسی و انجیل؟

مسیح بیش از 1000 سال بعد از موسی به دنیا آمد؛ امّا در (سورۀ7 آیۀ157) الله در مورد انجیلی که به مسیح داده شده است با موسی صحبت می‌کند.

• • • 1. آیا کسانی که به زنان تهمت ناپاکی می‌زنند بخشیده می‌شوند؟

آری (سورۀ24 آیۀ5) نه (سورۀ24 آیۀ23).

• • • 1. در روز آخرت کارنامه خود را چگونه دریافت می‌کنیم؟

در روز جزا، زیانکاران کارنامه اعمال بدشان را از کجا می‌گیرند؟ از پشتشان (سورۀ84 آیۀ10) یا از دست چپشان (سورۀ69 آیۀ25)؟

• • • 1. آیا فرشته‌ها می‌توانند نامطیع باشند؟

هیچ فرشته‌ای متکبر نیست، همه الله را اطاعت می‌کنند (سورۀ16 آیات 49-50)، اما «هان به فرشتگان گفتیم، آدم را سجده کنید» و همۀ آن‌ها به آدم سجده کردند مگر ابلیس، ابلیس نافرمانی کرد و او بسیار متکبر است (سورۀ2 آیۀ34).

• • • 1. تناقضی در (سورۀ2 آیۀ97) و (سورۀ16 آیات 101-103).

چه کسی قرآن را بر محمّد وحی می‌کند؟ جبرئیل یا روحُ‌القُدُس (سورۀ16 آیۀ102) یا (سورۀ2 آیۀ97)؟

وحی‌های جدید وحی‌های قدیم را تصدیق می‌کنند (سورۀ2 آیۀ97) یا جایگزین آن‌ها هستند (سورۀ16 آیۀ101)؟ قرآن عربی خالص است (سورۀ16 آیۀ103) اما تعداد بسیار زیادی کلمات غیر عربی در آن یافت می‌شود.

• • • 1. حلقه بینهایت (تسلسل):

(سورۀ26 آیات192-195-196) می‌گوید «این (قرآن) وحیست از طرف خداوند… به زبان عربی و این (قرآن) در نوشته‌های (پیامبران) قبلی نیز هست. حال با دانستن این‌که انجیل و تورات به زبان عبری و یونانی نوشته شده است. چطور یک کتاب عربی می‌تواند در آن کتاب‌های غیر عربی آمده باشد؟ علاوه بر این اگر این قرآن در آن کتابها گنجانده شده است، همین (سورۀ26 آیات192-195-196) نیز باید در آن کتابها باشد، بنابر این آن کتابها نیز باید در کتاب‌های قبلی همین سوره را داشته باشند و همینگونه به یک حلقه بینهایت و تسلسل می‌رسیم.

• • • 1. آیا تورات مثل قرآن است یا نیست؟

ادعای مسلمانان مبنی بر تحریف انجیل و تورات، از یک طرف با (سورۀ2 آیۀ24) و (سورۀ17 آیۀ88) و از طرف دیگر با (سورۀ28 آیۀ49) و (سورۀ46 آیۀ10) در تضاد است.

• • • 1. «پیر زن عجوزه» و شخصیت الله.

در مورد داستان لوط «ما خانواده او را نجات دادیم، بغیر از عجوزه‌ای که عقب ماند»(سورۀ26 آیات170-171). و باز می‌گوید «اما ما او و خانواده‌اش را حفظ کردیم، بغیر از همسرش را، او از کسانی بود که با دیگران در شهر ماند (سورۀ7 آیۀ82). این دو آیه یا باهم تناقض دارند یا الله احترام چندانی به همسر پیامبر قایل نمی‌شود.

• • • 1. اشکالات بیشتر در داستان قوم لوط.

جواب مردمش جز این نبود که «آن‌ها را از قریه خود برانید که آنان مردمی هستند که از کار ما بیزاری می‌جویند»(سورۀ7 آیۀ82، سورۀ27 آیۀ56). مردمش به او پاسخی ندادند جز این‌که گفتند «غضب الله را برای ما بیاور اگر راست می‌گویی»(سورۀ29 آیۀ29). این دو جواب باهم یکی نیستند و در هر دو آیۀ اشاره شده که «غیر از این جوابی ندادند» بنابر این، این یک تناقض است.

• • • 1. لذت الله؟

آیا عمل تنبیه خداوند از رحمت اوست یا از هدایت کردن و یا نکردن مستبدانۀ وی؟

• • • 1. آیا ابراهیم بت‌ها را نابود کرد؟

ماجرای ابراهیم در (سورۀ19 آیات41-49، سورۀ6 آیات74-83) به طور مشخصی با (سورۀ21 آیات51-59) متفاوت است، در حالی که در (سورۀ21) ابراهیم با مردمش به طور جدی مقابله می‌کند و حتی بت‌های آن‌ها را می‌شکند، در سورۀ19 وقتی ابراهیم به دلیل صحبت کردن علیه بت‌ها توسّط پدرش به سنگسار شدن تهدید می‌شود خفقان می‌گیرد و نه تنها مقابله‌ای نمی‌کند، بلکه گویا منطقه را نیز ترک می‌گوید.

• • • 1. پسر نوح چه شد؟

با توجّه به (سورۀ21 آیۀ76) نوح و خانواده‌اش از طوفان نجات یافتند و (سورۀ37 آیۀ77) اعلام می‌کند که تخم و ترکه نوح نجات یافتند و (سورۀ11 آیات42-43) می‌گوید که پسر نوح نابود شد.

• • • 1. آیا نوح تبعید شده بود؟

پیش از این‌ها قوم نوح تکذیب کرده بودند. بندۀ مارا تکذیب کردند و گفتند: دیوانه است و به دشنامش راندند. (سورۀ54 آیۀ9). حال اگر نوح رانده شده بود (از منطقه‌اش رانده شده بود) چطور قومش می‌توانند در هنگام رد شدن از کنار نوح که کشتی می‌ساخت او را مسخره کنند (سورۀ11 آیۀ38). نوح نمی‌تواند هم طرد شده باشد هم توسّط قومش مسخره شود.

• • • 1. جادوگران فرعون مسلمان شدند یا کفر ورزیدند؟

آیا شعبده بازان فرعون، مصریان به پیامبر خدا موسی ایمان آوردند (سورۀ7 آیات103-126، سورۀ20 آیات56-73، سورۀ26 آیات29-51) یا تنها اسرائیلیان به موسی ایمان آوردند (سورۀ10 آیۀ82)؟

• • • 1. آیا فرعون در لحظه مرگ توبه کرد؟

(سورۀ10 آیات90-92) می‌گوید که فرعون وقتی در بستر مرگ قرار گرفت توبه کرد و بنابر این رستگار شد، اما (سورۀ4 آیۀ18) می‌گوید چنین چیزی نمی‌تواند اتّفاق بیافتد.

• • • 1. ابطال:

کلام خدا در درستی و عدالت کامل است، هیچ کسی نیست که بتواند کلام خدا را عوض کند (سورۀ6 آیۀ115) همچنین به (سورۀ6 آیۀ34) و (سورۀ10 آیۀ64) نگاه کنید. امّا بعدا الله (یا محمّد؟) تصمیم می‌گیرد که بعضی از آیات را با آیات «بهتر» عوض کند (سورۀ2 آیۀ106، سورۀ16 آیۀ101)؛ و این البتّه به خاطر نادانی افراد نیست که خدا را مجبور به این کار کرده باشند.

• • • 1. راه‌نمای حقیقت؟

«بگو این الله است که به سوی حقیقت راه‌نمایی می‌کند، چه کسی بیشتر سزاوار دنباله روی است؟»(سورۀ10 آیۀ35) اما در واقع سزاوار بودن الله با (سورۀ14 آیۀ4) که می‌گوید «الله هرکس را که بخواهد هدایت می‌کند و هرکس را بخواهد گمراه می‌کند» زیر سؤال می‌رود. ما از کجا بدانیم که از آن اشخاصی هستیم که خدا دوست دارد ما را هدایت کند یا دوست دارد مارا گمراه سازد؟ یک مسلمان از کجا بداند از آن دسته افراد گمراه شده از طرف الله است یا از آن افراد هدایت شده.

• • • 1. مجازات زناکار چیست؟

100 ضربه شلاق (زن و مرد) (سورۀ24 آیۀ2)، آن قدر آن‌ها را در خانه نگاه دارید تا بمیرند (برای زنان) (سورۀ4 آیۀ15). اگر توبه کردند و اصلاح یافتند آن‌ها را رها کنید (در مورد مرد) (سورۀ4 آیۀ16). (سورۀ24 آیۀ2) با دو آیۀبعدی در تناقض است و مجازات برای زنان و مردان در (سورۀ4 آیات15-16) متفاوت است در حالی که در سورۀ24 آیۀ2 برای هر دو یکسان است.

• • • 1. چه کسی زیان گناهان را خواهد دید؟

قرآن می‌گوید هر کسی مسئولیت گناهان خود را بر عهده دارد (سورۀ17 آیات13-15، سورۀ53 آیات38-42)، اما قرآن یهودیان زمان محمّد را برای گناهی که اجدادشان 2000 سال پیش با ستایش گوساله طلائی کرده‌اند محکوم می‌کند.

• • • 1. آیا مسیحیان به بهشت وارد خواهند شد؟

(سورۀ2 آیۀ62) و (سورۀ5 آیۀ69) می‌گویند «آری» و (سورۀ5 آیۀ72، تنها بعد از 3 آیه) و (سورۀ3 آیۀ85) می‌گوید «نه».

• • • 1. تنها خدا می‌داند یا بعضی از انسان‌ها هم می‌دانند؟ مشخص یا غیر قابل درک؟

«قرآن به زبان عربی روشن است»(سورۀ16 آیۀ103) اما «هیچ کس نمی‌داند تفسیر آن چیست جز الله (سورۀ3 آیۀ7) و انسانه‌ای اهل فهم نیز می‌دانند (سورۀ3 آیۀ7).

• • • 1. آیا فرعون غرق شد یا توسّط اسرائیلیان نجات یافت؟

نجات یافت (سورۀ10 آیۀ92)، غرق شد (سورۀ28 آیۀ40، سورۀ17 آیۀ103، سورۀ43 آیۀ55).

• • • 1. فرعون کِی فرمان قتل پسرهای خردسال را داد؟

وقتی موسی پیامبر بود و در مورد خدا برای فرعون صحبت کرد (سورۀ40 آیات23-25) یا وقتی موسی یک نوزاد بود (سورۀ20 آیات38-39).

• • • 1. کی و چگونه ایمان‌ها مشخص می‌شود؟

«در آن شب فرشتگان و روح به فرمان پروردگارشان برای انجام دادن کارها نازل می‌شوند.»(سورۀ97 آیات3-4). «ما آن را در مبارک شبی نازل کردیم، ما بیم دهنده بودیم.» شب قدر برای مسلمانان شب مقدّسیست، شبیست که در آن همه چیز در مورد حیات و مرگ و… مشخص می‌شود. اعتقاد مسلمانان بر این است که هر چیزی که قرار است در طول سال اتّفاق بیافتد در این شب توسّط الله بر روی الواحی نوشته می‌شوند. این اعتقاد مسلمانان با (سورۀ57 آیۀ22) که می‌گوید «هیچ مصیبتی به مال یا جانتان نرسد مگر پیش از آنکه بیافرینیمش، در کتابی نوشته شده است. و این بر خدا آسان است.» در تضاد است. این آیه در واقع می‌گوید که قبل از این‌که کسی خلق شده باشد سرنوشت افراد در الواحی نزد خداوند ثبت شده است و این نیز خود با (سورۀ17 آیۀ13) «کردار نیک و بد هر انسانی را چون طوقی به گردنش آویخته ایم. و در روز قیامت برای او نامه‌ای گشاده بیرون آوریم تا در آن بنگرد.» که به این معنی است که افراد خود مسئول آن کاری که انجام می‌دهند و اتّفاقی که برای آن‌ها می‌افتد هستند.

• • • 1. شراب، خوب یا بد؟

شراب و… از کارهای شیطان هستند (سورۀ5 آیۀ90) ولی در بهشت جوی‌هایی از شراب (سورۀ47 آیۀ15 و سورۀ83 آیات22 و 25) جاری هستند. چگونه کارهای شیطان به بهشت راه یافته‌اند؟

• • • 1. اخبار خوب مجازات دردناک؟

مسلّماً خبر دادن به کسی در مورد شکنجه و مجازات شدنش خبر خوبی نیست، ولی قرآن ادعا می‌کند که خبر شکنجه دردناک خبر خوبی است (سورۀ3 آیۀ21، سورۀ84 آیۀ24، سورۀ45 آیۀ8، سورۀ31 آیۀ7، سورۀ9 آیۀ34، سورۀ9 آیۀ3 و سورۀ4 آیۀ138).

• • • 1. آیا مسلمانان به دوزخ می‌روند؟

(سورۀ19 آیۀ71) می‌گوید تمامی مسلمانان به جهنم خواهند رفت (حد اقل برای مدتی) اما در جاهای دیگر ادعا می‌کند کسانی که در جهاد کشته می‌شوند مستقیم به بهشت می‌روند.

• • • 1. آیا مسیح در جهنم خواهد سوخت؟

مسیح به سوی الله برخاسته است (سورۀ4 آیۀ158)، در کنار او قرار گرفته است (سورۀ3 آیۀ45)، امّا با توجّه به این‌که میلیون‌ها مسیحی مسیح را می‌پرستند، قرآن می‌گوید تمام انه‌ایی که در کنار الله کسی را می‌پرستند به اضافه کسی که مورد پرستش قرار می‌گیرد در جهنم خواهد سوخت (سورۀ21 آیۀ98).

• • • 1. اجنه و انسان‌ها برای پرستش بوجود آمدند یا برای دوزخ؟

فقط برای خدمت و پرستش خدا بوجود آمده‌اند (سورۀ51، آیۀ56) امّا بسیاری از آن‌ها برای جهنم ساخته شده‌اند (سورۀ7 آیۀ179).

• • • 1. پدر مسیح کیست؟

توضیح این تناقض در یک سطر میسر نیست.

• • • 1. بوجود آوردن و بی‌نیاز بودن؟

یک تناقض داخلی برای اشتباه در انتخاب کلمات مناسب.

• • • 1. آیا الله می‌توانست یک فرزند داشته باشد؟

(سورۀ39 آیۀ4) تایید می‌کند و (سورۀ6 آیۀ101) احتمال این کار را رد می‌کند.

• • • 1. آیا مسیح مرده بود؟

(سورۀ3 آیۀ144) می‌گوید تمام پیامبران قبل از محمّد مرده‌اند، اما (سورۀ4 آیۀ158) می‌گوید مسیح به سوی خدا برخاست.

• • • 1. یک خالق یا چند خالق؟

قرآن در دوجا اعلام می‌کند که «الله بهترین خالق‌هاست»(سورۀ23 آیۀ14 و سورۀ37 آیۀ125) و این به این معنی است که غیر از الله خالق‌های دیگری نیز وجود دارند؛ امّا در عین حال خیلی جاها ادعا می‌کند «الله خالق همه چیز است»(سورۀ39 آیۀ62)، اگر خالق همه چیز الله است آن‌گاه دیگر خالق دیگری نمی‌تواند وجود داشته باشد.

• • • 1. از همه نژادها یا از نژاد ابراهیم؟

(سورۀ29 آیۀ27) اشاره می‌کند که تمام پیامبران از تخم و ترکه ابراهیم بوده‌اند. امّا (سورۀ16 آیۀ36) می‌گوید الله از میان همۀ ملتها مردمانی را به پیامبری برانگیخته است.

• • • 1. ازدواج با زنان فرزندخوانده؟

مسلمانان می‌توانند با زنان فرزندخوانده‌هایشان که از فرزندخوانده‌هایشان طلاق گرفته‌اند ازدواج کنند (سورۀ33 آیۀ37) اما مسلمانان نمی‌توانند پسری را به پسرخواندگی بگیرند (سورۀ33 آیات4-5).

• • • 1. آیا پیامبری برانگیخته نشده‌اند مگر از نژاد هر قوم؟

قرآن می‌گوید برای هر مردمی پیامبری از میان خودشان برانگیخته ایم (سورۀ14 آیۀ4) و (سورۀ30 آیۀ47)، اما هم منابع اسلامی هم منابع دیگر سامی (مسیحی و یهودی) هردو بر سر این که یونس از قومی دیگر بود توافق نظر دارند.

• • • 1. پیامبران میان اجنه و فرشتگان؟

الله تنها انسان‌ها را به پیامبری بر میانگیزد (سورۀ12 آیۀ109 و سورۀ21 آیات7-8 و سورۀ25 آیات20-21) اما گویا در میان اجنه و فرشتگان نیز پیامبرانی وجود دارند (سورۀ6 آیۀ130، سورۀ11 آیات 69 و 77، سورۀ22 آیۀ75 و…).

• • • 1. چند شرق و چند غرب؟

یک شرق و یک غرب (سورۀ26 آیۀ28)، دو شرق و دو غرب (سورۀ55 آیۀ17) چندین شرق و چندین غرب (سورۀ70 آیۀ40).

• • • 1. بزرگترین تناقض فلسفی قرآن (برگرفته از زندیق)

با مطالعه قرآن و همچنین گذری در میان متون مرجع و احکام اسلامی به تناقض آشکاری بر می‌خوریم که می‌توان از آن به عنوان بزرگترین تناقض فلسفی قرآن یاد کرد. در همین راستا، ژول لابیوم ( (J. Labeaume اسلام شناس قرن نوزدهم فرانسه در کتاب ارزنده «تجزیۀ قرآن»، به بیش از صد آیۀمختلف اشاره می‌کند که پیرو آن، تمامی مسائل مربوط به انسان و جهان و کائنات از جمله اعمال و کردار انسان، تمامی سخنان و افکار، تولد و مرگ و به طَبَع طول عمر، احساسات درونی و ریزترین فعل و انفعالات مجموعۀ طبیعت و کهکشان‌ها و حتی کوچکترینشان – همه و همه- توسّط خداوند از پیش مشخص و تعیین شده و به طور دقیق در «لوح محفوظ» ثبت و نگهداری می‌شود. پس بدینسان، انسان عاری از قدرت تشخیص و انتخاب است. امّا در سوی دیگر، همین خداوند متعال در آیاتی چند شدیداً تهدید و تأکید می‌کند که «انسان مسئول مستقیم اعمال خویش است و برای آنانی که به راهی غیر از آنچه مقرر کرده ایم می‌روند، آتشی سخت مهیا کرده ایم»(104انعام، 15 جاثیه، 67 توبه، 51 اعراف، النجم 38 و 39( و باز در کنار این تناقض آشکار «یک بام و دو هوا»، می‌بینیم که در جای دیگر خداوند در اقدامی غیر مترقبه اعلام می‌کند که «شیطان را مأمور گمراهی انسان‌ها قرار داده است»(سبا؛ 21) در همین رابطه دکتر شجاع‌الدّین شفا چنین متذکّر می‌شود: «البتّه با همۀ گذشت قرون، هنوز بدین دو پرسش پاسخ قانع کننده‌ای داده نشده است که اگر خدا خودش به شیطان اجازه داده بود که مردمان را گمراه کند، گناه آدم و حوّا که فریب این شیطان را خوردند چه بود؟ و به ‌فرض‌ِ آن هم که این دو، گناهکار بودند چرا باید فرزندان نسل‌های بعدی آن‌ها بابت گناه این پدر و مادر ساده لوح جواب پس بدهند؟». (تولدی دیگر؛ 388) حال با توجّه و بر مبنای چنین چندگانگی‌ها، چگونه می‌توان جایگاه «جبر» و «اختیار» را در فلسفه دین اسلام از هم تفکیک کرد؟! اگر انسان «مختار» است، پس منظور از تأکیدهای مکرّر قرآن برای «از پیش تعیین شده بودن» همه چیز و وجود نوعی مرکز بایگانی به نام «لوح محفوظ» و اصولاً «فلسفه تقدیر» چیست؟ اگر انسان «اجبار» داشته و در حوزه‌ای غیر اختیاری می‌زید، پس دیگر تدارک مکانه‌ایی به نام «بهشت» و «جهنم» به منظور پاداش و جزای اعمال انسان در چیست؟! و اصولاً سنجش اعمال انسان بر چه مبنایی انجام می‌گردد و این سنجش در حیاتی کاملاً مشخص و از پیش تعیین شده چه کاربردی دارد؟! این تضاد عمیق سالهاست که از سوی منتقدین به پرسش گرفته شده، بدون آن که هیچ یک از علمای مذهبی تا کنون توانسته باشد پا سخی درخور بدان بدهد. علمای مذهبی، خصوصاً روشنفکران مذهبی- نیک می‌دانند که پاسخ‌گویی به چنین پرسشی مستلزم نادیده گرفتن اصول اساسی و مسلّم دین اسلام است – که طی آن دکانداری دین در هر جا به فراخور زمان حکمی از آستین بیرون می‌آورد-، بنابراین آنان با پیچاندن صورت مسئله و با طرح سئوالاتی دیگر به عوض جواب، عملاً از پاسخ‌گویی طفره می‌روند. این شانه خالی کردن از پرسشهای خردگرایان و فرار از پاسخ دهی با مطرح کردن حکم کلیشه‌ای «در کار خدا و رسولش مداخله نکنید» به منظور به بن بست رساندن پرسش و خاموش کردن عقل نقاد پرسشگر، – با وجود ریشه‌ای کهن – تحقیقاً نتوانسته و نخواهد توانست انسان خردگرا و کاوشگر را قانع کند، زیرا رشد علم در عصر حاضر و تکاپوی بی‌وقفه انسان در راه برون رفت از خیل مشکلاتی که بشر تاریخاً بدان گرفتار آمده، خودبه خود اصول پوسیده مذهبی را به چالش جدی گرفته و نیاز به شفافیت باورهای انسانی را دو چندان کرده است.

• • • 1. روز‌های خدا برابر 1000 سال است یا 50000 سال؟

و یك روز نزد پروردگارت، همانند هزار سال از سالهایى است كه شما می‌شمرید! سورة محمّد(47)امور این جهان را از آسمان به سوى زمین تدبیر مى‏كند؛ سپس در روزى كه مقدار آن هزار سال از سالهایى است كه شما مى‏شمرید به سوى او بالا مى‏رود. سورةالسجدة(5) فرشتگان و روح ( فرشته مقرب خداوند) به سوى او عروج مى‏كنند در آن روزى كه مقدارش پنجاه هزار سال است! سورةالمعارج(4) بالاخره کدام درست است؟ روز خدا معادل 1000 سال زمینی است یا 50000 سال؟ ممکن است ادعا شود که این «روزها» فقط ارزش استعاری دارند و نه حسابی و تاریخی. البتّه این بهانۀ خوبی برای گریز از این تناقض‌گویی نیست. اگر الله تبارک و تعالی می‌خواست به استعاره رو بیاورد، نیازی نبود با ذکر اعداد مختلف برای طول یک روز خدا ضد و نقیض‌گویی کند. توجیه بهتری که برای این تضاد اقوال باری تعالی می‌توان یافت این است که خاتم انبیای این موجود موهومی، دارای حافظۀ ضعیفی در جعل دروغ بوده است.

• • • 1. آفرینش آسمان‌ها و زمین:

کدام زود‌تر آفریده شد؟ آسمان‌ها یا زمین؟

او خدایى است كه همه آنچه را (از نعمتها) در زمین وجود دارد، براى شما آفرید؛ سپس به آسمان پرداخت؛ و آن‌ها را به صورت هفت آسمان مرتب نمود؛ و او به هر چیز آگاه است. سورةالبقرة(29) آیا آفرینش شما (بعد از مرگ) مشكل‏تر است یا آفرینش آسمان كه خداوند آن را بنا نهاد؟! (27)سقف آن را برافراشت و آن را منظم ساخت، (28)و شبش را تاریك و روزش را آشكار نمود! (29)و زمین را بعد از آن گسترش داد، سورةالنازعات(30) چنان که در آیات شریفۀ بالا می‌بینید خداوند یک بار می‌فرمایند که نخست زمین آفریده شد و بار دیگر حکم به تقدم آفرینش آسمان دارند. چند تبیین برای این تناقض می‌توان تصور کرد:– در بین این دو وحی خداوند متوجّه اشتباه لپی خود گشته و در آیۀبعد آن را اصلاح کرده است. به هر حال زمان زیادی از آفرینش جهان می‌گذرد و چه بسا حضرت حق چنان که می‌گویند دارای علم مطلق نباشد، یا بر اثر کهولت سن در عقل الهی زوالی ظاهر گشته باشد. فراموش نکنیم که دست کم ده میلیارد سال (سال زمینی) از عمرشریف ایشان می‌گذرد.

• • حضرت خاتم الانبیاء در انتقال این دو آیۀوحی دچار خبط گشته‌اند.
  • آیات فوق توسّط دو خدای متفاوت بر محمّد نازل گشته‌اند که هر یک ادعاهای متفاوتی در مورد آفرینش کائنات دارند.
  • کاتبان قرآن به عللی (مثلا حواس‌پرتی ناشی از مشکلات خانوادگی یا مالی) در هنگام ثبت این آیات دچار اشتباه شده‌اند.

1. طلوع و غروب خورشید

قرآن کریم به ما می‌آموزد که خورشید در برکه‌ای گل آلود غروب می‌کند: تا به غروبگاه آفتاب رسید؛ (در آن جا) احساس كرد كه خورشید در چشمه تیره و گل ‏آلودى فرو مى‏رود؛ و در آن جا قومى را یافت؛ گفتیم:«اى ذو القرنین! آیا مى‏خواهى (آنان) را مجازات كنى، و یا روش نیكویى در مورد آن‌ها انتخاب نمایى؟» سورةالبلد(86) تا به خاستگاه خورشید رسید؛ (در آن جا) دید خورشید بر جمعیتى طلوع مى‏كند كه در برابر (تابش) آفتاب، پوششى براى آن‌ها قرار نداده بودیم. سورةالبلد(90) ظاهرا علم جدید در این مورد در ضَلالت مبین است. چرا که اولا بنا به نگرش علمی‌خورشید هیچ گاه در چشمۀ گل آلودی غروب نمی‌کند. دوّم این‌که هیچ مکان غروب یا طلوعی برای خورشید وجود ندارد. احتمالا باور رایج در مورد کروی بودن سطح زمین غلط است وگرنه چطور ممکن بود که خورشید طلوعگاه وغروبگاهی نداشته باشد؟ احتمال دیگر این است که خداوند متعال، که بنا به تعریف قادر مطلق است، تا پیش از کشفیات کپرنیک، کپلر و گالیله جهان را مطابق هیئت قرآنی می‌گردانده، اما بعد به این نتیجه رسیده که نظریه‌های این دانشمندان بلاد کفرمدل بهتری برای تدبیر امور کائنات پیش می‌نهد و آن‌گاه به ید قادر خود سیر گردش افلاک را تغییر داده است تا ایمان مؤمنان آزمایش شود. و العلم الکامل عند الله.

1. چرا خداوند ستارگان را خلق فرمود؟

قرآن کریم با ذکر علت آفرینش ستارگان بر دانش ما می‌افزاید: و آن‌ها (شهاب‌ها) را تیرهایى براى شیاطین قرار دادیم، و براى آنان عذاب آتش فروزان فراهم ساختیم! سورةالملك(5) ما آسمان نزدیك ( پایین) را با ستارگان آراستیم، (6) تا آن را از هر شیطان خبیثى حفظ كنیم! (7) آن‌ها نمى‏توانند به (سخنان) فرشتگان عالم بالا گوش فرادهند، (و هرگاه چنین كنند) از هر سو هدف قرارمى‏گیرند! سورةالصافات(8) خداوند شهاب‌ها را آفرید تا چون موشک‌هایی علیه شیاطین به کار روند.

1. آسمان چیزی نیست به جز سقف یا سایبانی بر روی زمین:

آسمان را سقف محفوظى قرار دادیم؛ ولى آن‌ها از آیات آن روى‏گردانند. سورةالانبیاء(32) (او) آسمان‌ها را بدون ستونى كه آن را ببینید آفرید… سورۀ لقمان(10) آن كس كه زمین را بستر شما، و آسمان را سقفى بالاى سر شما قرار داد… سورةالبقرة(20) حتما اصطلاح «آسمان جُل» را شنیده اید. معلوم می‌شود که این استعاره ریشۀ قرآنی دارد. خداوند متعال نیز آسمان را جُلی توصیف می‌فرمایند که برای حفاظت ما بر سر ارض کشیده شده. در مورد این‌که «حفاظت از چه؟» بین علما اختلاف نظر هست. امّا آنچه این آیه‌ بر ما مبرهن می‌کند این است که ما همگی آسمان جل هستیم. این آیه دریچۀ دیگری نیز بر روی معرفت کیهان‌شناسی ما می‌گشاید: آسمان ستونه‌ایی نادیدنی دارد که با پیشرفته‌ترین ابزارهای علمی نیز دیده نمی‌شوند و قابل ردیابی نیستند. آیا باز هم شک دارید که قرآن کریم سرشار از درّ و گهرهای علمی است؟

1. سقف آسمان به زلزلۀ قیامت فرو می‌ریزد:

و آسمان گشوده مى‏شود و به صورت درهاى متعددى درمى‏آید. سورةالنبا(19) آن زمان كه آسمان از هم شكافته شود، سورةالانفطار(1) هشدار ایمنی: ذات اقدس باری تعالی قادر است علاوه بر تمام بلایای طبیعی شناخته شده، با شکافتن و فروریختن سقف آسمان نیز ما بندگان گناهکار را به سزای اعمال پلیدمان برسانند. فأعتبروا یا اولی الأبصار!

1. چرا زمین (مانند فرش) مسطح است و نه (مانند توپ) کروی؟

و زمین را گستردیم؛ و در آن كوه‏هاى ثابتى افكندیم؛ و از هر گیاه موزون، در آن رویاندیم؛ سورةالحجر(19)آیا زمین را محل آرامش (شما) قرار ندادیم؟! (6) و كوه‏ها را میخ‌هاى زمین؟! سورةالنبا(7) خداوند اطمینان می‌دهد که زمین مانند فرشی مسطح است و کوه‌ها برای آن که زمین با ما نلرزد بر زمین کوبیده شده‌اند. تبارک الله احسن الخالقین! نتیجۀ علمی: اباطیل زمین‌شناسان در مورد گسل‌ها را فراموش کنید و خانه‌های خود را کنار کوه‌ها بنا کنید. باشد که این میخ‌های زمین، شما را از بلای زلزال در امان دارند. و چه کماند پند گیرندگان! اعتماد به هواشناسی و سونوگرافی؟ هرگز! آگاهى از زمان قیام قیامت مخصوص خداست، و اوست كه باران را نازل مى‏كند، و آنچه را كه در رحم‏‌ها(ى مادران) است مى‏داند… خداوند عالم و آگاه است سورة لقمان(34)

1. انسان از خون لخته شده آفریده شده است.

اگر باور ندارید که کتاب زیست‌شناسی دبیرستان شما سرشار از مزخرفات است آیۀ زیر را بخوانید:سپس نطفه را به صورت علقه ( خون بسته)، و علقه را به صورت مضغه ( چیزى شبیه گوشت جویده شده)، و مضغه را به صورت استخوانه‌ایى درآوردیم؛ و بر استخوان‌ها گوشت پوشاندیم؛ سپس آن را آفرینش تازه‌‏اى دادیم؛ پس بزرگ است خدایى كه بهترین آفرینندگان است! سورةالمؤمنون(14)

1. مُبدع ماکیاولیسم کیست؟

غالبا ادعا می‌کنند که ماکیاولی اوّلین نظریه پرداز ددمنشی و بی‌اخلاقی سیاسی است. امّا با کمی تدبّر در آیات کریمۀ قرآن درمی‌یابیم که همانا حضرت عُمر بن خطّاب راست گفت که: نیست معرفت مفیده‌ای مگر آنکه در قرآن یافت شود. اگر شک دارید آیات ذیل را ملاحظه فرمائید، به نظر تدقیق: در قبول دین، اكراهى نیست. (زیرا) راه درست از راه انحرافى، روشن شده است. بنابر این، كسى كه به طاغوت (بت و شیطان، و هر موجود طغیانگر) كافر شود و به خدا ایمان آورد، به دستگیره محكمى چنگ زده است، كه گسستن براى آن نیست. و خداوند، شنوا و داناست. سورةالبقرة(256) با كسانى از اهل كتاب كه نه به خدا، و نه به روز جزا ایمان دارند، و نه آنچه را خدا و رسولش تحریم كرده حرام مى‏شمرند، و نه آیین حق را مى‏پذیرند، پیكار كنید تا زمانى كه با خضوع و تسلیم، جزیه را به دست خود بپردازند! سورةالتوبة(29)(اما) وقتى ماه‌هاى حرام پایان گرفت، مشركان را هر جا یافتید به قتل برسانید؛ و آن‌ها را اسیر سازید؛ و محاصره كنید؛ و در هر كمینگاه، بر سر راه آن‌ها بنشینید! هرگاه توبه كنند، و نماز را برپا دارند، و زكات را بپردازند، آن‌ها را رها سازید؛ زیرا خداوند آمرزنده و مهربان است! سورةالتوبة(5) هنگامى كه با كافران در میدان جنگ روبه‏رو شدید گردنهایشان را بزنید، (و این كار را همچنان ادامه دهید) تا به اندازه كافى دشمن را در هم بكوبید؛ در این هنگام اسیران را محكم ببندید؛ سپس یا بر آنان منت گذارید (و آزادشان كنید) یا در برابر آزادى از آنان فدیه ( غرامت) بگیرید؛ (و این وضع باید همچنان ادامه یابد) تا جنگ بار سنگین خود را بر زمین نهد، (آرى) برنامه این است! و اگر خدا مى‏خواست خودش آن‌ها را مجازات مى‏كرد، اما مى‏خواهد بعضى از شما را با بعضى دیگر بیازماید؛ و كسانى كه در راه خدا كشته شدند، خداوند هرگز اعمالشان را از بین نمى‏برد! سورة محمّد(4) و آن‌ها را هر كجا یافتید، به قتل برسانید! و از آن جا كه شما را بیرون ساختند (مكه)، آن‌ها را بیرون كنید! و فتنه از كشتار هم بدتر است! و با آن‌ها، در نزد مسجد الحرام (در منطقه حرم)، جنگ نكنید! مگر اینكه در آن جا با شما بجنگند. پس اگر (در آن جا) با شما پیكار كردند، آن‌ها را به قتل برسانید! چنین است جزاى كافران! سورةالبقرة(191) اى پیامبر! مؤمنان را به جنگ با کافران تشویق كن. سورةالانفال(65) علمای اَعلام با بیانی بلیغ ادعا می‌کنند که اسلام دین صلح است و اجباری در آن نیست. با این حال برخی ناآگاهان سئوال می‌کنند که پس چرا مجازات کافر در اسلام مرگ است؟ جواب: این مسلّماً به معنای خشونت و ددمنشی این دین مبین نیست. فلسفۀ کشتن کفّار این است که خداوند رحمن رحیم بسی مشتاق آن است که با گرفتن جان کفّار آنان را از پرداختن به معصیت فزون‌تر در این عالم فانی و لذا گرفتاری به عقوبت سخت‌تر در عالم باقی باز دارد. همچنین پروردگار عالم در بسیاری آیات می‌فرمایند که قرآن را به زبانی ساده و روشن فرو فرستاده‌اند چنان که فهم آن برای اعراب بیابان نیز مشکل نخواهد بود: ما آن (قرآن) را بر زبان تو آسان ساختیم، شاید آنان متذكر شوند! سورةالدخان(58) بنابراین نباید خیره سرانه اندیشید که آیاتی که به مذاق ضائع گمراهان و کفّار خوش نمی‌آید استعاره ایاند و نباید با میزان صدق سنجیده شوند.

کلام آخر

قرآن کریم سرشار از بی‌دقتی‌ها، تناقض‌ها، ناهمسازی‌ها، حشوها و غیره است. فرد می‌تواند صد‌ها مورد از این تناقضات/اشتباهات/ناهمسازی‌ها را در قرآن بیابد. موارد بالا مشتی بود نمونۀ خروار. با این حال هنوز هم قرآن برای اهل ایمان کسانی معجزه‌ای می‌نماید. آیا این خود معجزه نیست؟

ج) برده‌داری علنی و رسمی

https://geranom.wordpress.com/tag

(آنچه می‌آید فقط بخش کوچکی از مقالۀ مفصّلی است که در سایت فوق تحت عنوان "برده‌داری در اسلام" درج شده است. خوانندگان می‌توانند اصل مقاله را در این محل مطالعه بفرمایند.)

در پیشگفتار این مقاله می‌خوانیم:

«در ادبیّات اسلامی واژه‌ها‌ی، رَقَبَه، اَمَه و مملوکه مترادف با کنیز یعنی بردۀ زن، و واژه‌ها‌ی رَقّ، مملوك، عبد مترادف با غلام یعنی بردۀ مرد آورده شده است و از مولی و مالک مترادف با ارباب یعنی برده‌‌دار و یا صاحب برده استفاده شده است. و این کلمات را نباید با نوکر و کلفت به اشتباه گرفت، زیرا نوکر و کلفت کسانی هستند که در ازای هزینه‌ای به استخدام شخصی در می‌آیند و برای او کار می‌کنند؛ امّا برده برای همیشه و به طور کامل در اختیار ارباب است و تقریباً به صورت مجانی برای ارباب کار می‌کند و حتی فرزندان او نیز برده خواهند ماند. برخی معتقدند قوانین ضد بشری اسلام مربوط به زمان خودش بوده است و مسلمانان نباید لزوماً از آن قوانین پیروی کنند، در ردّ این سفسطه و پیرامون این مسئله در نوشتاری با عنوان «» توضیحات کافی داده شده است. در هیچ کجای قرآن برده‌داری زشت شمرده نشده است و هیچ سندی مبنی بر اینک مسلمانان باید بعد از مدتی برده‌داری را کنار بگذارند وجود ندارد. برده‌داری توسّط فشار حاکمانی همچون رضاشاه از میان برخی از مسلمانان رخت بسته است، اما همچنان هنوز برخی از آخوندها سنّتی و بنیادگرا که برداشت خالصی از اسلام دارند و قرائت آن‌ها با سایر مفاهیم همچون حقوق بشر و سایر عقاید سکولار و انسانگرایان التقاط نیافته است به برده‌داری معتقدند و از آن دفاع می‌کنند. به عنوان مثال آیت الله مصباح یزدی می‌گوید: «در اسلام چاره‌ها و تدبیرها اندیشیده شده تا نظام بردگی برچیده شود، ولی این به آن معنا نیست كه بردگی مطلقاً در اسلام محكوم است. اگر در جنگ مشروع مسلمان‌ها بر كفار مسلط بشوند و آن‌ها را اسیر بگیرند، اسیر كافر در دست مسلمانان پیروز، حكم برده را دارد و احكام بردگی بر او ثابت است. امروز هم اگر چنین جنگی اتّفاق بیفتد، حكم همین است. این‌گونه نیست كه بردگی به طور كلی برچیده شده باشد و لازم باشد كه كتاب عِتق (آزادی) شسته شود. البتّه بردگی آن روز بر اساس تبعیض نژادی بود. سیاهان و مردم ضعیف را به دام میانداختند و می‌فروختند. امّا اگر امر دائر شود بین اینكه دشمن شكست خورده را بكشند یا اسیرش كنند، كدام انسانی‌تر است؟ دشمنی كه اسیر شده اگر او را آزاد بگذارند باز همان فتنه را به پا خواهند كرد (اما) اگر وی را بكشند ادامه حیات و بازگشت به رویش بسته می‌شود، ولی اگر برده باشد ممكن است تدریجاً در دارالاسلام تربیت شود و به صورت انسان شایسته‌ای درآید. به هر حال مسئله بردگی فی‌الجمله در اسلام پذیرفته شده است و ما از آن دفاع می‌كنیم.»(مصباح‌یزدی، 1372( از دیدگاه انسانگرایی سکولار، اسلام محکوم به دفاع از برده‌داری و ترویج آن است، و در این نوشتار توضیح داده خواهد شد که چگونه به دلیل همین دفاع اسلام از برده‌داری این دین و سردمداران آن هرگز منبعی برای یافتن حقایق اخلاقی نیستند و پیامبر اسلام به همین دلیل که برده‌داری را به رسمیت شناخته است شایسته انتقاد است. این نوشتار در دو بخش ارائه می‌شود، در بخش نخست برده‌داری از دیدگاه اسلام مورد بررسی قرار می‌گیرد و در بخش دوّم به پاسخ‌های رایج آخوندها به اشکالی که بر اسلام وارد می‌شود پاسخ داده می‌شود. در نتیجه گیری نیز استدلال‌ها در مورد پیامبر اسلام و نُبُوَّت او ارائه می‌شود.»...

یك– نفقۀ برده به عهدۀ مالك اوست. بنابراین مخارج غذا، لباس و مسكن برده بر ذمۀ مولای اوست. در صورتی كه كسب و كار برده كفاف مخارج او را ندهد، تأمین كسری هزینه شرعاً به عهدۀ مولی است (منهاج الصالحین، مسألۀ 1477، 2 / 288)

 دو– مولی حق ندارد بردۀ خود را به امور خلاف شرع وادار كند. به عبارت دیگر غلام و كنیز خارج از حیطۀ شرع مجاز به اطاعت از مولی نیستند. روایت مشهور نبوی «لا طاعه لمخلوق فی معصیه الخالق»(نهج‌البلاغه، حكمت 165، ص500) «مخلوق در معصیت خالق قابل اطاعت نیست» مستند این حق برده است. حوزۀ مباحات شرعی قلمرو اطاعت برده از مولی است. لذا رعایت ضوابط شرعی در جمیع موارد از حقوق برده است. البتّه در قرآن (سورۀ نور آیۀ33) آمده است «…کنیزان خود را اگر خواهند که پرهیزگار باشند به خاطر ثروت دنیوی به زنا وادار مکنید هر کس که آنان را به زنا وادارد، خدا برای آن کنیزان که به اکراه بدان کار وادار گشته‌اند آمرزنده و مهربان است» بنابر این از آنجا که جمله قرآن شرطی است نتیجه منطقی آن است که اگر کنیز خود مایل به زنا باشد ارباب می‌تواند او را برای ثروت دنیوی به زنا وا دارد، یعنی دلالی مَحبَّت شرعی راه بیندازد.

سه– در مواردی كه شرعاً حكم خاصّی برای بردگان وضع نشده، برده از حقوق مساوی و مشابه با دیگر آدمیان یعنی احُرّار برخوردار است. بنابراین حكم اختصاصی و متفاوت در بارۀ‌ برده محتاج اثبات شرعی است نه برعكس.

چهار– مولی حق ندارد كودك را از مادر كنیزش قبل از استغناء از وی جدا كند (منهاج الصالحین، مسألۀ 306، 2 / 70) بنابراین در زمان شیرخوارگی و قبل از سن تمییز، فروش بردۀ صغیر مجاز نیست.

 پنج– كافر ابتدائاً مالك بردۀ مسلمان نمی‌شود. اگر بردۀ غیرمسلمان، اسلام آورد، مالك كافر موظف است او را به مسلمان بفروشد و قیمتش را دریافت كند (پیشین، مسألۀ 288، 2 / 67).

 شش– شایسته است كه مولی بردگان خود را ودایع خداوند شمرده، با آنان با رفق و مدارا و لطف و مساوات رفتار كند. نسبت به ایشان انصاف و عدالت را رعایت كند، از ظلم و جور بپرهیزد و از مَحبَّت و عفو فروگذار نكند (اخلاق ناصری، 244 – 240).

مهم‌ترین احكام بردگان

یك- برده، غلام و كنیز ملك مولای خود هستند و مالك شرعاً مجاز است هرگونه صلاح می‌داند در ملك خود تصرف كند. در هیچ‌یك از تصرفات مولی رضایت مملوك شرط نیست. برده در حوزۀ مباحات موظف است رضایت مولی را تأمین كند. برده موظف است آنچه مولی تعیین كرده بخورد و بیاشامد، آنچه مولی مشخص كرده بپوشد، در آنجا كه مولی اسكانش داده ساكن شود، آن‌گونه كه مولی می‌طلبد خود را بیاراید یا بپیراید و آن‌گونه كه او می‌خواهد سخن بگوید و رفتار كند. اطلاق آیۀ شریفۀ «عبداً مملوكاً لا یقدر علی شیء»(نحل 75) جز این نیست.

 دو- برده بدون اجازه مولی فاقد حق مالكیت است. اگر به هر طریقی از طرق مالی به برده برسد، مثلاً در زمان آغاز بردگی مالی به همراه داشته، یا به ارث به او رسیده، یا به او هبه شود، همۀ این اموال به مالك وی تعلق می‌گیرد، مگر آنكه مولی چیزی را به او تملیك كند. (جواهرالكلام 24 / 186 – 170، منهاج الصالحین 2 / 69)

 سه- برده حق ندارد به كار و كسب مورد علاقۀ خود بپردازد، بلكه اجباراً موظف است كار و كسبی كه مالكش برایش تعیین كرده انجام دهد. درآمد كسب و مزد كار برده به مالك او می‌رسد.

چهار- غلام و كنیز بدون اجازه مولی حق ازدواج ندارند (منهاج 2 / 275). اگر مولی به غلامش اجازۀ ازدواج داد، مهریه و نفقه به عهدۀ مولی خواهد بود. البتّه در صورتی كه همسر غلام، كنیز مالك دیگری باشد، مهریۀ كنیز به مالك او تعلق می‌گیرد، نه به خود كنیز.

پنج- مردان و زنان متأهل به مجرد رقیت و مملوك شدن، عقد ازدواجشان بدون نیاز به طلاق فسخ می‌شود ولو به بردگی مولای واحدی درآمده باشند.

شش- مالكیت مرد نسبت به بردۀ مؤنث در حكم ازدواج با وی است. بنابراین هرگونه استمتاع جنسی مرد از كنیزانش جایز است. (منهاج 2 / 275، العروه الوثقی 2 / 803) در این روابط جنسی اولاً رضایت زن مطلقاً لازم نیست، ثانیاً لازم نیست كنیز مسلمان یا از اهل كتاب باشد، حتی اگر كنیز كافر و مشرك هم باشد، این روابط مجاز است. ثالثاً: در استمتاع از كنیز برخلاف نكاح دائم در زمان واحد سقف عددی چهار لازم الرعایه نیست. امّا هرگونه ارتباط جنسی زن با غلامانش بدون ازدواج ممنوع است و بردگان مذكر نسبت به مالك مؤنث نامحرم محسوب می‌شوند (العروه الوثقی 2 / 804). روی این مسئله در قرآن نیز تاکید شده است (سورۀ مومنون آیات 5و 6، معارج آیات 29 و 30، نساء آیۀ24).

 هفت- مولی علاوه بر اینكه حق دارد كنیزش را – حتی بدون رضایت وی – به زوجیت غلام خود یا غلام غیر (با اجازه مالك وی) یا حُرّی درآورد (العروه الوثقی 2 / 841)، مجاز است مملوك مؤنث خود را بدون ازدواج و حتی بدون رضایت وی در اختیار مرد دیگری ولو یكی از غلامانش قرار دهد. در این عمل كه به آن «تحلیل» گفته می‌شود، تعیین مدت و ذكر مهریه لازم نیست و تنها اجازه در انتفاع است. با تحلیل كلیۀ استمتاعات جنسی مجاز است مگر اینكه موردی از سوی مولی استثنا شده باشد. (جواهر 30 / 307، العروه الوثقی 2 / 848، منهاج الصالحین 2 / 277)

 هشت- با اجازه یا دستور مولی ازدواج غلام با زن حُرّه و ازدواج كنیز با مرد حُرّ مجاز است. در زمانی كه كنیز به صلاحدید مولی در زوجیت غیر است، هرگونه استمتاع جنسی مولی از وی ممنوع است. (منهاج 2/277)

نه- استبرای كنیز در زمان فروش، تزویج و تحلیل بر مولی واجب است و مدت آن یك طهر و حداكثر چهل و پنج روز است. (منهاج 2/ 67)

 ده- مولی حق دارد ازدواج غلام و كنیز خود را بدون طلاق فسخ كند. یعنی كفایت می‌كند به آن‌ها امر كند كه از هم جدا شوند. (العروه الوثقی 2/ 848) عدۀ طلاق كنیز مزوجه دو طهر و عدۀ وفات وی دو ماه و پنج روز (نصف عدۀ حُرّه) است. (منهاج 2 / 298)

 یازده- كنیز چه در نماز و چه در غیر نماز واجب نیست سر و مو و گردن خود را بپوشاند. (العروه الوثقی 1 / 551، تحُرّیرالوسیله 1/ 142 منهاج الصالحین 1/ 136) بنابراین حجاب زنان و دختران حُرّه با كنیز متفاوت است.

 دوازده- مولی حق دارد فرزندان بردگان خود را پس از رسیدن به سن رشد و تمییز از پدر و مادرشان جدا كرده و حتی به فروش برساند.

 سیزده- مولی، اعم از مرد و زن، مجتهد و عامی، عادل و فاسق – حق دارد بدون مراجعه به قاضی در مورد بردۀ خلافكار خود مطلق حدود شرعی را اجرا كند و او را مجازات كند. (جواهر 21/ 387) واضح است كه مولی می‌تواند مملوك خود را تعزیر كند. (تكمله منهاج الصالحین 55(

چهارده- حد شرعی برده خفیف‌تر از حد انسان آزاد و فی‌الجمله نصف آن است. مثلاً حد بردۀ زناكار اعم از محصن و محصنه پنجاه ضربه شلاق است. (تكملۀ منهاج الصالحین36(

پانزده- دیۀ برده قیمت آن است، به شرطی كه از دیۀ حُرّ تجاوز نكند، در غیر این صورت پرداخت زائد بر دیۀ حُرّ واجب نیست.

شانزده- یكی از شرایط قصاص نفس و عضو تساوی از حیث حُرّیت و رقیت است. اگر حُرّ یا حُرّه‌ای عمداً برده‌ای را به قتل برسانند قصاص نمی‌شوند، اگر مولی قاتل را عفو نكند، قاتل قیمت بردۀ مقتول را به مولایش می‌پردازد، به شرطی كه از دیۀ حُرّ تجاوز نكند. امّا اگر برعكس برده‌ای حُرّ یا حُرّه‌ای را عمداً به قتل رسانید، ولیّ دم بین كشتن برده به عنوان قصاص و استرقاق وی مخیر است. (تكملۀ منهاج الصالحین68(

 هفده- مولی از بردۀ آزاد شده‌اش با شرایطی ارث می‌برد (ولاء عِتق)، اما بردۀ آزاد شده مطلقاً از مولایش ارث نمی‌برد. (منهاج الصالحین2/ 374(

بخش هفدهم- پاسخ به ایرادات وارد بر آن

تعداد دقیق ایرادات وارد بر ایقان چند تا است؟ ماهیّت این ایرادات چیست؟ شاخص‌ترین این ایرادات کدام است؟ در نصوص بهایی چه مطالبی راجع به ایراد بر آثار موجود است؟ مراجع و محقّقین بهایی تا چه حدّی به ایرادات وارد بر آثار، بخصوص ایقان شریف، پاسخ داده‌اند؟ اوّلین ایرادگیر بر ایقان چه شخصی بوده است و جریان ایرادات او چگونه بوده است؟ آیا نفس ایرادگیری بر ایقان دلیل بر تأثیر و نفوذ آن در اذهان و قلوب مردمان نیست؟ آیا ایرادگیری نوعی واکنش روانی در مقابل ترس نیست؟ مشهور‌ترین اثر نزولی بهایی در رفع شبهات چسیت؟ معروف‌ترین اثر تألیفی در پاسخ به ایرادات کدام است؟ آیا مراجع رسمی بهایی هم به شبهات و ایرادات بر ایقان پاسخ داده‌اند؟ اگر بلی، به کدام کتاب معاندان و چگونه؟ آیا به قرآن مجید ایراد نگرفته‌اند؟ فرق ایرادات کفّار به قرآن و ایرادات مسلمین خداپرست به ایقان چیست؟ آیا بهاییان با وجود ایرادات وارد بر قرآن نسبت به حقانیت آن تردیدی دارند؟ دلیل این امر چیست؟

الف) از منظر منابع بهایی

1. «قل یا ایها الجاهلُ انظر فی کلمات اللّه ببصره لِتجدَهُنّ مقدّسات عن اشارات القوم و قواعدِهم بعد ما کان عندَه علومُ العالمین. قل إنّ آیاتِ اللّه لو تنزلُ علی قواعِدکم و ما عندَکم انها تکونُ مثلَ کلماتِکم یا معشرَ المحتجبین. قل انها نُزّلت من مقام لا یذکَرُ فیه دونَه و جعلهُ اللّه مقدّساً عن عرفان العالمین و کیف انت و امثالُک یا ایها المنکرُ البعید. انها نُزِّلت علی لسان القوم لا علی قواعِدک المجعولة یا ایها المعرضُ المُریب.»(اقتدارات و چند لوح دیگر، صص196- 195، لوح قِناع، خطاب به حاجی محمد کریم خان کرمانی، رئیس خود خواندۀ شیخیه) (مضمون:‌ای نادان، به چشم حق در کلماتش نظر کن تا متوجّه شوی که آن‌ها مقدّس از اشارت قوم و قواعدشان هستند و این در حالی است که علوم عالمیان نزد او است. بگو اگر آیات الهی بر قواعد شما و آنچه دارایید نازل شود، مانند کلمات خودتان خواهد شد،‌ای گروه درحجاب‌رفته. بگو آن (آیات الهی)، از جایگاهی نازل شده است که جز خودش در آن مذکور نمی‌آید و خداوند مقدّس از عرفان عالمیانش قرار داده است، چه برسد به تو،‌ای مُعرض شکّاک.)
2. «تو و امثال تو (حاجی محمّد کریم خان کرمانی) گفته‌اند که کلمات باب اعظم و ذکر اتمّ غلط است و مخالف است به قواعد قوم؛ هنوز آن قدر ادراک ننموده‌ای که کلمات منزلۀ الهیه میزان کلّست و دون او میزان او نمی‌شود. هر یک از قواعدی که مخالف آیات الهیه است آن قاعده از درجه اعتبار ساقط.»(اقتدارات و چند لوح دیگر، صص204- 203، لوح قناع)
3. «فکر کن در ایامی که فرقان از سماء مشیّت رحمن نازل شد اهل طغیان چه مقدار اعتراض نموده‌اند گویا از نظر شما محو شده لذا لازم شد که بعضی از آن ذکر شود شاید خود را بشناسی که در حین اشراق شمس محمّدی از افق عزّ صمدانی چه مقدار اعتراض نمودی؛ غایت آنست که در آن ایام به اسم دیگر موسوم بودی چه اگر تو از آن نفوس نبودی هرگز در این ظهور بر حقّ اعتراض نمی‌نمودی. از جملۀ اعتراض مشرکین در این آیۀ مبارکه بود که می‌فرماید: "لا نفرّق بین احد من رسله"، اعتراض نموده‌اند که احد را مابین نه و به این جهت بر کلمۀ محکمۀ الهیه اعتراض و استهزاء نموده‌اند. و همچنین بر آیۀ مبارکه: "خلق لکم ما فی الارض جمیعاً ثمّ استوی الی السّماء فسوّیهنّ سبع سموات"، اعتراض نموده‌اند که این مخالف آیات دیگر است چه که در اکثر آیات سبقت خلق سماء بر ارض نازل شده. و همچنین بر آیۀ مبارکه: "خلقناکم ثمّ صوَّرناکم ثمّ قلنا للملئکة اسجُدوا لآدم"، اعتراض نموده‌اند که سجود ملائکه قبل از تصویر خلق بوده و اعتراضاتی که در این آیۀمبارکۀ الهیه نموده‌اند، البتّه استماع نموده اید. و همچنین بر آیۀ مبارکه: "غافرُ الذّنب، قابل التّوب، شدیدُ العقاب"، اعتراض نموده‌اند که شدید العقاب صفت مضاف به فاعل است نعت معرفه واقع شده و مفید تعریف نیست. و همچنین در حکایت زلیخا که می‌فرماید: "و استغفری لذنبکِ انک کنتِ من الخاطئین"، اعتراض نموده‌اند که باید خاطئات باشد چنانچه از قواعد قوم است در جمع مؤنّث: و همچنین بر آیۀمبارکۀ: "و کلمة منه اسمه المسیح"، اعتراض نموده‌اند که کلمه تانیث دارد و ضمیر راجع بکلمه باید مؤنّث باشد. و همچنین در احدی الکبر و امثال آن. مختصر آنکه قریب سیصد موضع است که علمای آن عصر و بعد، بر خاتَم انبیآء و سلطان اصفیاء اعتراض نموده‌اند چه در معانی و چه در الفاظ و گفته‌اند این کلمات اکثر آن غلط است و نسبت جنون و فساد به آن معدن عقل داده‌اند "قالوا انها‌‌ ای السّور و الآیات مفتریات" و به همین سبب اکثری از ناس متابعت علما نموده از صراط حقّ مستقیم منحرف شده و به اصل جحیم توجّه نموده‌اند و اسامی آن علماء از یهود و نصاری در کتب مذکور. و از این گذشته چه مقدار از آیات را که نسبت به امرء القیس داده‌اند و گفته‌اند که آن حضرت سرقت نموده، مثل سورۀ مبارکه "اذا زلزلت و اقتربت السّاعة" و مدّتها قصائدی را که معروف به معلّقاتست و همچنین به مجمهرّات الّتی کانت فی الطّبقة الثانیة بعد المعلّقات بر کلمات الهی ترجیح می‌دادند تا آنکه عنایت الهی احاطه فرمود جمعی به این اعتراضات ممنوع نشده به انوار هدایت کبری مهتدی گشتند و حکم سیف به میان آمد، طوعاً و کرهاً ناس در دین الهی وارد شدند، آیة السّیف تمحو آیة الجهل. و بعد از غلبۀ امر اللّه بصر انصاف باز شد و نظر اعتراض مقطوع و محجوب و همان معرضین که آیات اللّه را مفتریات می‌نامیدند، در بعضی از آیات منزله هفتاد مُحَسّنات فصاحتیه و بلاغتیه ذکر نمودند. چون بیان در ذکر اعتراضات مشرکین بود، دوست نداشتم بیش از آنچه ذکر شد مذکور دارم. حال قدری انصاف ده و بینُک و بینُ اللّه حکم کن. شکّی نبوده که قرآن من عند اللّه نازل شده و شکّی هم نیست که کلمات الهیه مقدّس بوده از آنچه توهّم نموده‌اند؛ چنانچه بعد معلوم و واضح شد که آن اعتراضات از غِلّ و بغضا بوده، چنانچه بعضی علما جواب بعضی از اعتراضات را به قواعد داده‌اند و لکن علمُه عندنا، فَاسئَل لِتعرفَ النّقطةَ الّتی منها فُصّل علمُ ما کان و ما یکون، شاید متنبّه شوی و بر احبای الهی اعتراض ننمائی. جمیع علوم در قبضۀ اقتدار حقّ بوده و خواهد بود و آنچه از فطرت نازل بر فطرت اصلیۀ الهیه نازل شده و می‌شود و این اعتراضات نظر به آنست که این امر به حسب ظاهر قوّت نگرفته و احباء‌اللّه قلیلند و اعداء‌اللّه کثیر، لذا هر نفسی به اعتراضی متشبّث که شاید به این جهت مقبول ناس شود.‌ای بیچاره تو برو در فکر عزّت و ریاست باش؛ کجا می‌توانی در عرصۀ منقطعین قدم گذاری؛ یعنی نفوسی که از کلّ ما سویه منقطع شده‌اند و حبّا للّه از ثروت و جاه و ننگ و نام و مال و جان گذشته‌اند؛ چنانچه دیده و شنیده ای. اولئک عباد قالوا اللّه ربُّنا ثمّ انقطعوا عن العالمین. عنقریب نفوسی در علم ظاهر شوند و به کمال نصرت قیام نمایند و در جواب هر اعتراضی ادلّه محکمۀ متقنه مرقوم دارند چه که قلوبشان مُلهَم می‌شود به الهامات غیبیۀ الهیه.»(اقتدارات و چند لوح دیگر، صص209- 205، لوح قناع در جواب ایرادات حاجی محمّد کریم خان کرمانی به آیات الهی)
4. «بر فرض که (حضرت بهاءالله) آیۀمبارکۀ (قرآن)‌ را در ایقان با اختلاف ذکر کرده باشند، (این) از راه نقل به معنی استدر قرآن مجید از قول حضرت مسیح نقل فرموده که مسیح فرمود "یأتی من بعدی اسمُه احمد"****، یعنی مسیح فرمود که پس از من رسولی به نام احمد خواهد آمد. این آیه‌ که در سورۀ قرآن مجید است، البته نقل به معنی است و مفهوم بیان مسیح نقل شده و گرنه در سراسر انجیل ذکری از احمد یا آنکه رسولی بعد از من به نام احمد می‌آید وجود ندارد و البته نقل به معنی است، نه آن که اصل گفتار مسیح نقل شده باشد..»(عبدالحمید اشراق‌خاوری، اقداح‌الفلاح1، صص270- 264)
5. «کتاب فرائد- چاپ مصر، ص٢٧٦- میرزا ابوالفضل گلپایگانی که به ابوالفضائل نیز نامیده شده است، کتاب فرائد را در پاسخ ایرادات شیخ عبدُالسَّلام، شیخ الاسلام تفلیس (قفقاز) به کتاب ایقان، در سال ١٣١٥ هـ. ق. (١٨٩٨ میلادی) در مصر به رشتۀ تحریر در آورد.»(یادداشت‌های بخش سوّم از کتاب بهاءالله موعود کتاب‌های آسمانی، ص45)
6. «وقتی که این دو رساله (رساله‌های اوّل و دوّم شیخ عبدُالسَّلام، شیخ الاسلام تفلیس که در سال‌های 1314- 1313 علیه ایقان مبارک به رشتۀ تحریر در آورد) به نظر مرکز مثاق رسید، اراده فرمودند که جوابی بر آن‌ها نوشته شود. لذا لوح ذیل را به خطّ مبارک صادر و برای جناب ابوالفضائل ارسال نمودند:

"هوالله، یا منادی المیثاق، زحمات و خدمات آن سَروَر ابرار در امرالله از بَدوِ دخول در ظِلِّ حضرت ابهی فی‌الحقیقه لایُعَدّ و لایُحصی (بی‌شمار و بی‌حساب). اگر شهود ناسوت غافل و جاهل، الحمدلله شواهد ملکوت موجود و اهل ملاء اعلی حاضر و ناظر. چون در خدمات و زحمات تمکّن تامّ و ملکه و اهتمام حاصل نموده اید، و معتاد و پخته شده‌اید، لهذا باز زحمت تکلیف به آن جناب می‌شود و چاره‌ای جز این نه. شیخُ‌الاسلام قفقاز چون در این ایّام مشاهده نموده است که کلمةالله در آن صفحات بلند گشته و رائحۀ رحمن منتشر شده، نائرۀ حسدش شعله‌ور شد و ردّاً علی‌الحق کلماتی چند تلفیق نمود. جناب آقا رضا چیزی در جواب مرقوم داشتند. حال دوباره شیخ مذکور چیزی تازه مرقوم داشته. ارسال شد، ملاحظه فرمایید. اگر چنانچه حوصله داشته باشید جواب لطیف مُقنعی مرقوم فرمایید. بسیار به موقع است و یقین است که روحُ‌القدس تأیید شدید فرماید و نفحات الهام مشام را معطّر خواهد نمود. اللّهُمَّ‌‌اید عبدَک ابا‌الفضائل علی اثباتِ دینِّک و اشهار (شهرت‌دادن) حُجَّتک و ایضاح (روشن‌کردن) برهانک و اعلاء کلمتِک و ارداع (مانع‌گشتن، آلوده‌کردن) معارضیک و ارجاع (برگردانیدن) مخالفیک و افحام (با دلیل و برهان ساکت‌کردن) معاندیک و الزام محاججی الحق (منکرین حقّ). انک انت القویُّ المقتدرُ العزیزُ الکریم و البهاء علیه و علی کُلِّ ثابتٍ علی العهدِ القویم. ع‌ع" جناب ابوالفضائل کتاب فرائد **را در طیِّ شش ماه قمری تألیف نموده و در غُرَّۀ (بخش اوّلِ هر امر) شَوّال 1315 هجری قمری آن را به انجام بُرد. در موقع تألیف آن، ساکن قاهره بود و در سرای جواهری اقامت داشت. بعد از تألیف، نسخه‌ای از کتاب حضور مرکز میثاق ارسال شد. آن حضرت فقط در دو جا اصلاح مختصری به عمل آوردند؛ یعنی عبارت ابوالفضائل را به لحن ملایم‌تری تبدیل فرمودند. سپس آن حضرت در روز یکشنبه 27 شَوّال همان سال که مصادف با نوروز بود، و جمعی از احباء در بیت مبارک حاضر بودند، ورود نموده بیاناتی بدین مضمون فرمودند: "قدری دیر شد. چیز می‌نوشتم. رساله‌ای آقا میرزا ابُوالفَضائل نوشت. بسیار خوب نوشت. خوشم آمد. مناجاتی برای او نوشتم. این است خدمت (به) امرالله." بعد صورت مناجات را به آقا میرزا محمود کاشی دادند که تلاوت کند: "الله ابهی، یا بهایی الابهیاَصبَحْتُ فی هذَا الْیومِ النّیروزو اذاً اتانی کتابٌ مسطور و لوحٌ محفوظ و رقٌّ منشور، یَحتَوی علی حجج بالغةٍ و براهین واضحةٍ و دلائل لائحةٍ رَدّاً علی من رَدَّ علیک و شهابا ثاقبا علی مَن اسْتَرَقَ السَّمعَ و هو معترضٌ علیک.‌ای ربّ‌اید مُنشِئَها بتأییداتِ ملکوتِ الابهی وَ اشْدُدْ اَزرَهُ بشدیدِ القوی.." کتاب فرائد شامل 731 صفحه چاپ و متشر شد و نسخه‌ای برای شیخُ‌الاسلام قفقاز ارسال شد. این بار عکس‌العمل شیخ اضطراب و اضطرار بود. فوراً به فکر چاره افتاد که از نشر آن جلوگیری کندبه نوعی که جناب ابوالفضائل در مقدّمۀ کتابی که احباء آن را رَدُّالرُّدود (کتابی غیر از فرائد) خوانده‌اند ذکر نموده: «شیخُ‌الاسلام قریب نه سال قبل از ارتحال، کتاب فرائد نزد او بود و ابداً در مقام ردّ و نقض آن برنیامد؛ چه، در غایت وضوح و شهود ملاحظه می‌نمود که انکار مطالب مندرجه در آن، از قبیل انکار امور بدیهیّه و معارضه با اَدِلِّۀ قطعیّه استمفتی اهل سنّت و جَماعت در تفلیس بنا بر مثل مشهور "لا لِحُبِّ علیّ بَل لِبُغضِ معاویه"، همواره از مرحوم شیخ السلام شیعی نکوهش و سرزنش می‌فرمود. چنان‌که روزی در محفلی فرموده بود شیخُ‌الاسلام در تألیف این کتاب (رساله‌های اوّل و دوّم) موجب وهن علمای اسلام شد. چون این خبر به مرحوم شیخ رسید، برآشفت و گفت: «چه وهنی از من به اسلام رسیده؟ غایت ما فی‌الباب این است که من سنگی به درختی افکندم و میوه از آن ریخت...»**کتاب فرائد به سرعت انتشار یافته، دست به دست گردید و در بین یار و اغیار غوغایی به پا کرد. جمعی اهل طلب از صاحبان فضل و کمال، حَلِّ مشکلات خود را در آن یافته به طریقۀ نجات رهنمون شدند و شعرا در اشعار خود از فرائد یاد کردند. (جناب روح‌الله مهرابخانی، دیباچۀ کتاب فرائد)

1. مقالۀ جناب تورج امینی (مورخ 20/1/1396)

نگاهی به مقالات فصلنامۀ بهایی‌شناسی قسمت دوّم: کتاب ایقان

در نقدی که بر مقالۀ نخست از فصلنامۀ بهایی‌شناسی نوشتم، موضوع ایرادات فرانچسکو فیچیکیا را بر اساس مصاحبۀ احمد پورمرور بررسی نمودم. چند هفته قبل مقاله‌ای تحت عنوان «جملاتی از تورج امینی که باید یادمان بماند»، برای من ارسال شد که توضیحات بی‌ربطی بود دربارۀ مقالۀ من، از شخصی به نام «میثاق شیبانی». این شخص با عبارات تکراریِ بسیار، خواسته بود مرا از مبلّغان مشهور آیین بهایی معرفی کند! البتّه کسی که هنوز فرق «مبلّغ» و «محقّق» را نمی‌داند، بهتر است در بارۀ مقالات من اظهار نظر نکند. گشتی کوتاه در اینترنت زدم و دانستم که مشارالیه از فعالان سایت بهایی‌پژوهی نیز هست. خواستم جوابی بر نقد او بنویسم، ولی دیدم از نوشتن مقالۀ دوّم و سوّم راجع به فصلنامۀ بهایی‌شناسی بازخواهم ماند، لذا از نوشتن جوابیه به شیبانی منصرف گشتم.

در این نوشتار قصد دارم، به یکی دیگر از مقالاتِ فصلنامۀ مزبور بپردازم که مهدی حبیبی راجع به کتاب ایقان نوشته است. در معرفی مقالۀ مزبور در فصلنامۀ بهایی‌شناسی، عنوان شده که نوشتۀ حبیبی تحقیقی است برای پایان‌نامۀ دانشگاهی وی و کامل شدۀ پایان‌نامۀ او به نام «نقدی بر شاه‌بیتِ غزل بهاییت» در سال ١٣٩٤ به صورت کتابی مستقل انتشار یافته است. من کتاب مذکور را ندیده‌ام، ولی بررسی همین مقاله، معلوم می‌سازد که روشمندی نویسنده چگونه و همچنین مایۀ تفکّرات و اطّلاعات دین‌شناسی‌اش چه مقدار است. عجب آنکه در همان گشتِ مختصرِ یادشده در اینترنت، از مقاله‌ای بدون نام نویسنده در سایت بهایی‌پژوهی و از فرم نوشتاری، فهمیدم که حبیبی نیز از کارمندان آن سیستم است! نخستین چیزی که از مقالۀ حبیبی به چشم می‌آید این است که او سخنان گذشتگان و درگذشتگان اعضای انجمن حجَّتیّه را کپی و بازگویی کرده و حرف تازه‌ای راجع به کتاب ایقان نزده است. نوشتۀ او تماماً تکرار حرف‌هایی است که قبلا مخالفان آئین بهایی زده‌اند. چنین اتّفاقی جای تأسف برای سیستم آموزشی نیز به وجود می‌آورد که بدین طریق بعضی‌ها مفهوم «پایان‌نامه» را نابود می‌کنند.

• • • 1. کتاب ایقان روشمندیِ فهم کتب ادیان قبل از خود را مشخّص می‌سازد و پایه‌ و مایۀ این کار را از منظر آیین بهایی فراهم می‌نماید. با چشم‌پوشی از برخی جزئیات، می‌توان گفت که حبیبی در مقاله‌اش، به درستی، اهمّیت کتاب ایقان را در آیین بهایی توضیح داده است. امّا او به حساب خود، تصوّر نموده که اگر بتواند پایه‌‌های اعتبار کتاب ایقان را بشکند، آیین بهایی فروخواهد پاشید. از این رو حبیبی از وجوه مختلف به مطالب کتاب ایقان پرداخته، امّا أسفا که از همان نخست، راه را کج رفته است:

«آقای محمّدرضا تهرانی معروف به افضل، کتاب ایقان چاپ اصلاح شدۀ ١٣١٨ قاهره را مورد مطالعه قرار داده و هشتاد و چهار خطای ادبی و محتوایی آن را در کتاب (فلتات اهل ایمان در خطئات متن ایقان) شمرده است. ایشان در کتاب خویش، بیش از پانزده خطای ادبی از کتاب ایقان گرفته‌اند و ادعاهای او را با احادیث دیگر رد کرده‌اند. بدیهی است که بروز خطای ادبی در کتاب الهی، غیر قابل پذیرش است».(ص٦٤)

بحث در بارە‌ی کتاب «فلتات اهل ایمان» که عنوان عجیبی است، مربوط به این نوشتار نیست. خوانندۀ محترم می‌تواند در اینترنت این کتاب را مطالعه نماید و اگر از ادبیات آقای افضل سر درآورد، ببیند که او چه نوشته و چه‌ها سر هم کرده است. امّا خیلی عجیب است که یک معتقد به آیین اسلام مانند حبیبی، سخنی بگوید که آیین خودش را نفی کند. همۀ حجَّتیّه ای‌ها از این بابت مدیون میرزا آقاخان کرمانی (داماد یحیی ازل) هستند، زیرا این روش را او به تاریخ معاصر تزریق کرده است!

من در مقالۀ نخست، در همین باب مطالبی نوشتم که پورمرور ایراداتی به آیین بهایی گرفته که همان ایرادات عیناً به اعتقاد خودش وارد است و تذکّر دادم که اگر یکی از معتقدین به ادیان وحیانی در هر موردی به آیین بهایی اشکال وارد کند، همان اشکال را در همان موضع می‌توان به اعتقاد خودش وارد ساخت. کسی که می‌نویسد «بروز خطای ادبی در کتاب الهی غیر قابل پذیرش است»، نه تنها اصلا فلسفۀ ظهور ادیان وحیانی را نفهمیده، بلکه اگر قرآن را هم مطالعه نموده، آن را سرسری خوانده است.

وقتی دینی ظاهر می‌شود و کسی ادعا می‌کند که از جانب خدا برای اصلاح امور اجتماعی و ترقی روحانی آمده، در واقع مدّعی گشته که برای سعادت دنیوی و اخروی مردمان ظاهر شده است. مدلول چنین ادعائی این است که اوضاع فرهنگی و احوال اجتماعی که رسول الهی در آن ظاهر شده، سالم و کارآمد نیست و پیامبر قصد دارد قوانینی تدوین کند که راه را برای ایجاد سعادت باز نماید. بنابراین، اگر «قوانین موجود» کارآمد نیست و مظهر الهی برای تغییر آن‌ها آمده است، سنجیدن او با قوانین موجود، کاری عبث و ناپسند است.

مثلا رسول اکرم در میان قومی ظاهر شد که فرهنگی ستبر داشت. آن بزرگوار بر آن شد که جامعه‌ای جدید، با فرهنگی تازه بنیاد بگذارد، لذا اقتضای ظهور او چنین بود که قواعد فرهنگ عرب جاهلی را بشکند و قواعدی جدید ایجاد نماید. عکس‌العمل کافران و مشرکان، ایجاد اشکال بر روند فکری و عملی رسول اکرم بود. در قرآن بارها این مطلب عنوان شده است که کفّار به آن حضرت گفتند که آیا ما باید فرهنگ آبا و اجدادی را رها کنیم و به تو ایمان بیاوریم؟ چنین سخنی از جانب کفّار بدین معنا بود که آن‌ها قوانین رسول اکرم را با قوانین خودشان می‌سنجیدند و چون آن دو را همخوان نمی‌دیدند، اعتراض می‌کردند. جواب دادن به اعتراضات کفّار برای مسلمانان سخت نبود. کسانی که به حضرت رسول ایمان آوردند، بحثشان با کفّار این بود که رسول اکرم را نمی‌توان با قواعد عرب جاهلی سنجید، بلکه او خودش معیار و ملاک و میزان «فهم حقیقت» است.

اتّفاقاً یکی از بحث‌هایی که کفّار با رسول اکرم داشتند، بحث زبان و فصاحت و بلاغت قرآن بود. در قرآن بارها خطاب به مخالفان اعلام شد که اگر می‌توانید، مانند قرآن را بیاورید. ایشان به رسول اکرم می‌گفتند که اگر بخواهیم، مثل قرآن را می‌گوییم: «لو نَشاء لقُلنا مثل هذا»(انفال/ ٣١). پاسخ کفّار به تحدّیِ قرآن، نشانۀ این است که آنان قرآن را کتابی بی‌نظیر نمی‌دانستند. همچنین اگر قرآن در ادبیات عرب کتابی بدون بحث بود، ادبای عرب به خود اجازه نمی‌دادند که به رسول اکرم طعنه بزنند که یک ایرانی، یعنی سلمان فارسی، این آیات را به او آموزش داده است.(نحل/ ١٠٣) از منظر مسلمانان، در آن پاسخ کفّار و در این طعنۀ ادبا، غرض و مرضی نهفته بوده که در نظر بهاییان، آن غرض و مرض رَجعَت کرده و مثلا به حجَّتیّه سرایت نموده است. به قول علّامه طباطبایی «طبع مشرکین مکّه، طبع همان مکذّبین از امت‌های گذشته بود»! (تفسیر المیزان، آیات اوّلیّۀ سورۀ قمر)

این‌که در قرآن، نگاه مثبتی به شعرای عرب جاهلی نیست، از همین بابت است که شاعران آن زمان که نمایندگان ادبیات عرب بودند، بر نوع ادبیات قرآن ایراد وارد می‌کردند. آنان مدّعی بودند که بهتر جمله‌پردازی می‌کنند یا حتّی اشعار «معلّقات» را بر آیات قرآنی ترجیح می‌دادند. چنین ترجیحی بدان معنا است که معترضان به رسول اکرم، متن قرآن را به نسبت قواعد رایج در زمانشان، دارای خطا می‌دانستند. صریح آیۀ قرآن است که اعراب، وقتی قرآن را می‌شنیدند، العیاذ بالله آن حضرت را «مجنون» می‌خواندند. (قلم/ ٥١) «مجنون» کسی است که بر اساس قواعدِ پذیرفته‌شدۀ اجتماعی رفتار نمی‌کند و دادن چنین نسبتی به آن حضرت، خود نمایانگر آن است که رسول اکرم، ساختارشکن بوده است. رسول اکرم عموما در قواعد اجتماعی عرب و خصوصاً که مربوط به بحث ما است در قواعد ادبی آن قوم تغییراتی ایجاد نمود که به نظر می‌آید، خوشایند فضلا و شعرا و ادبای زمان خودش نبود.

به عبارت دیگر، همین حرفی که حبیبی در بارۀ ادبیات کتاب ایقان به بهاییان زده است، اعراب جاهلی به رسول اکرم می‌زدند و اگر حبیبی به خاطر عدم رعایت قواعد ادبی، محق است که بهاءالله را رد کند، پس شعرای عرب هم حق داشتند به رسول اکرم ایمان نیاورند و بنابراین بر اساس اندیشۀ حبیبی و امثال او، تمام خرده‌هایی که رسول اکرم به کفّار و مشرکین گرفته، بلاوجه بوده است!

اما مشکل حبیبی در سخن ناروایی که زده، فقط این نیست که «معیار» را نمی‌داند، بلکه نادانستگی او بسی عمیق‌تر از این‌ها است و باید شرحی مختصر بر این نادانستگی نوشت. آیین اسلام خیلی زود فراگیر شد و در منطقۀ وسیعی که مسلمانان زندگی می‌کردند، کتاب قرآن که وحیانی و سعادت‌آفرین بود، در همۀ وجوه خود از جمله در حوزە‌ی ادبی، ملاک زندگی مسلمانان گشت. مسلمانان از لحاظ «اعتقادی» پذیرفتند که ادبیات آن سفر جلیل، فصیح و بلیغ است و بنابراین ادبیات قرآنی سنجش و ملاکی شد برای گفتن و نوشتن.

روایاتی موجود است که قواعد زبان عربی پس از استیلای اسلام تدوین شده است و حتّی سرآغاز تدوین صرف و نحو را به حضرت امیر و یکی از صحابۀ او به نام «ابوالاسود دوئلی» منسوب می‌کنند. شنیده‌ام، یکی از کتابهایی که طّلاب علوم دینی در حوزه‌های علمیه می‌خوانند، کتابی است به نام «مغنی» که بخش قابل توجّهی از قوانین صرف و نحو در آن کتاب، به استناد آیات قرآن تدوین یافته است. به عبارت دیگر، قواعد زبان عرب که از طرفی نشانگر درستی گفتار است و از طرف دیگر نشانگر خطای ادبی، حاصل تلاش مسلمانان پس از نزول کتاب قرآن و محصول جنبۀ تعبّدی نسبت به آیین اسلام است.

بر اساس این فرایند، ایرادات و اشکالات اساسی به سخن حبیبی وارد است. نخست آنکه بسیاری از زبانشناسان عرب و غیر عرب که مسلمان نبوده‌اند و به نحله‌های مختلف اعتقاد داشته‌اند، مقالات بسیار نوشته‌اند در این باب که ادبیات قرآن دارای اشکالات فراوان است. جستجو در اینترنت معلوم می‌سازد که در این وادی، چگونه و با چه حجم، در چه زمانه‌ایی و کدام سخن‌شناسان معروف، اسب سخن را تاخته‌اند. این آدمها الزاما همه‌شان مغرض و دشمن اسلام و قرآن نبوده‌اند و گروهی از آنان از وجوه علوم مختلف و از جمله دانش زبانشناسی به قضیه نگاه کرده‌اند. آیا به نظر حبیبی، سخن این دانشمندان زبانشناس که بسیار بیشتر از حبیبی و امثال او در ادبیات عرب متبحرند، ملاکی برای رد کردن حقیقت قرآن و رسول اکرم است؟ دوّم و مهم‌تر، این است که به اعتقاد برخی علمای مسلمان که به وحیانی بودن آیات قرآن نیز اعتقاد دارند، در برخی مواضیع در قرآن، رعایت اصول و از جمله قواعد صرف و نحو نشده و به اعتبار گفتار حبیبی، در قرآن «خطای ادبی» وجود دارد! اگر گفتار و نوشتار مسیحیان و یهودیان و بیدینان را از روی بغض بیانگاریم، با گفته‌های این مسلمانان چه باید کنیم؟ و آیا بر اساس قانونی که حبیبی گذاشته، «پذیرش» قرآن، «غیر قابل قبول» خواهد بود؟!

در میان خودی‌ها، اخیراً دکتر سروش کسی است که از سر استیصال و بی‌جوابی به اشکالاتی که به قرآن وارد است، نظریۀ «رؤیاهای رسولانه» را فراهم نموده تا خود را از دست این مباحث آسوده کند. دکتر سروش نه تنها دشمن اسلام نیست، بلکه به خیال خود روح حیات به این آیین دمیده و به گمان خود خدمتی به جامعۀ اسلامی نموده است. در واقع، داستان این است که اسلام‌شناسی همچون دکتر سروش، هر چه کرده، نتوانسته بر اساس تفکّر اسلامی جواب مقنعی بر «خطاهای قرآنی» بیابد، لذا تنها کاری که به فکرش رسیده، این بوده که صندوقچۀ اعتقاد خود را از دوش بردارد و به جایی بیاویزد که دست هیچکس بدان نرسد. حبیبی توجّه کند که ماجرای «روشنفکری دینی» در جامعۀ اسلامی به همین خاطر به وجود آمده است که از نظر این اشخاص، چون برخی از مواضع قرآن با معیارهای علوم زمانۀ ما سازگار نیست، لذا باید دین را دستکاری نمود و آن را متوازن ساخت و به عبارت ساده‌تر، «خطاهای دین» را از آن سترد.

مقصود من از بیان مطالب فوق این است که بگویم: نظر حبیبی مبنی بر این‌که خودش را محق بداند که بر اساس دانش و قواعدی که خودش پذیرفته و یا ساخته، حقانیت یا عدم حقانیت یک ظهور را بسنجد، کُلاّ نادرست و بی‌ربط است. کسی که چنین بنیادی را در ذهنش می‌پرورد، هیچ دینی را در هیچ زمانی نمی‌تواند بفهمد.

البتّه این‌گونه نیست که سؤالات و یا شبهات جواب نداشته باشند. علمای بسیاری بوده‌اند که برای یافتن پاسخ‌هایی بر «خطاهای قرآنی» تلاش کرده‌اند. تلاش علمای مسلمان در این باره، دو معنا دارد. یکی آنکه مشکلی وجود داشته که باید پاسخ داده می‌شده و وجودِ مشکل، خود دالّ بر این بوده که تطابقی بین متن قرآن با قواعد حاکم بر جامعه نبوده است. دوّم این‌که جوابهایی بر اساس قواعد «درون دینی» وجود دارد، یعنی آیین جدید، برای خودش قواعدی بنیاد می‌نهد که از بیرون کسی بر آن‌ها آگاه نیست و مؤمنین جدید باید آن قواعد را کشف کنند و برای مردمان و سؤال‌کنندگان توضیح دهند. «

کتاب «ایقان» خود مدّعی است که کلید فهم قرآن را به دست داده است. بنابراین در اعتقاد بهایی، نسبت دادن خطا به متن قرآن کاری شایسته نیست. به اعتقاد بهاییان، در حوزۀ آیات متشابهات باید معانی تأویلی واژه‌ها را فراگرفت و در زمینۀ آیات محکمات باید عنصر زمان را ملحوظ کرد. بنابراین از هر دو سوی محکمات و متشابهات، بحث اشتباهات قرآنی قابل بررسی است و جوابهایی نیز موجود است. چون موضوع مورد بحث، «خطای ادبی» است، باید ببینیم نظر مؤسس آیین بهایی در این زمینه چیست. من بخشی از یکی از الواح بهاءالله به نام «لوح قناع» را که در جواب حاجی محمّدکریم‌خان کرمانی (رئیس مذهب شیخیه) نوشته شده، در ذیل می‌آورم تا بر اساس گفته‌های بهاءالله، هم معلوم شود که نگاه آیین بهایی به موضوع خطای ادبی در آثار رسولان الهی چیست و هم مشخّص گردد که در نظر بهاءالله، خطاگیرندگان از چه گروه مردمانی هستند:

«تو و أمثال تو گفته‌اند که کلمات "باب أعظم" و "ذکر أتم"، غلط است و مخالف است به قواعد قوم. هنوز آن قدر ادراک ننموده[ای] که کلمات منزلۀ الهیّه، میزان کل است و دون او، میزان او نمی‌شود. هر یک از قواعدی که مخالف آیات الهیّه است، آن قاعده از درجۀ اعتبار ساقط [...] باری آیات "نقطۀ أولی"، روح ماسواه فداه، مخالف نبوده، تو از قواعد قوم بی‌خبری [...] فکر کن در ایامی که فرقان از سماء مشیّت رحمن نازل شد، أهل طغیان چه مقدار اعتراض نموده‌اند. گویا از نظر شما محو شده، لذا لازم شد که بعضی از آن ذکر شود شاید خود را بشناسی که در حین اشراق شمس محمّدی از افق عزّ صمدانی، چه مقدار اعتراض نمودی؛ غایت آن است که در آن ایام به اسم دیگر موسوم بودی، چه اگر تو از آن نفوس نبودی، هرگز در این ظهور بر حق اعتراض نمی‌نمودی.

از جمله [...] در حکایت زلیخا که می‌فرماید "و استَغفری لذَنبِکِ انّک کُنتِ من الخاطئین" اعتراض نموده‌اند که باید خاطئات باشد، چنانچه از قواعد قوم است در جمع مؤنّث و همچنین بر آیۀمبارکۀ "و کلمةٌ منه اسمه المسیح" اعتراض نموده‌اند که "کَلمة"، تانیث دارد و ضمیر راجع به "کلمة" باید مؤنّث باشد [...] حال قدری انصاف ده و بینک و بین الله حکم کن. شکّی نبوده که قرآن من عندالله نازل شده و شکّی هم نیست که کلمات الهیّه مقدّس بوده از آنچه توهم نموده‌اند، چنانچه بعد معلوم و واضح شد که آن اعتراضات از غِلّ و بغضاء بوده، چنانچه بعضی علما جواب بعضی از اعتراضات را به قواعد داده‌اند، ولکن علمه عندَنا، فَاسأل لتَعرِف النّقطةَ التّی منها فُصل علم ما کان و ما یکون، شاید متنبه شوی [...] آنچه از فطرت نازل، بر فطرت أصلیۀ الهیّه نازل شده و می‌شود و این اعتراضات نظر به آن است که این أمر، به حسب ظاهر قوت نگرفته و احباءالله قلیلند و أعداءالله کثیر. لذا هر نفسی به اعتراضی متشبث که شاید به این جهت مقبول ناس شود». (مجموعۀ الواح مبارکه، چاپ مصر، لوح قناع). [منظور از «باب اعظم»، «ذکر اتم» و «نقطۀ اولی» در متن بالا، سیّد باب است]

• • • 1. حبیبی بعد از مقدّماتی، وارد بحث مصداقی شده و تحت عنوان «مغالطه در ایقان»، به ذکر مطالبی پرداخته و در همان نخستین مثالش، سخن را آغشته به ضرب المثل و قوانین منطق کرده است تا به همگان وانمود سازد که «علمی» برخورد می‌کند و منطقی سخن می‌گوید. امّا حبیبی نشان داده که از همان ابتدا مباحث کتاب ایقان را نفهمیده است. او نوشته:

«ضرب المثلی که بسیار مناسب این‌گونه استفاده‌های نامطلوب است، این است که گفته می‌شود: هر گردویی گرد است، امّا هر گردی گردو نیست [...] در اصطلاح منطق گفته می‌شود که عکس مستوی موجبۀ کلیّه، موجبۀ جزئیه است. در این مثال، عکس مستوی گزارۀ «هر گردویی گرد است»، برابر «بعضی از گردوها گرد هستند» می‌شود. یکی از مهم‌ترین دلایلی که بهاءالله برای نشان دادن پیامبری سیّد باب ارائه کرده، این است که مردم علیه او و بر رد او کارهایی را انجام داده‌اند. دلیلی که او بیان کرده، چنین است که از آیات قرآن شاهد آورده که مردم نسبت به پیامبران دیگر هم چنین کارهایی انجام می‌دادند و آن‌ها را اذیت می‌کردند و مورد آزار قرار می‌دادند، لذا باب نیز که از جانب برخی مردم مورد اذیت و آزار قرار گرفته، لاجرم پیامبر بوده است [...] اگر مردم به حرف پیامبرِ [اسلام] ایمان نمی‌آوردند، به این دلیل که عدّه‌ای نیز به سیّد باب و به خود او [= بهاءالله] ایمان نمی‌آوردند، پس این دو شخص از پیامبران هستند؟»(ص٦٦و ٦٧)

اگر کسی کتاب ایقان را درست بخواند، می‌فهمد که نه مفهوم و نه منطوق سخنان بهاءالله در ایقان این نیست که چون مردم سیّد باب را اذیت کردند، پس سیّد باب رسول الهی بوده است! بهاءالله در کتاب ایقان ماجرا را از طرف اشتباهات مردم در رفتار با ظهور حقیقت توضیح می‌دهد. بیانات بهاءالله در ایقان در حول «غلط بودن کارهای مردمان در زمان ظهور» است. بهاءالله با بیان تاریخ زندگی انبیاء، می‌خواهد این نتیجه را بگیرد که رفتار مردمان، اعم از عوام و خواص، ملاکی برای رد کردن مظاهر ظهور نیست، زیرا در همۀ زمان‌ها با پیامبران بدرفتاری شده است:

«زیرا اگر عبد بخواهد اقوال و اعمال و افعال عباد را از عالم و جاهل، میزان معرفت حق و اولیای او قرار دهد، هرگز به رضوان معرفت رب العزة داخل نشود [...] ناظر به ایام قبل شوید که چقدر مردم، از اعالی و ادانی که همیشه منتظر ظهورات احدیه در هیاکل قدسیه بوده‌اند [...] چون ابواب عنایت مفتوح می‌گردید و غمام مکرمت مرتفع و شمس غیب از افق قدرت ظاهر می‌شد، جمیع تکذیب می‌نمودند [....] لهذا بعضی از حکایات انبیاء مجملا در این الواح ذکر می‌شود تا معلوم شود و مبرهن‌اید که در جمیع اعصار و اقرآن، بر مظاهر قدرت و مطالع عزت وارد می‌آوردند آنچه را که قلم از ذکرش خجل و منفعل است».

نکتۀ ظریفی را در بارۀ ضرب المثل حبیبی نیز بنویسم. اگر کتاب ایقان همین چند صفحه راجع به اعمال مردمان می‌بود، شاید می‌شد بر شبهۀ حبیبی تأملی کرد که هر گردی گردو نیست. امّا این آقای گردوشناس که یک ضرب المثل را یادگرفته و مرتّبا آن را اینجا و آنجا می‌نویسد، حواسش نیست که بهاءالله در کتاب ایقان، فقط یک خصوصیّت از «شرایط ظهور قائم» را بررسی نکرده است که مصداق این ضرب المثل باشد. ده‌ها خصوصیّات و شرایط ظهور قائم در کتاب ایقان مورد تفرس قرار گرفته و در هر مورد شرح مستوفا تحریر گشته و ضمناً آن شرایط با زمان و شرایط «سیّد باب» مطابقت داده شده است. گاهی شک می‌کنم که آیا حبیبی اصلا کتاب ایقان را تمام و کمال خوانده یا این‌که به افاضات پیشینیان خود مراجعه و اکتفا نموده و آن‌ها را در مقاله و پایان‌نامه‌اش کپی کرده است؟!

گذشته از این‌که حبیبی کتاب ایقان را متوجّه نشده، خود معلوم می‌کند که کتاب قرآن را هم درک نکرده است. یکی از سؤالاتی که برای غیر مسلمانان در مواجهۀ با قرآن ایجاد می‌شود، این است که اگر اسلام آخرین دین و حضرت رسول اکرم آخرین پیامبر است و قرآن کافل و ضامن سعادت نوع بشر تا پایان دنیا است، اینهمه قصه از پیامبران در قرآن چه موضوعیتی دارد؟ کتابی که باید حاوی فرامین و قوانین و اصولی باشد که برای همیشه راه‌نمای مردمان گردد، چرا بخش عمده‌اش به جای پرداختن به موضوعات اجتماعی برای نوع بشر، به گفتن قصه‌های تکراری و یا مشابه آنچه در تورات بوده، روی آورده است؟ این قصه‌ها چه نسبتی با سعادت مسلمانان دارد؟ اگر موضوع، نصیحت مسلمانان است بر این امر که مثلا حسادت و تکبر بد است و یا صداقت و تعقّل خوب است، باید گفت که توضیح این مسائل نیازی به قصه‌پردازی ندارد، زیرا تقسیم‌بندی فضایل و رذایل، پیش از اسلام هم بوده و اگر داستانسرایی، امر را روشنتر و واضحتر می‌سازد، چرا از قصص دیگر استفاده نشده است؟ آیا قصۀ حضرت یوسف که به فتوای برخی علما، «زنان مسلمان» از خواندن آن منع شده‌اند، حاوی چه نکات اخلاقی است که در داستان موسی نیست، امّا در عین حال، نیکوترین قصه‌ها یا «أحسن القصص» است؟ اگر سورۀ یوسف حاوی مطالب اخلاقی است و برخی از علما قرآن را نفهمیده‌اند و به غلط نیمی از مسلمانان را از خواندن نصایح اخلاقی منع کرده‌اند، چه کسی قادر است و قابلیت دارد که درستی و یا غلطی «نگاه به قرآن» را در طول تاریخ اسلامی بسنجد؟ وقتی تعدادی از علما در مصداق بخشیدن به مفاهیم قرآنی ناتواناند، چه توقّعی به مردمان عادی است؟

موضوع داستانه‌ای قرآنی، در آیین بهایی به این صورت قابل توضیح است که رسول اکرم قصه‌های پیامبران را از منظر دو وظیفه‌ای که داشته، نقل نموده است: «تبشیر» و «تنذیر». تبشیر مسلمین به «ظهورِ کلّی الهی» پس از خود و تنذیر مسلمین نسبت به برخوردی که نباید با آن «ظهور کلّی» انجام دهند. قصه‌های قرآنی از این دو منظر، معنای قابل فهم‌تری پیدا می‌کنند که رسول اکرم، پیاپی به مسلمانان یادآوری می‌نماید که مبادا رفتارهایی که مردمان پیشین با ظهورات الهی داشته‌اند، آنان نیز همان رفتارها را با مظهر بعدی تکرار کنند. داستانه‌ای رسولان الهی در قرآن، ذکر کارهای غلط مردمان در مواجهه با پیامبران است، نه اثبات حقانیت رسولان بر اساس اذیتی که شده‌اند. به همین سیاق، استناد بهاءالله به موضوع تاریخ پیامبران نیز خرده‌گیری بر رفتار مسلمانان است نسبت به ظهور سیّد باب و مصداق بخشیدن به این آیۀ کریمه:

«یا حسرةً علَی العبادِ ما یأتیهِم من رسولٍ إلا کانوا بِه یستَهزِئونَ». (یس/ ٣٠) [مضمون به فارسی: حسرت باد بر بندگانی که برای ایشان رسولی نمی‌آید، مگر آنکه او را مسخره می‌کردند].

مطلبی را می‌توان در بارۀ این آیه‌ نوشت که مربوط به بحث قبلی نیز هست. «ما یأتیهم» یعنی «نمی‌آید» که فعل مضارع است و «کانوا یستهزئون» یعنی «مسخره می‌کردند» که فعل ماضی استمراری است. این دو فعل در یک جمله، مطابقت معنایی ندارند و به اعتبار بحث حبیبی یکی از این دو فعل، «غلط» به کار رفته است! از این‌رو همۀ مترجمان، «ما یأتیهم» را بدون هیچ دلیلی به صورت «ماضی» معنی کرده و نوشته‌اند: «نیامد»! من به عنوان یک بهایی، اعتقاد ندارم که این جمله اشتباه است، بلکه فکر می‌کنم که این ترکیب، تذکّری به مسلمانان است که تا به حال هر پیامبری آمده، گروهی از مردم او را مسخره کرده‌اند و این حکم، «شمولیت عام» برای آینده نیز دارد و شما‌ای مسلمانان، مواظب باشید که آن «حسرت» دامان شما را نگیرد. به عبارت دیگر، همان بحث مستوفایی که در کتاب ایقان راجع به «رَجعَت» صورت گرفته، که مؤمنان و غیر مؤمنان در هر ظهور، رَجعَت می‌کنند، مصداقی در مدلول و منطوقِ این آیۀ قرآنی نیز دارد.

• • • 1. حبیبی در ادامۀ گفتار خود می‌نویسد که روشی که بهاءالله در مواجهه با آیات و روایات در پیش گرفته، تطبیق مصادیق با آن‌ها است. او سپس به ذکر مثالی از حاجی محمّدکریم‌خان کرمانی و سخنانی که بهاءالله در بارۀ حاجی مزبور در کتاب ایقان آورده می‌پردازد و نام این کار را «مغالطۀ اشتراک لفظ» می‌گذارد. (ص ٦٧ و ٦٨)

آیه‌ای در قرآن هست: «لا رطبٍ و لا یابِس الّافی کتابٍ مبین»، به این مضمون که هیچ‌تر و خشکی نیست، مگر این‌که ذکری از آن در قرآن باشد. به عبارت ساده‌تر، قرآن مدّعی است که در قرآن ذکر همه چیز و همه کس هست. بهاءالله در کتاب ایقان بر اساس این آیه‌ و با استناد بر دیگر آیات قرآنی، مطالبی در بارۀ حاجی محمّدکریم‌خان کرمانی آورده است:

«در مراتب علم و جهل و عرفان و ایقان او، در کتابی که ترک نشد از آن امری، ذکر شده، این است که می‌فرماید «ان شَجرةَ الزقُوم طعامُ الأثیم» و بعد بیانات دیگر می‌فرماید تا این‌که منتهی می‌شود به این ذکر «ذُق، انک انت العزیزُ الکَریم». ملتفت شوید که چه واضح و صریح وصف او در کتاب محکم مذکور شده و این شخص هم خود را در کتاب خود، از بابت خفض جناح، «عبد اثیم» ذکر نموده. أثیم فی الکتابِ و عزیز بین الانعام و کَریم فی الإسم. تفکّر در آیۀ مبارکه نموده تا معنی «و لا رطبٍ و لا یابِس الّافی کتابٍ مبین» درست در لوح قلب ثبت شود». (کتاب ایقان، بند ٢٠٩ و ٢١٠)

در تشریح جملات بالا، اشراق‌خاوری در کتاب «قاموس ایقان» کار را به جزئیات بیشتری رسانده و نوشته که یکی از معانی «شجرۀ زقّوم»، گیاه تنباکو است که کرمانی مزبور عادت به جویدن آن داشته است! اما حبیبی در انتقاد خود به مطالب کتاب ایقان، چنین نوشته است:

«جای سؤال از بهاءالله است که از کجا می‌توان چنین تعیین مصداق‌هایی را انجام داد؟ آیا این‌که از لفظ کریم در آن آیه استفاده شده است و نام شخصی هم که علیه سیّد باب کتابی نوشته است، [کریم است]، می‌توان نتیجه گرفت که او اهل جهنّم است؟». (ص ٦٨)

البتّه بهاءالله در تطبیق دادن مصادیق با آیات قرآنی، در موارد دیگر هم نشان داده که تسلّطش به قرآن بی‌نظیر است. وقتی محمّدتقی‌خان امیرکبیر از او پرسید که در قرآن در بارۀ من چه نازل شده؟، بهاءالله جواب او را بر اساس آیۀ١٨ از «سورە‌ی مریم» داد: «انی أعوذُ بالرحمن منک إن کُنت تَقیاً»، یعنی من به خدا پناه می‌برم از این‌که تو پرهیزکار باشی! اما به نظر می‌رسد که بیش از آنچه بهاءالله در این باره به اشکال بربخورد، حبیبی دچار مشکل باشد. اگر ذکر همه چیز در قرآن هست، پس به نظر حبیبی، راجع به حاجی محمّدکریم‌خان کرمانی در قرآن چه نازل گشته؟ کدام آیات قرآن را می‌توان با حاجی مزبور تطبیق داد؟

حبیبی ممکن است برای این سؤال با توجّه به اعتقادی که دارد، جوابی پیدا کند. در این صورت، او باید به سؤال خودش جواب بدهد که بر پایۀ چه قانون و قاعده ای، آیۀیا آیاتی را مصداق حاجی مزبور قرار داده است؟ آیا غیر از این است که هر جوابی که حبیبی به سؤال بالا بدهد، بر مبنای اعتقادی خواهد بود که از پیش آن را انتخاب کرده است؟ و اگر حبیبی بتواند مانند بهاءالله به زیبایی جوابی برای هر سؤال پیدا کند، آیا کارش احتمالا «مغالطۀ اشتراک لفظ» نخواهد بود؟

در حقیقت در این موضع، بهاءالله نیست که مشکل دارد، بلکه حبیبی در پیچ و خم آیۀ«لا رطب و لا یابس الا فی کتاب مبین» گیر کرده است. بهاءالله مدّعی است که به همۀ رموز قرآنی واقف است و برای اثبات ادعای خود الواح بسیار و از جمله کتاب ایقان را نوشته است. آیا حبیبی و رفقایش می‌توانند چنین ادعایی بکنند تا به اقتضای ادعایشان بتوانند در هر مورد، مصادیق ادعای خود را از قرآن نشان بدهند؟ اگر حبیبی و رفقا چنین ادعایی دارند، ادعایشان و چهارچوبۀ آن را علنی کنند تا سیل سؤالات لاینحل قرآنی به سویشان روانه گردد.

• • • 1. حبیبی مقالۀ خود را با موضوع «تضمین آیات قرآن» توسّط بهاءالله، اینچنین ادامه داده:

«در بعضی از مواردی که بهاءالله از آیه یا روایتی استفاده کرده است، تنها آن آیه را با توجّه به بخشی از آن به کار برده است. برای مثال او می‌گوید:

(ای عزیز، در این صبح ازلی که انوار «الله نُور السمواتِ و الأرض»، عالم را احاطه نموده).

واضح است که استفاده از این آیه در اینجا هیچ ارتباط معنایی با چیزی که بهاءالله منظور نظر اوست، ندارد. بهاءالله می‌خواهد بگوید که در این زمان نور او در عالم درخشیده است، امّا از آیه‌ای استفاده کرده که در آن گفته شده که خداوند متعال نور آسمان‌ها و زمین است. سال‌ها پیش از این‌که او به این دنیا قدم گذارد، خداوند متعال نور آسمان‌ها و زمین بوده است [...]». (ص ٦٨)

حبیبی در این بخش، با توجّه به عدم آ گاهی خوانندۀ غیر بهایی از الهیّات بهایی، سعی نموده که ذهن خواننده را علیه گفتار بهاءالله برآشوبد. این در حالی است که قسمت عمدۀ کتاب ایقان در توضیح جایگاه مظاهر ظهور (پیامبران) در عالم هستی است. حبیبی یا که کتاب ایقان را نفهمیده و یا این‌که خودش را به کوچۀ علی‌چپ زده است تا خوانندۀ مقاله‌اش را گمراه کند.

در اندیشۀ الهیّاتی آیین بهایی، سه عالم وجود دارد: «عالم حق»، «عالم امر» و «عالم خلق». «عالم حق» یا به تعبیر ادبیات بهایی «ذات غیب منیع لا یُدرک»، قابل فهم و دسترسی نیست و تمام راهها برای شناسایی او مسدود است. «عالم امر»، نخستین صادره از عالم حق است و مظاهر ظهور (پیامبران) از این عالم مبعوث می‌شوند. «عالم خلق»، عالمی است که از عالم امر صادر و حادث شده و شامل این «عالم مادی» و همچنین «ملکوت» است.

به دیگر سخن، در الهیّات بهایی، «عالم امر»، خالق «عالم خلق» است و آنچه که در ادبیات اسلامی به نام «الله» خوانده شده، در الهیّات بهایی به «عالم امر» اطلاق می‌شود. بنابراین وقتی در قرآن عنوان شده که خداوند نور آسمان‌ها و زمین است، از منظر اعتقاد بهایی، این جمله مربوط به «عالم امر» است و ساده‌ترین معنای آن این است که پیامبران، نور آسمان‌ها و زمین هستند، یعنی شناسایی و فهم حقیقت، فقط از طریق مظاهر ظهور امکان‌پذیر است. در این صورت است که از منظر اعتقاد بهایی، هر کسی که «مظهر ظهور» است، می‌تواند مصداق «نور آسمان‌ها و زمین» باشد.

قسمت عمده‌ای از کتاب ایقان به موضوع «اطلاقِ صفات الهی به مظاهر ظهور» اختصاص یافته است. وقتی در قرآن وعدۀ «لِقاءُالله» به مؤمنان داده شده است، بهاءالله آن را به معنای «لقای مظهر ظهور» گرفته و به همین واسطه معضلات بسیار دیگری را که مفسّران نتوانسته‌اند حل کنند، حل کرده است. عباراتی در قرآن همچون «جاء ربُّک»(فجر/ ٢٢)، «صبغَةَ الله»(بقره/ ١٣٨)، «فی جنبِ الله»(زمر/ ٥٦)، «أقرِضوا الله»(مزمل/ ٢٠)، «إلی ربِها ناظرة »(قیامت/ ٢٣)، «نَفَختُ فیه من روحی»(ص/ ٧٢)، «فَلَما آسفُونا»(زخرف/ ٥٥)، «إستَوی علَی العرش» (فرقان/ ٥٩) و. .. وجود دارد که مفسّران را در توضیح و تفسیر و توجیه هماهنگ آن آیات درگیر نموده و سخنانی بسیار متفاوت و ناهمگون از آنان به جا گذاشته است. حبیبی بهتر است در کتب تفسیر به دنبال کشف معنایِ «نور پروردگار» در آیۀ«و أشرقَتِ الأرض بِنُورِ ربِها»(زمر/ ٦٩) بگردد تا ببیند مفسّران در توضیح معنای این آیه چگونه درمانده‌اند. در این صورت او شاید به عظمت کاری که بهاءالله در توضیح آیات قرآنی کرده، پی ببرد.

بهاءالله صفحات فراوانی از کتاب ایقان را صرف توضیح این معنا کرده که صفات و مفاهیم معنوی را حتّی نمی‌توان به خدا نسبت داد، چه رسد به اصطلاحات و کلمات جسمانی، مانند نور بودن، آمدن، رنگ پذیرفتن، پهلو داشتن، قرض گرفتن، دیده شدن، روح دمیدن، ناراحت گشتن، بر تخت استقرار یافتن و. .. و غیره. بحث کتاب ایقان این است که مفاهیم معنوی و اصطلاحات مادّی که در قرآن به خدا نسبت داده شده، به نوعی به «مظهر ظهور الهی» برمی‌گردد. امّا حبیبی آن صفحات را اگر هم خوانده، احتمالا نفهمیده و گذر کرده، که اگر اینطور نبود، قطعاً جملات بالا را نمی‌نوشت.

حبیبی امّا در بحث «نور بودن خداوند»، چگونه می‌تواند کتاب ایقان و تأویل‌های بهاءالله را نپذیرد، امّا بخواهد راجع به «نور بودن خداوند» صحبت کند؟ و همچنین بخواهد توضیح دهد که آسمان‌ها یعنی چه و چرا آسمان‌ها جمع و زمین مفرد آمده است؟ آیا این جملات توصیف عالم بر اساس علم نجوم قدیم است که آسمان‌ها را همانند پیاز لایه لایه‌ می‌پنداشتند و زمین را مرکز عالم؟ یا این‌که این سخنان معانی باطنی دارند؟ اصلا «آسمان» کجاست که «آسمان‌ها» معنا پیدا کند؟ و اگر برای جواب دادن به این سؤالات باید به سراغ «تأویل» و «تفسیر» رفت، چگونه است که در بارۀ نور و آسمان و زمین، می‌توان توضیح باطنی داد، امّا راجع به «الله» نه؟ و اگر «تأویل» مشکل را حل می‌کند، پس چرا باید علیه کتاب ایقان رساله نوشته شود؟

• • • 1. از همۀ بخش‌ها عجیب‌تر و بی‌معنی‌تر، مطالبی است که حبیبی در باب «تفسیر به رأیِ بهاءالله» نوشته است: «یکی از مهم‌ترین مواردِ تفسیر به رأی، در بارۀ آیاتِ مربوط به قیامت و مفهوم قیامت است [بهاءالله] به تأویل و تفسیرِ عبارات بسیاری از جمله شمس و قمر، تفطر سماء، تبدّل ارض، غمام، موت، حیات، بعث، صوراسرافیل، لِقاءُالله، رَجعَت، حشر و خلق جدید پرداخته است. روشن است که این نظریۀ او با مفاهیم اسلامی کاملا متفاوت است». (ص ٦٩)

نکتۀ نخست آنکه باید از حبیبی پرسید: اصولا تفسیر به رأی، چه اشکالی دارد؟ مگر علمای اسلام که قرآن را تفسیر می‌کنند و گاه معانی تفاسیرشان فاصلۀ زیاد از هم دارد، در حال تفسیر به رأی نیستند؟ این پدیدۀ بسیار عجیبی است که برای مبارزه با آیین بهایی، گویندگان و نویسندگان متدیّن، مطالبی را عنوان می‌کنند که بنیان اعتقاد خودشان را زیر سؤال می‌برد!

نکتۀ دوّم آنکه حبیبی کلاً متوجّه نگشته که چه اتّفاقی رخ داده است. بهاءالله می‌گوید که پیامبران قبل، در کتاب‌های خود مطالبی را بیان نموده‌اند که اگر زمانی پیروان هر دین، آن مطالب را به معنای ظاهری می‌گرفتند، امّا حقیقت قضیه این است که آن کتاب‌ها دارای حقایق باطنی نیز هستند و باید «زبان» آن کتاب‌ها را آموخت. بهاءالله مدّعی است کلید فهم مطالب باطنی کتب الهی را به دست داده و «مهرِ شرابِ مهرشدۀ» آن‌ها را گشوده است. این کار به درجاتِ بسیار، از «تفسیر به رأی» فراتر است. به عبارت دیگر بهاءالله ادّعا می‌کند که مسلمانان به معنای حقیقی بخش قابل توجّهی از آیات قرآنی پی نبرده‌اند، آن وقت حبیبی به بهاءالله خرده می‌گیرد که نظریۀ بهاءالله با «مفاهیم اسلامی» سازگار نیست! داستان بهاءالله این است که آنچه صحیح نیست، مفاهیمی است که مسلمانان در باب قیامت و بعث و صوراسرافیل و لِقاءُالله و حشر و خلق جدید و غیرهم، برای خود ساخته‌اند.

گرفتاریِ حبیبی در جای دیگر و در اعتقادِ خودساخته است. در واقع، یکسان نشان دادنِ «برداشت‌های مسلمانان از قرآن» با «مفاهیم اسلامی»، بازی با لغت برای گمراه کردن خواننده توسّط حبیبی است. سؤال این است که گفته‌های اینهمه فرقه در اسلام که معمولا سخنان متفاوت و متباین و متضاد می‌گویند، کدامیک «مفهوم اسلامی» است که ما بتوانیم بقیه را مفاهیم غیر اسلامی بدانیم؟ و اگر همۀ آن گفته‌های متفاوت، مصداقی برای «مفاهیم اسلامی» است، چه اشکال دارد که نظریۀ بهاءالله هم نوعی مفهوم اسلامی تلقّی گردد؟ سخن راندن از ناسازگاریِ «نظریۀ بهاءالله» با «مفاهیم اسلامی»(یعنی چیزی که در عالم واقع مصداقِ مشخّص ندارد)، سخنی لغو و عبث است.

حبیبی وقتی چنان جملاتی می‌نویسد، حتماً نظر خودش را مطابق با «اسلام» می‌داند که در درجۀ نخست باید بتواند این ادعا را ثابت کند و البتّه مشکل حبیبی باز، این نیست، بلکه مشکل اساسی او و بقیۀ نطریه‌دهندگان این است که سخنانشان در بارۀ «قیامت» و مفاهیم مربوط به قیامت، با متن قرآن هماهنگ نیست و برای روشن شدن این مطلب، باید مختصراً توضیحی نوشته شود.

در سورۀ قیامت آیاتی خطاب به رسول اکرم نازل شده که با نظر بهاءالله راجع به قرآن و تفسیر یا تأویل آیات، موافق و همراه است:

«لا تُحرِک بِه لسانک لتَعجل بِه، إنّ علَینا جمعَه و قرآنه، فَإذا قرآناه فَاتَّبِع قرآنه، ثمّ إن علَینا بیانه». [مضمون به فارسی: زبان خود را به عجله برای خواندن قرآن حرکت مده، همانا جمع نمودن و خواندن آن بر ما است. زمانی که ما قرآن را خواندیم، آن را تبعیّت کن، سپس بیان آن بر عهدۀ ما است].

در این آیات به صراحت اعلام گشته که خداوند بیان و توضیح و تشریح معانی آیات قرآنی را خود بر عهده گرفته است. مدلول چنین آیه‌ای این است که اگر وظیفۀ رسول اکرم تبعیّت از آیات الهی است، پس خداوند پیامبر دیگری خواهد فرستاد تا تأویل آیات قرآنی را بیان کند، زیرا در اعتقاد دینی، «بیان خداوند» جز از راه ظهور پیامبران صورت نمی‌گیرد. بنابراین بخشی از مفاهیم اسلامی، اصولا باید در ظهور بعد معلوم و روشن شود. جالب آنکه در سورۀ اعراف آیات ٥٢ و ٥٣ اشارۀ دیگری درج شده و تصریح گردیده که تأویل آیات، در روز قیامت رخ خواهد داد :«

«و لقَد جِئناهم بِكتَابٍ فَصلناه على علم هدًى و رحمةً لقَوم یؤمنُونَ. هل ینظرونَ الّا تأویله یوم یأتی تأویله؟ یقول الذین نَسوه من قَبل، قَد جاءت رسلُ ربِنا بالحقِ، فَهل لنا من شُفَعاء فَیشفَعوا لنا او نُرَدُّ، فنَعمل غیر الذی كُنّا نَعمل؟ قَد خسروا انفسهم و ضلَّ عنهم ما كانوا یفتَرونَ». [مضمون به فارسی: همانا براى ایشان كتابى آوردیم و آن را از روى دانشی تفصیل دادیم که برای قومی که ایمان می‌آورند، هدایت و رحمت باشد. آیا آنان انتظار تأویل قرآن را دارند جز روزى كه تأویلش فرا رسد؟ كسانى كه آن را از قبل فراموش کرده‌اند، می‌گویند: همانا پیامبران خداوند ما، حق را آوردند، پس آیا برای ما شفاعتگرانى هست كه ما را شفاعت كنند؟ یا بازگردانده شویم تا غیر از آنچه انجام مىدادیم، انجام دهیم؟ به راستى كه آنان به خویش زیان وارد کردند و آنچه را به دروغ می‌ساختند، از دستشان رفت].

همچنین در سورۀ آل‌عمران، آیۀ٧، تأکید شده که غیر از «خدا» و «راسخون در علم»، کسانی دیگر، از تأویل آیات قرآنی آ گاهی ندارند. نکتۀ نخست آنکه راسخون در علم، علما نمی‌توانند باشند، بلکه باید کسانی از جنس «وحی» یا «عالم امر» باشند، که اگر این‌گونه نباشد، تخصیص دادن موضوع تأویل به «خدا» و «راسخون در علم»، معنا پیدا نمی‌کند، زیرا همۀ مردمان این قابلیت را دارند که عالم دینی بشوند. نکتۀ دوّم آنکه اگر تأویل آیات در قیامت رخ خواهد داد، پس حتما قیامت، ظهوری دیگر خواهد بود.

بنابراین حتّی در ظاهر آیات قرآنی، اگر به این معتقد نشویم که قیامت، ظهور پیامبر بعدی است، به اشکال برخواهیم خورد، زیرا تأویل آیات در روز قیامت برای کسانی که به حضرت رسول ایمان نیاوردند، چه فایده‌ای خواهد داشت؟ در آن صورت نه تنها تکلیف از غیرمؤمنان ساقط است، بلکه بخشی از مسؤولیت‌ها از دوش مؤمنان نیز برداشته می‌شود. از منطق و عدل الهی به دور است که در کتابی وحیانی، به همه تذکّر داده شود که بخش قابل توجّهی از آن کتاب برایشان قابل فهم نیست و باید تأویل گردد و تأویل آن آیات در قیامت رخ خواهد داد، امّا در عین حال مخاطبان ملزم باشند که آن کتاب را بپذیرند، که اگر نپذیرند، عذاب الهی در انتظارشان است!

این‌که خداوند قسمت مهمی از کتاب خود را مبهم گذاشته تا در آینده معنای آن ظاهر شود، به اعتقاد من، به این دلیل است که مظهر ظهور بعدی، بتواند با تشریح و توضیح آن آیات، نشان بدهد که از جنس وحی و مشابه نفر قبلی است. بهاءالله چگونه می‌تواند نشان بدهد که در ادّعای خود صادق است؟ به نظر می‌رسد بهترین راه این بوده است که رسول اکرم سخنانی را مجمل بگذارد تا نفر بعدی با تشریح منطقی آن سخنان، بتواند نشان بدهد که از همانجایی آمده که مظهر قبلی آمده است؟ آیات سورۀ اعراف که در بالا ذکر شد، حاوی این معنا نیز هست که موضوع قیامت و تأویل، در همۀ ادیان هست و ظهور بعد است که بخش‌های نامفهوم ظهور قبل را روشن و واضح می‌کند.

حبیبی حتّی نمی‌داند که موضوع «قیامت» در قرآن و آن آیاتی که بهاءالله بدان‌ها استناد نموده، چه ماجرایی در کتب تفسیر اسلامی دارد و به خاطر همین ناآگاهی است که می‌گوید سخنان بهاءالله با مفاهیم اسلامی سازگار نیست. برای تشریح بخشی از این ناآگاهی، آیۀ٢٧ از سورۀ مُلک نمونۀ خوبی است. در سورۀ ملک، نشانه‌هایی از قیامت و قدرت خداوند بیان شده و وقتی مخالفان رسول اکرم از او سؤال می‌کنند که «قیامت» چه زمانی است؟ جواب این است که علم ظهور قیامت نزد خداوند است و سپس در آیۀبعد آمده:

«فلما رأوه زُلفَةً سِیئَت وجوهُ الذین کفروا و قیل هذا الذی كُنتُم بِه تَدَّعونَ». [مضمون آیه به فارسی: پس زمانی که آن را نزدیک دیدند، روی کسانی که کفر ورزیدند، زشت شد و به آن‌ها گفته شد این همان است که آن را می‌خواهید].

من ترجمه‌های زیادی از این آیه را در اینترنت جستجو و نگاه کردم. همۀ آن‌ها فعل ماضی «رأوه» را به دلیل این‌که گمان کرده‌اند وعدۀ قیامت مربوط به آینده است، به معنای مضارع یا مستقبل آورده‌اند! برای این‌که معلوم سازم کار بدین سادگی‌ها که حبیبی و امثالش فکر می‌کنند، نیست و برای این‌که نشان دهم این آیه‌ مربوط به ظهور خود رسول اکرم است و منظور این است که ظهور آن حضرت هم «قیامت» بوده است و تنها توضیح بهاءالله است که گرفتاری مفسّرین و مترجمین را در باب قیامت رفع می‌کند، جملاتی از مرتضی مطهری را در بارۀ این آیه‌ می‌آورم و قضاوت را به خواننده می‌سپارم:

«آیۀ‌ عجیبی است، می‌فرماید: «و یقولونَ متی هذَا الوعدُ»، می‌گویند این وعده چه زمانی تحقّق پیدا می‌کند؟ «ان کنتُم صادِقین»(ضمیر جمع آورده است و مخاطب فقط پیغمبر نیست)‌ای مسلمانان،‌ای پیغمبر و همۀ اتباعت! اگر راست می‌گویید، تاریخ دقیقش را برای ما معیّن کنید. می‌گوید: بگو علم آن در نزد خداست و من فقط نذیری آشکار هستم، من اعلام خطرکننده هستم، من دقیقاً می‌دانم که هست، ولی کِی، با خداست. بعد بلافاصله می‌فرماید (در میان این آیات، تنها آیه‌ای است که در ابتدای آن «قُل» نیست، چون دنبالۀ آیۀپیش است): «فَلَما راوه زُلفَةً سیئت وجوه الّذین کفَروا و قیل هذَا الذی کنتُم بِه تَدَّعونَ» چون آن را نزدیک دیدند، چهرۀ این کافران (از کمال ناراحتی) زشت شد و به آن‌ها گفته شد این است همان که می‌خواستید.

از یک طرف صحبت آینده است که [قیامت] در چه زمانی است؟، یکدفعه قرآن می‌گوید که «وقتی آن را نزدیک دیدند». مفسّرین در توجیه این آیه‌، عجیب در حیص و بیص افتاده‌اند که یعنی چه؟ صحبتِ این است که قیامت در چه زمانی است؟، قرآن هم می‌گوید علمش با خداست، بعد پشت سرش می‌گوید همین که دیدند چنین شد (از گذشته خبر می‌دهد). روی این جهت، بعضی از مفسّرین گفته‌اند: شاید مقصود از کلمۀ «متی هذَا الوعدُ» قیامت نباشد، مقصود از آن وعده، وعدۀ عذاب در دنیا باشد نه عذاب در آخرت و عذاب در دنیا مانند آنچه در بَدر این‌ها گرفتار شدند. ولی آن، با آیۀقبل که صحبت از «إلیه تُحشَرونَ» است، جور درنمی‌آید. برخی گفته‌اند شاید از نظر این‌که مستقبل محقّق‌الوقوع است، در «فَلَما رأوه زُلفَةً»، لمّا به معنی متی باشد: هر زمان که آن را نزدیک ببینند، چنین خواهد شد؛ و حال آنکه آنجا لمّا است نه متی [...]». (آشنایی با قرآن، بخش هشتم، ص٢٢٣ و ٢٢٤)

آیات بسیاری در قرآن هست که با دقّت در آن‌ها می‌توان فهمید که معنای «قیامت» تطابق با معنای «ظهور» دارد. برای نمونه به چند مورد بدون این‌که توضیحی بنویسم، اشاره می‌کنم و سپس به بحث اصلی که پرداختن به سخنان حبیبی است، برمی‌گردم:

- در قیامت گروهی هدایت می‌شوند و گروهی ضلالت می‌یابند. (اعراف/ ٣٠)

- در قیامت کسانی که به کتاب الهی عمل نکرده باشند، خدا آنان را تزکیه نمی‌کند. (بقره/ ١٧٤)

- در قیامت برای کافران آزمایش وجود دارد و برای مؤمنان ازدیاد ایمان. (مدّثر/ ٣١)

- تذکّر به این‌که مؤمنین ادیان قبل به دلیل تحمل سختی‌ها به بهشت رفته‌اند. (بقره/ ٢١٤)

- پیامبران برای داوری بین اختلافات ظاهر شده‌اند (بقره/ ٢١٣) و در قیامت نیز همین اتّفاق خواهد

افتاد.(نحل/ ١٢٤)

- در قیامت عذاب بر مخالفان وارد می‌شود در حالی که آن‌ها اشعار ندارند. (عنکبوت/ ٥٣)

- زنده شدنِ مردگان در زمان ظهور و رخ دادن همین اتّفاق در قیامت. (بقره/ ٢٨)

- قرار دادن ترازو در قیامت (انبیاء/ ٤٧) و همچنین اطلاق این معنی به ظهور پیامبران. (حدید/ ٢٥)و...

غفلت از همین نکات است که باعث می‌شود حبیبی برای تشریح «تفسیر به رأیِ بهاءالله»، خود را درگیر موضوع «نفخۀ صور» نماید:

«برای مثال یک نمونه را ذکر می‌کنیم و آن معنای صور است که متفاوت از معنای مشهور گفته شده است. در کتاب ایقان، معنای صور، دعوت پیامبر اکرم تفسیر شده است». (ص69)

سپس حبیبی به هفت آیه از قرآن استناد کرده که دمیدن در صور، رخدادی است که بعد از رسول اکرم باید رخ بدهد و لذا باید مربوط به قیامتی در آینده باشد و بدان تفصیل او در ادامه، چنین نادانستگی خود را نسبت به مفاهیم کتاب ایقان برملا می‌سازد:

«نکتۀ بعد در بارۀ صور آن است که اگر همان یک آیۀ قرآن که بهاءالله پیش از این ذکر کرده است، [موجود بود]، شاید راحت‌تر می‌توانست چنین توجیهی را بر آن بار کند، امّا خوشبختانه آیاتی که در آن‌ها در بارۀ صور گفته شده، زیاد است و مخالف چیزی است که بهاءالله بیان کرده است: [...] فإذا نُفخ فی الصّور فَلا انسابَ بینَهم یومئذٍ و لا یتَسائلُون، پس آن‌گاه که در صور دمیده شود، دیگر آن روز میانشان، نسبت خویشاوندی وجود ندارد و از حال یکدیگر نمی‌پرسند، فَإذا نُفخ فی الصور نَفخةً واحدَةً پس آن‌گاه که در صور یکبار دمیده شود.

در نتیجه، نفخۀ صور در آینده اتّفاق خواهد افتاد و نمی‌توان آن را به معنای ارتفاع ندای پیامبرِ [اسلام] در نظر گرفت». (ص ٧٠)

البتّه این سخن غلطی است که حبیبی برای خودش درست کرده که بهاءالله همۀ لفظ‌های صور در قرآن را به ظهور رسول اکرم تطابق داده است. نه تنها در کتاب ایقان چنین معنایی موجود نیست، بلکه در آثار دینی بهایی به تفصیل راجع به این موضوع بحث شده که صور، «ندای حقیقت» است، چه در وجه اتم آن توسّط پیامبران ظاهر شود و چه در مراتب پائین‌تر، توسّط اولیا. حتّی در کتاب ایقان، جلوه یافتن حقیقت به وسیلۀ حضرت امیر، به «صور علوی» اطلاق شده است. در کتاب ایقان، بهاءالله برای این‌که معلوم سازد که به کار رفتن لفظ «صور» در قرآن، به معنای «ندای مظهر ظهور» است، اینچنین به یکی از آیات آن کتاب کریم استناد کرده است:

«علمای تفسیر و اهل ظاهر چون معانی کلمات الهیّه را ادراک ننمودند و از مقصود اصلی محتجب ماندند، لهذا به قاعدۀ نحو استدلال نمودند: «اذا» که بر سر ماضی درآید، معنی مستقبل افاده می‌شود و بعد در کلماتی که کلمۀ «اذا» نازل نگشته، متحیّر ماندند، مثل این‌که می‌فرماید: «و نُفخ فی الصّور، ذلک یومُ الوعیدِ و جاءت کُل نَفس معها سائق و شَهِید» که معنی ظاهر آن این است: دمیده شد در صور و آن است یوم وعید که به نظرها بسیار بعید بود و آمد هر نفسی برای حساب و با اوست راننده و گواه؛ و در مثل این مواقع، یا کلمۀ «اذا» را مقدّر گرفتند و یا مستدل شدند بر این‌که چون قیامت محقّق الوقوع است، لهذا به فعل ماضی ادا شد که گویا گذشته است.

ملاحظه فرمائید چقدر بی‌ادراک و تمیزند، نفخۀ محمّدیّه را که به این صریحی می‌فرماید، ادراک نمی‌کنند و از افاضۀ این نَقرۀ الهی خود را محروم می‌نمایند و منتظر صور اسرافیل که یکی از عباد اوست، می‌شوند با این‌که تحقّق وجودِ اسرافیل و امثال او به بیان خود آن حضرت شده [...] بلکه مقصود از صور، صور محمّدی است که بر همۀ ممکنات دمیده شد و قیامت، قیام آن حضرت بود بر امر الهی و غافلین که در قبور اجساد مرده بودند، همه را به خلعت جدیده ایمانیّه مخلّع فرمود و به حیات تازۀ بدیعه زنده نمود».

مفهوم سخنان بهاءالله این است که وقتی مسیحیان یا یهودیان، رسول اکرم را در بارۀ وعده‌های دینی خودشان تحت فشار قرار می‌دادند، آن حضرت به آن‌ها جواب داد که در صور دمیده شد، یعنی آن کسی که منتظرش بودید، ندای خود را بلند کرد. به عبارت دیگر بهاءالله با بیان مطالب یادشده، به مسلمانان اعلام می‌کند که معنای «صور» را ندانسته‌اند و مثالش برای نشان دادن این نادانستگی، یکی از آیات قرآن است. به نظر بهاءالله، علما چون معنای صور را ندانسته‌اند، به صرف و نحو تمسّک نموده‌اند و سخنانی گفته‌اند که موجّه نیست و لذا از خودشان قاعده درست کرده‌اند، در حالی که معنای ظاهری آیه‌ کاملا واضح و روشن است.

حبیبی اگر کتاب ایقان را درست خوانده بود، متوجّه می‌شد که قبل از مطالب بالا، بهاءالله وقتی از نفهمیدن سخنان مسیح توسّط علمای مسیحی گله می‌کند، نفخۀ صور را به طور عموم به ظهورت الهی معنا کرده است و نه اختصاصاً به ظهور پیامبر اسلام:

«علمای انجیل چون عارف به معانی این بیانات و مقصود مودعه در این کلمات نشدند و به ظاهرِ آن متمسّک شدند، لهذا از شریعۀ فیض محمّدیّه و از سحاب فضل احمدیّه ممنوع گشتند و جُهّالِ آن طائفه هم تمسّک به علمای خود جسته، از زیارت جمال سلطان جلال محروم ماندند، زیرا که در ظهور شمس احمدیّه چنین علامات که مذکور شد، به ظهور نیامد. این است که قرن‌ها گذشت و عهدها به آخر رسید و آن جوهر روح به مقر بقای سلطنت خود راجع شد و نفخۀ دیگر از نَفَس روحانی در صور الهی دمیده شد و نَفْس‌های مرده از قبور غفلت و ضلالت به ارض هدایت و محل عنایت محشور شدند و هنوز آن گروه در انتظار که کِی این علامات ظاهر شود و آن هیکل معهود به وجود‌اید تا نصرت نمایند و مال‌ها در راهش انفاق کنند و جان‌ها در سبیلش ایثار. چنانچه امم دیگر هم به همین ظنونات از کوثر معانی رحمت نامتناهی حضرت باری دور مانده‌اند و به خیال خود مشغولند».

یعنی، بهاءالله ظهور «سیّد باب» را پس از رسول اکرم، «نفخۀ دیگر» عنوان نموده و این، بدان معنا است که نفخه‌هایی همچون محمّد، مسیح، موسی، ابراهیم، نوح و غیرهم، پیش از سیّد باب رخ داده است. پس، از منظر بهاءالله اگر در قرآن خطاب به رسول اکرم جملاتی هست که نشان می‌دهد نفخۀ صور در آینده صورت خواهد پذیرفت، این بدان معنا خواهد بود که ظهور دیگری رخ خواهد داد. حقیقتاً یک نفر چقدر باید کتاب ایقان را بد بخواند که منظور و مقصود بهاءالله را نفهمد.

• • • 1. حبیبی سپس مدخلی را باز نموده و نام آن را «نقل ناصحیح» گذاشته و به مطالبی از کتاب ایقان خرده گرفته که نقل از آیات قرآنی است، امّا مطابقت با متن قرآنی ندارد. او از این در وارد شده که بهاءالله مدّعی است که «علم لدّنی» دارد و حال که چند آیه را متفاوت نقل نموده، پس حتما ادّعایش کذب است. او سپس شواهدی از نسخه‌های مختلف کتاب ایقان به دست داده که چاپ‌کنندگان کتاب ایقان در آلمان، آیۀمتفاوت با قرآن را درست کرده و متن کتاب ایقان را اصلاح نموده‌اند و عکس‌هایی از این نُسخ گراور کرده، آن‌گاه حبیبی لیستی از چهار آیه‌ای را که در کتاب ایقان به شکل دیگر روایت شده، آورده و در بخشی از مقاله‌اش چنین نوشته است:

«مهم‌ترین نمونه‌ای که میان آیۀ قرآن کریم با آنچه که نقل شده، تفاوت دیده می‌شود، آیۀ٢١٠ سورۀ بقره است. این آیه در دو جای ایقان به کار رفته است و در نسخۀ ١٥٧ صفحه‌ای ایقان، در هر دو جا اشتباه نقل شده [و] به صورت یوم یأتی الله فی ظلَل من الغَمام آمده است. البته در چاپ‌های بعدیِ کتاب (مثل چاپ آلمان)، این اشتباه تصحیح شده و آیه‌، مطابق قرآن کریم نقل شده و ترجمۀ آن نیز تغییر یافته است:

«و این مضمونات در قرآن هم نازل شده، چنانچه می‌فرماید: هل ینظرونَ إلّا أن یأتیَهم الله فی ظلَل من الغَمام»

[کریستوفر] باک نیز به این مسالله اشاره کرده است، ولی دلیل آن را اشتباهات کاتب آن ذکر کرده است و گفته که بهاءالله آن را تصحیح نموده است. امّا اشکال سخن او چنین است که در ابتدای کتاب ایقان نوشته است، «نازله از قلم اعلی» و بنابراین، اشکال را بر دوش کاتب گذاشتن به نظر نادرست است [...] بعلاوه، بهاءالله با استفاده از این آیۀنادرست، خواسته تا آن را به عنوان بشارتی بر آمدن مظهر خدا قلمداد کند، در حالی که آیۀاصلی، استفهام انکاری است و امتناع آمدن خدا را بیان می‌کند». (ص ٧٢ تا ٧٤(

یک) حبیبی مانند برخی افاضات دیگرش، خواسته نمایش بدهد که به عربی و فارسی و منطق و ضرب المثل و غیره تسلّط دارد. در اینجا هم نشان داده که اصلا معنای «استفهام انکاری» را نمی‌داند! و عجیب است کسی که در مقاله‌اش در بارۀ «عکس مستوی موجبۀ کلیه و جزئیه» می‌نویسد، «استفهام انکاری» را نفهمیده باشد! آیۀ قرآن در صورتی استفهام انکاری محسوب می‌گشت که لغت «الّا» را نداشت. در این حالت که لغت «الّا» موجود است، مفهوم و مضمون آیۀ«هل ینظرونَ إلّا أن یأتیَهمُ الله فی ظلَل من الغَمام»، این است که خداوند حتماً در سایه‌هایی از ابر خواهد آمد و آیا شما غیر از این را انتظار دارید؟ بنابراین، استناد بهاءالله به این آیه به عنوان بشارت به آمدن مظهر خداوند، استنادی کاملا درست است.

دو) حبیبی لغات «کاتب» و «مستَنسِخ» را که در ادبیات بهایی دو معنای متفاوت دارند، با هم مخلوط کرده و جملات بعدی او، مبنی بر این‌که کتاب ایقان «نازله از قلم اعلی» است، بر عمدی بودن این اختلاط قوت می‌بخشد. «کاتب» لقبی است که معمولا در بارۀ «میرزا آقاجان کاشانی» استفاده می‌شود، یعنی کسی که بلاواسطه سخنان بهاءالله را بر کاغذ می‌نوشت، امّا «مستَنسخ» کسی است که از روی متن اوّلیّه یا نسخه‌هایِ پس از آن، «رونویسی» می‌نماید. وقتی بهاءالله نوشته که کتاب ایقان از «قلم اعلی» نازل شده، بدین معنا نیست که خودش آن را نوشته است. این اصطلاحی است که در ادبیات بهایی به صدور کلمات از «مظهر ظهور» اطلاق می‌گردد و لغت «قلم» این معنا را نمی‌رساند که حتما خود بهاءالله مطلب را نوشته باشد. ممکن است تقریرِ این صدور، توسّط کسی که وظیفه‌اش نوشتن بیانات بهاءالله بوده (یعنی همان کاتب)، صورت گرفته باشد و ممکن است «آثار قلم اعلی» به خط خود بهاءالله یا عبدالبهاء و حتّی کس دیگر باشد. نسخۀ اوّلیّۀ کتاب ایقان که احتمالا به خط کاتب بوده است، موجود نیست. بعد از نزولِ کتاب مزبور، کسانی از روی نسخۀ اصل، استنساخ کرده‌اند. اگر اشتباهی صورت گرفته، مستنسخ مرتکب شده، نه کاتب.

سه) طبق روایتی که ثبت شده، کتاب ایقان به خط عبدالبهاء در محفظۀ آثار بهاییان در حیفا موجود است. بنابراین من به عنوان کسی که به صحّت خط عبدالبهاء اعتقاد دارم، آن نسخه را معتبرترین و به عبارتی، نزدیک‌ترین نسخه‌ها به نسخۀ اصل می‌دانم، امّا نمی‌دانم که نسخه‌های موجود، کدامیک مطابقت با آن دستخط دارد و حتّی نمی‌دانم که آیا کسی مطابقتی بین آن کتاب و نسخه‌های ایقان صورت داده است یا نه؟ با این وجود، یک بحث تاریخی در بارۀ نسخه‌های کتاب ایقان هست که «کریستوفر باک» به خوبی بدان پرداخته و حبیبی با استناد به کتاب او، معلوم ساخته که مباحث باک را خوانده است. حبیبی وقتی سؤالی مطرح می‌نماید که جوابش قبلا چاپ شده است، نشانه‌ای از روحیۀ حجَّتیّه‌ای خود به جا می‌گذارد. بهاییان خود اذعان دارند که استنساخ‌کنندگان کتاب ایقان، بی‌فکری‌هایی انجام داده و در زمان رونویسی، تغییراتی در متن کتاب ایجاد نموده‌اند. در کتاب باک عنوان شده که این موضوع باعث شد که بهاءالله خود به تدوین نسخه‌ای اقدام نموده و آن نسخه را برای ملّا علی اکبر شهمیرزادی به طهران بفرستد تا منتشر گردد.

چهار) من نقل قول حبیبی از کتاب کریستوفر باک را بر اساس صفحه‌ای که ذکر نموده، در کتاب باک پیدا نکردم. اگر حبیبی جملۀ خودش را در دهان باک گذاشته و یا حتّی جملۀ باک را درست روایت کرده باشد، اصولا آن حرف، به نظر من حرف صحیحی نیست. کسی که از روی متنی استنساخ می‌کند، امکان دارد لغت یا لغاتی را اشتباه بنویسد، امّا این‌که، هم آیه را به شکل دیگر بنویسد و هم معنی‌اش را، بسیار بعید است. من به عنوان کسی که اندکی سندخوانی کرده است، اعتقادم بر این است که نخستین نسخۀ کتاب ایقان، صادره از قلم اعلی (چه به خط بهاءالله باشد، چه کاتب و چه عبدالبهاء) آیۀنقل شده از قرآن، نقل به مضمون بوده و به عبارت دیگر، جملۀ مزبور در نسخۀ اصلی، «یوم یأتی الله فی ظلل من الغمام» بوده است. گو این‌که نسخۀ به خط زین‌المقربین نیز همین گونه است. بنابراین، به نظر می‌رسد کسانی که در ایران کتاب ایقان را استنساخ می‌نموده‌اند، وقتی دیده‌اند که جملۀ مزبور با آیۀ قرآن همخوان نیست، به دلیل فشارهای جدلی، دست و پایشان را گم کرده‌اند و به خیال خود خواسته‌اند کاری را درست نمایند و این شده است که چنین اختلافی را دامن زده‌اند. چنین عملی قطعاً ناشی از نفهمیدن کلام حق است . البتّه دستکاری کتاب‌ها منحصر به بهاییان نیست، بلکه مسلمین هم گاه همینکار را کرده‌اند، خصوصاً اگر پای قائم و ظهورش در میان بوده است! در کتابی به نام طوفان البکاء، چاپ ژلاتینی، در فصل «حالات امام حسن عسکری»، صفحۀ ٤١٨ چنین آمده است:

«گویند که شیخی از سیّاحان روزی مرا ملاقات نموده بشارت داد که به یک واسطه از قول ابوالادیان که آن حضرت تا حال هست و تا قیامت خواهد بود. شنیدم که عمر حضرت قائم (ع) که به هزار و پانصد می‌رسد ظهور می‌فرماید. قول دیگر اهل زیج گویند هفت شاه که هفت کوکبند دو مرتبه به اتفاق به خانه‌های خویش داخل شدند هر مرتبه آشوب عظیمی در عالم بر پاشد. یک مرتبه سالی که طوفان نوح شد و مرتبۀ ثانی سالی که مظلوم کربلا جناب سیدالشهداء (ع) در صحرای کربلا به درجۀ رفیعۀ شهادت رسید و در سنۀ هزار و دویست و پنجاه و شش نیز کواکب به خانه‌های خود داخل خواهند شد و عجیب‌تر از ظهور آن حضرت به نظر نمی‌آید. قول دیگر از سید عظیم‌الشان فاضلی شنیدم که کتابی بسیار کهنه در ولایتی به هم رسیده و احادیث غریبۀ بسیار استکتاب شده است. از آن جمله حدیثی در وی دیده‌اند که عمر حضرت صاحب (ع) چون به دو هزار می‌رسد ظهور خواهد نمود العِلمُ عندالله.»

کسی که می‌خواسته کتاب مزبور را با حروفچینی چاپ کند، دیده که سه موضع از روایت فوق که با علامت قرمز مشخّص نموده‌ام، کم و زیاد چیزهایی در بر دارد که احتمالا به درد بهایی‌ها بخورد، لذا آن شخص، به جای این‌که فکر خودش را تغییر بدهد، آن سه موضع را تغییر داده! و به اوّلین سال، پانصد سال و به دوّمی و سوّمی، هزار سال افزوده و متن را به شکل زیر درآورده است تا دست بهاییان به جایی بند نباشد!

خوانندۀ این مقاله شاید شبهه کند که دست بردن در یک کتاب معمولی با دست بردن در آثار مظهر ظهور یا اولیای خداوند، با هم تفاوت دارد. البتّه این شبهه وارد است و من می‌نویسم که اگر از دستکاری‌های مرحوم دوانی در ترجمۀ «بحار الانوار جلد سیزدهم» بگذریم، مسلمانان در دست بردن در قرآن هم خودی نشان داده‌اند. شنیدم در قم کسی مدّعی شده که قرآنی یافته با ١١٥ سورۀ ! اما این ادّعا اگر شوخی بوده و یا شایعه، نمونۀ دیگر، مستند و قابل توجّه، بسیار است و به نقل بیارزد:

در سورۀ اعراف آیۀ٦٩ کلمۀ «بصطة» آمده است که در لغت عرب معنایی برای این لغت نیست و مترجمین و مفسّرین معنای این کلمه را معادل «بسطة» گرفته‌اند که در آیۀ٢٤٧ از سورۀ بقره آمده است. آیا باید فریاد کنیم و یا تعجب و یا گریه، که در سایت «پارس قرآن»، کلمۀ مزبور در سورۀ اعراف را به صورت «بسطة» ثبت نموده‌اند؟!

حقیقتاً کار این مسلمان که چنین لغتی را در فرهنگ عربی نیافته و دست و پایش را گم کرده و لغت را تغییر داده، با آن بهایی دست و پا گم کرده که آیۀ یادشده را تغییر داده، چقدر متفاوت است؟

از وجهی دیگر نیز به قضیه نگاه کنیم. آیا مگر هفتگانه بودن قرائت قرآن، جز این معنا دارد که تفاوت‌هایی در کلمات و معانی به وجود آمده است؟ و آیا ماجرای گردآوری قرآن توسّط عثمان، مگر حاوی چیزی غیر از این است که نسخه‌هایی متفاوت بود که یکسان شد و بقیه‌اش معدوم گشت؟ و آیا بحثی که راجع به «قرآنه‌ای خطی در صنعا» است، حاکی از اختلاف در نسخه‌های قدیمی قرآن نیست؟ منتها تفاوت در این است که مسلمان‌ها زور دولتی داشتند و توانستند معضل را حل کنند و قرآنی یکدست، به طور وسیع در عالم اسلامی منتشر سازند و اگر امروزه کسی در جایی بر اساس خیال خود، تغییری در متن قرآن وارد کند، اتّفاقی در عالم اسلامی نمی‌افتد و تأثیری بر روند صحّت قرآن و متن ثابت آن نمی‌گذارد. در آینده نیز، جامعۀ بهایی اگر توانایی لازم را به دست بیاورد، چنین خواهد کرد، البتّه با ذکر این‌که که تعداد دستکاری‌کنندگان در قرن اخیر، به دلیل باسواد و صاحب‌نظر بودنِ بهاییان و ازلیان و حجَّتیّه!، بسیار بیشتر از قرون نخستین اسلام بوده است و بنابراین، طبیعتاً کار پیچیده‌تر! دوستان حجَّتیّه که این کاره‌اند، خوب حرف مرا می‌فهمند!

پنج) کتاب ایقان متعلّق به بهاءالله است و او هر تغییری را که اراده کند، می‌تواند در کتاب خودش وارد نماید. روایتی که در بارۀ کتاب ایقان به خط عبدالبهاء موجود است، حاکی است که در برخی مواضیع در حاشیۀ آن کتاب، بهاءالله جملاتی را تحریر نموده و این بدان معنا است که در صورت انتشار، می‌بایست آن جملات به متن اضافه گردد. همچنین وقتی خود بهاءالله بعد از ملاحظۀ نسخه‌های دستکاری‌شده، اجازه داده است که آیۀ قرآن از صورت مضمون به صورت اصل آیه‌ منتشر گردد، دیگران را چه رسد که بدین کار اعتراض کنند؟

شش) معنای هر دو جملۀ مورد اختلاف، در هر دو صورت، یکی است و خدشه‌ای به مفهمومی که بهاءالله در پی بیان آن است، وارد نمی‌آورد. چه بگوییم: «روزی که خدا خواهد آمد» و چه بگوییم: «آیا غیر از این انتظار دارید که خدا بیاید؟» در معنا و مفهوم تفاوتی ایجاد نخواهد شد. پس دست و پا زدن برای تولید اشتباه در کتاب ایقان برای چیست؟

هفت) شبهه‌ای که مخالفان بدان دامن می‌زنند و آن را بزرگ می‌نمایند، موضوع «امّی» بودن و در عین حال «علم الهی» داشتن مظاهر مقدّسه است. می‌گویند اگر بهاءالله علم لدّنی داشت، چرا آیۀ قرآن را به شکل دیگر نوشت؟ برای رفع این شبهه و جوابی که از منظر دینی به این سؤال می‌توان داد، باید مثالی از قرآن بزنم. آیات بسیاری در قرآن نازل شده، مدلّ بر این‌که رسول اکرم، کتاب انجیلی را که در دست مسیحیان مدینه بود، تأیید و تصدیق کرد. همچنین آیه‌ای در قرآن هست که با استناد به گفته‌ای از مسیح، وعدۀ آمدن کسی به نام «احمد» به مسیحیان داده شده است:

«و إذ قال عیسى ابن مریم: یا بنی إسرائیل، انّی رسولُ‌الله إلیكُم مصدِّقاً لما بین یدَی من التَّوراة و مبشِّراً برسولٍ یأتی من بعدی اسمُه أحمدُ». (سورۀ صفّ، آیۀ٦) [مضمون آیه‌: و زمانی كه عیسى پسر مریم گفت: اى بنی اسرائیل، من فرستادۀ خدا به سوى شما هستم، در حالیکه تورات را تصدیق می‌کنم و به فرستاده‌اى كه پس از من می‌آید و نامش احمد است، بشارت می‌دهم].

در اناجیل اربعه که موجود است و در زمان رسول اکرم، در دست مسیحیان مدینه نیز بود، چنین مطلبی درج نشده است. مسلمین برای رفع چنین شبهه‌ای به بحث تحریف روی آورده و گفته‌اند: انجیل تحریف شده است! البتّه استنباطی هست مبنی بر این‌که در انجیل، عبارت «تسلّی‌دهنده»(که وعدۀ آمدنش به مسیحیان داده شده است)، در لغات اناجیل اوّلیّه در زبانه‌ای سُریانی و رومانی، همان معنا را می‌دهد که «احمد» در زبان عربی. امّا نکته اینجا است اگر تصوّر نماییم که انجیل تحریف شده و یا «تسلّی‌دهنده» همان «احمد» است، نام رسول اکرم، «محمّد» بوده است و نه «احمد» و این موضوع، مشکل را برای مسلمانان مضاعف می‌کند. چنین شبهه‌ای از منظر دینی، جوابی ساده دارد. داستان این است که معناهایی در عالم هستی موجود است و «مظهر ظهور» آن معناها را در قالب کلمات می‌ریزد و در اختیار مردمان می‌نهد. حقیقت این است که «اصالت» با آن معانی است و نه ظاهر کلمات. بازی با کلمات، تغییر کلمات یا جملات، حتّی دستکاری احکام و بسیاری کارهای دیگر و در عین حال نگاه داشتن «اصالت معنا و حقیقت»، هنر مظاهر مقدّسه است.

مسیح همین کار را کرده است و آیا کدام کار عجیب‌تر است؟ این‌که تورات را قبول کنی، امّا حکم «سبت» را بشکنی، یا این‌که جمله‌ای از تورات را به صورت دیگر بیان کنی؟! رسول اکرم نیز چنین کرده است. آیا کدام عجیب‌تر است؟ این‌که انجیل را قبول کنی، امّا احکام آیین مسیحی را تغییر بدهی، یا این‌که معنایی در مسیحیت را به زبان دیگر در قرآن بیان کنی؟ و بالاخره آیا کدام عجیب‌تر است؟ این‌که قرآن را به عنوان کتاب آسمانی بپذیری و قواعد اجتماعی‌اش را نسخ کنی، یا این‌که جمله‌ای از جملات قرآن را با حفظ معنا، با لغات دیگر در کتاب ایقان درج کنی؟

معنایی در عالم هست مبنی بر این‌که پس از مسیح ظهوری رخ خواهد داد، اصلا چه اهمّیت دارد که اسم آنکه خواهد آمد، احمد باشد یا محمّد؟ همچنین معنایی در عالم هست، مبنی بر این‌که الله ظاهر خواهد شد، واقعاً چه اهمّیتی دارد که جملات بیان کنندۀ این معنا چه باشد؟ آنچه اهمّیت دارد، فهمیدن «حقیقت» و قبول کردن آن است. بهاءالله کار عجیبی نکرده است. جملاتی که در انجیل برای آمدن پسر خدا سوار بر ابر درج گشته، در قرآن همان مفهوم، امّا با کلماتی دیگر برای تجلّی الهی در این عالم بیان شده است و بهاءالله همان معنی را در قالب کلمات دیگر در کتاب ایقان گفته است. هر سه جملۀ انجیل و قرآن و ایقان، یک جمله و یک معنا است و اگر خرده‌ای بر بهاءالله می‌توان از بابت عدم تطابق جملاتش با قرآن گرفت، به طریقۀ اولی به رسول اکرم نیز می‌توان همان خرده را گرفت از بابت نقل‌هایی که در قرآن از انجیل آمده، ولی با انجیل مطابقت ندارد.

هشت) بهاءالله در کتاب ایقان به حدود ١٥٠ آیۀ قرآن و احادیث بسیار، استناد کرده است. اگر بخواهیم بگوییم آن‌ها را در قرآن و کتب حدیث جستجو، تنظیم و یادداشت نموده، طبیعی می‌بود که آیاتی که مطابقت با قرآن نداشت، به کتاب ایقان راه نمی‌یافت. این‌که آیاتی شبیه آیات قرآن، امّا با همان مفاهیم در کتاب ایقان درج گشته، خود نشانی است بر همان اصلی که در «بند ٥» همین نوشتار بدان اشاره کردم. بهاءالله با این کار نشان می‌دهد که نوشته‌اش از جنس قرآن است و از جایی سخن می‌گوید که پیش از او، رسول اکرم می‌گفت. او اگر چنین نمی‌کرد، شبهۀ جستجو و یادداشت‌برداری قوت می‌یافت و برای همین است که از آن حدود ١٥٠ آیه‌، حدود یک دهم را عیناً نقل نکرده است تا خواننده، به مشابهت الهی بودن دو کتاب پی ببرد. یعنی همان برخوردی که مسیح با تورات و رسول اکرم با تورات و انجیل نمود.

نکته‌ای که داعیۀ فوق را محکم‌تر می‌کند، نزول کتاب ایقان در دو شبانه روز است. دائی سیّد باب سؤالاتی را مطرح نمود و طی چهل و هشت ساعت، کتابی در جواب سؤالات او نوشته شد. نوشتن چنین کتابی با «ساختار بدیع فکری»، «ارجاع سندی» و «ادبیات منحصر به فرد»، به هیچوجه برای کسی که علم ذاتی ندارد، در دو شبانه روز امکان‌پذیر نیست. از این بابت شباهتی بین کتاب ایقان و تفسیر سورۀ یوسف (صادره از قلم سیّد باب) موجود است. هیچیک از این دو کتاب، محصول سیستم آموزشی زمان خود نیستند و فکری بدیع و نگاهی تازه به کتاب قرآن دارند که کوچک‌ترین ارتباطی با درس‌های مدارس دوران خود پیدا نمی‌کنند، امّا در عین حال، در بیان تفسیر، تأویل و مفهوم خود، منسجماند. چه کسی می‌تواند دلیل این انسجام را توضیح دهد؟

از این رو است که مخالفان آیین بهایی به دست و پا افتاده‌اند تا ثابت کنند که کتاب ایقان در دو شبانه روز نوشته نشده و حبیبی نیز به این سخن بی‌وجه استناد جسته است. (ص ٦٥) دائی سیّد باب در اواخر سال ١٢٧٧ قمری به عتبات رفت و بهاءالله را ملاقات نمود و در بازگشت، کتاب ایقان به خط عبدالبهاء را با خود به ایران آورد. این کتاب در ‌خاندان افنان موجود بود، تا این‌که خانم فاطمه افنان آن را در سال ١٣٢٧ شمسی به واسطۀ طرازالله سمندری برای نگاهداری، به محفظۀ آثار بهایی فرستاد و من سند این ارسال را در کتاب «اسناد بهاییان ایران از سال ١٣٢٠ تا پایان ١٣٣١» آورده‌ام.

اصلا فرض کنیم که بهاءالله این کتاب را ظرف دو سال نوشته است. چه نمونۀ دیگری هست که نشان دهد مفسّری و یا دین‌شناسی، طی دو سال کتابی نوشته باشد که مستند به قرآن بوده، امّا ساختار فکری و منظر نویسنده، کوچکترین ارتباطی با حوزه‌های دانش دینی مسلمانان نداشته است؟ مفسّران قرآن ده‌ها سال درس می‌خوانند و وقتی تفسیری می‌نویسند، معمولا از روی دست همدیگر استفاده می‌کنند و به همین دلیل تفاسیر اسلامی شبیه هم هستند. مخالفان آیین بهایی هر چه هم سعی بکنند که زمان نوشتن کتاب ایقان را کش بدهند، با ساختار بدیع آن کتاب می‌خواهند چه کنند؟ مفاهیمی که کتاب ایقان مطرح می‌نماید، مخاطب را قادر می‌سازد که سطحی بسیار عمیق‌تر از آنچه را دارا بوده، از قرآن بفهمد و به عظمت آن سفر جلیل پی ببرد.

نُه) چند سال پیش به خاطر دارم آیت الله رضا استادی، که اگر اشتباه نکنم آن موقع ریاست حوزۀ علمیۀ قم را بر عهده داشت، بدون این‌که بداند نویسندۀ رسالۀ «هفت وادی» بهاءالله است، با تمجید فراوان، آن رساله را در کیهان اندیشه چاپ نمود و حاشیه‌هایی بر آن نگاشت. چون برخی آیات قرآنی در متن رسالۀ «هفت وادی» با عین آیات قرآن متفاوت می‌نمود، از جملۀ حاشیه‌ها، توضیحات آقای استادی بود مبنی بر این‌که این کار «اقتباس» است و ایرادی ندارد! بنابراین استناد مخالفان به آیاتی از قرآن (حدوداً پانزده عدد) که به شکل دیگر در کتاب ایقان درج شده، امّا معنا همان معنا است، حتّی از نگاه بی‌غرضانۀ یک اسلام‌شناس هم قابل تکیه نیست.

• • • 1. حبیبی در بحث یادشدۀ بالا، سخن خود را با مثال دیگر نیز مطرح کرده است:

«ذکر این نکته شایسته است که تغییر در کتاب ایقان در چاپ‌های مختلف، فقط مربوط به ذکر اشتباه آیات قرآن نیست، بلکه در مواردی به دلیل اشتباهات نحوی کتاب ایقان، در چاپ‌های بعدیِ این کتاب، عبارات اصلاح شده‌اند. از این میان می‌توان به تغییر کلمۀ «فَلتُقَدِّسن» در چاپ اوّلیّۀ کتاب ایقان به عبارت «قَدِّسوا» اشاره کرد». (ص ٧٤)

منظور حبیبی از مثال فوق، نخستین پاراگراف کتاب ایقان در نسخۀ اوّلیّه است: «فَلتُقَدِّسن انفسکُم یا اَهل الارض لعل تَصلُن إلی المقام الذی قَدَّر الله لکُم». [مضمون به فارسی:‌ای اهل ارض، پس حتما باید نفس‌های خود را پاک کنید، شاید به مقامی که خداوند برای شما مقدّر نموده، واصل شوید].

در قواعد عمومی صرف و نحوی که نوشته شده، آمده که برای ساختن صیغۀ امر غائب، از «لام مکسور» بر سر فعل مضارع استفاده می‌شود و اگر بر سر «لام»، حروفِ «فاء»، «واو» و «ثم» بیاید، لام را ساکن می‌خوانند. در این قواعد، ساختن صیغۀ امرِ مخاطب، قوانین خودش را دارد و بنابراین، به نظر امثال حبیبی، چون بهاءالله قاعدۀ «امر غائب» را برای «امر مخاطب» استفاده نموده و به همین دلیل، کلمۀ «فلتقدّسن» اشتباه است و باید «قدّسوا» باشد، لذا بهاییان آن کلمۀ اشتباه را در چاپ‌های بعدی اصلاح کرده‌اند.

من جواب سخنان حبیبی را در «بند ١» از همین نوشتار داده‌ام که مظاهر مقدّسه، مقیّد به قواعد قوم نیستند، گو این‌که در قرآن نیز قواعد قوم مراعات نشده است و من مثال‌هایی اندک به دست دادم. حتّی ادیبان و شعرا نیز در همۀ حالات مقیّد به قواعد دستور زبان نیستند، چه رسد به پیامبران. در حقیقت، همانطور که در تاریخ اسلام رخ داد، مؤمنان قواعد کلام را از روی نوشته‌های پیامبران استخراج می‌کنند. وقتی بهاءالله به جای «قدّسوا»، کلمۀ «فلتقدّسن» را به کار برده است، برای من این معنا را می‌دهد که در نظر بهاءالله، می‌توان قواعد امر غائب را برای امر حاضر نیز به کار برد و اگر این‌گونه شد، آسمان به زمین نخواهد آمد و معنا تغییر نخواهد کرد. عجب آنکه در جملۀ یادشده، عبارت «لعل تصلن» نیز خارج از قواعدِ رایج در «صرف و نحو» است، زیرا نوشته‌اند که «لعل» بر سر اسم ظاهر می‌شود. جملات بالا باز به بهاییان توضیح می‌دهد که هیچ اشکال ندارد اگر «لعل» بر سر فعل بیاید و آسمان معنا فرونخواهد افتاد.

این‌که بهاءالله اجازه داده است که «فلتقدّسن» در کتاب ایقان به «قدّسوا» تبدیل شود، به اعتقاد من، بدین معنا است که اگر این کلمه، باعث می‌شود که گروهی از بهاییان دست و پایشان را گم کنند و یا عدّه‌ای مانند حبیبی و دوستانش، گرفتار لفظ بشوند و از معنا غافل بمانند، تغییر دادن آن لغت، هیچ اشکالی ندارد. امّا سؤال اینجا است که حالا که آن کلمه درست شده است، موضع مخالفان چیست؟ داستان کتاب ایقان مانند همۀ کتاب‌های وحیانی، اصلا داستان لغت و صرف و نحو و سجع و قافیه نیست. ماجرا، ماجرایِ بیان معنا در قالب کلمات است.

اما نکتۀ باریک‌تر ز مو این‌که آن قاعدۀ صرف و نحو برای ساختن فعل امر، مانند بسیاری از قواعد دیگر، قاعده‌ای مطلق نیست. در زبان عربی، استفاده از «لام امر» برای «صیغۀ مخاطب» هم کاربرد دارد! یعنی کلمۀ «فَلتُقَدِّسن» می‌تواند که خارج از قاعده نباشد. مثلا در کتاب‌های صرف و نحو آورده‌اند که می‌توان گفت: «لِتُحسنوا إلی الفُقَراء»، یعنی: به فقرا احسان کنید و یا حتّی می‌توان از صنعت ابهام استفاده کرد و گفت: «لِتُؤَدَّب یا حبیبی»، یعنی: باید ادب شوی،‌ای دوست من،‌ای آقای حبیبی!!

برای این‌که نشان بدهم «قاعده»، آن چیزی است که مظهر ظهور می‌گوید، باز به قرآن ارجاع می‌دهم و دو آیه از قرآن را در ذیل درج می‌کنم که از لحاظ کلام و معنا بسیار شبیه‌اند، امّا یک کلمه در این دو آیه‌، گر چه در موضع یکسان صرف و نحوی قرار دارد، امّا به دو صورتِ «منصوب» و «مرفوع» ذکر شده است:

«ان الذین آمنوا و الذین‌هادوا و النَّصارى و الصابِئین، من آمن بالله و الیوم الآخرِ و عمل صالحاً، فَلَهم اجرهم عندَ ربِهِم و لا خوف علَیهِم و لا هم یَحزَنُونَ»؛ و «ان الذین آمنوا والذین‌هادوا و الصابِئونَ و النَّصارى، من آمن بالله و الیوم الآخرِ و عمل صالحاً، فَلا خوف علَیهِم و هم یحزنُونَ». بر اساس قواعد صرف و نحو، صورت درست کلمه، «صابئین» است، زیرا معطوف به اسم «ان» است و لذا در آیۀ دوم «صابئون» از قاعده خارج و به اعتبار سخن حبیبی «اشتباه» و «غیر قابل پذیرش» است. آن کسی که در بند قواعد صرف و نحو است، هر موضعی راجع به این آیات می‌گیرد و هر دلیلی برای توضیح این اختلاف می‌دهد، راجع به همۀ کلمات و جملاتی که به نظرش در کتاب ایقان، مطابق با قواعد صرف و نحو نیست، نیز بدهد.

• • • 1. حبیبی در جای دیگر مقاله‌اش کار را به چشم‌بندی رسانده و عنوان «نقل ناکامل» را برای وارد ساختن ایراد به بهاءالله انتخاب کرده و نوشته:

«بهاءالله در کاربرد بعضی از آیات و روایات، با نقل ناکامل آن‌ها، مطلب مورد نظر خود را بر آن بار کرده است. در این موارد با مراجعه به آیه‌ و روایت نقل شده، مشاهده می‌شود که معنای روایت مخالف معنایی است که او آن را بیان کرده است». (ص٧٤ و ٧٥)

حبیبی تذکّر داده که موضوع «نقل ناکامل» زیر مجموعۀ همان «تفسیر به رأی» است که این بخش را برای فهم بهتر جدا کرده است! مثالی که حبیبی برای اثبات خود انتخاب نموده، نشان از ذهنی درهم و برهم دارد که در فهم دینی مشکل بزرگی را با خود حمل می‌کند.

ماجرا این است که بهاءالله برای این‌که به مخاطبِ مسلمان خود ثابت کند که انبیای الهی مقامی مشترک دارند، به دو آیۀ قرآن و چند حدیث اسلامی استناد جسته است. گر چه باعث طولانی شدن نوشتار می‌شود، امّا برای نشان دادن غرض حبیبی، لازم است که ابتدا مطالب ایقان را بخوانیم:

«و این مظاهر حق را دو مقام مقرّر است. یکی مقام صرف تجرید و جوهر تفرید و در این مقام اگر کل را به یک اسم و رسم موسوم و موصوف نمائی، بأسی نیست، چنانچه می‌فرماید: «لا نُفَرِّقُ بین اَحدٍ من رُسله»، زیرا که جمیع مردم را به توحید الهی دعوت می‌فرمایند و به کوثر فیض و فضل نامتناهی بشارت می‌دهند و کل به خِلَع نُبُوَّت فائزند و به رداء مکرُمت مفتخر. این است که نقطۀ فرقان می‌فرماید: «اَمَّا النَّبیونَ فَأنَا» و همچنین می‌فرماید: «منم آدم اوّل و نوح و موسی و عیسی» و همین مضمون را طلعت علوی هم فرموده‌اند و امثال این بیانات که مشعر بر توحید آن مواقع تجرید است، از مجاری بیانات ازلیّه و مخازن لئالی علمیّه ظاهر شده و در کتب مذکور گشته و این طلعات، مواقع حکم و مطالع امرند و امر، مقدّس از حجباتِ کثرت و عوارضاتِ تعدّد است. این است که می‌فرماید: «و ما اَمُرنَا إلّا واحدَةٌ» و چون امر، واحد شد، البتّه مظاهر امر هم واحدند و همچنین أئمۀ دین و سراج‌های یقین فرمودند: «اَوّلُنا محمّد و آخِرُنا محمّد و اَوسطُنا محمّد». باری، معلوم و محقّق آنجناب بوده که جمیع انبیاء هیاکل امرالله هستند که در قمائص مختلفه ظاهر شدند».

حالا ببینیم که داستان حبیبی چه چیزی است. در قرآن آیه‌ای هست:

«و من یُطِعِ اللهَ و رسولَه، فَاولئک مع الذین انعم اللهُ علیهِم من النَّبیینَ و الصِدّیقینَ و الشّهداء و الصّالحین و حَسُنَ اولئک رفیقاً»[مضمون به فارسی: کسانی که از خدا و رسولش اطاعت می‌نمایند، با کسانی هستند که خداوند بر ایشان نعمت ارزانی داشته است، مانند انبیاء و صادقان و شهدا و صالحان و اینان چه نیکو رفیقاناند.]

حدیثی از «انس بن مالک» روایت شده است که روزی اَنَس از حضرت رسول راجع به تفسیر آیۀ مزبور سؤال نمود و رسول اکرم جواب داد که منظور از پیامبران در آیۀفوق من هستم و مقصود از صدّیقین، برادرم علی و منظور از شهداء، عمویم حمزه و مقصود از صالحین، دخترم فاطمه و اولاد او حسن و حسین است. حبیبی بر اساس این حدیث، فهم دینی خود را نشان داده و چنین بر بهاءالله خرده گرفته است:

«ملاحظه می‌شود که حضرت پیامبر در این حدیث شریف، منظور از النّبیین در آیۀذکر شده را فرموده‌اند که خودشان هستند، حال آنکه بهاءالله با استفاده از این فرمایش می‌خواهد ثابت کند که ایشان با تمامی پیامبران یکی هستند. جالب است که اشراق‌خاوری نیز در کتاب قاموس ایقان، چندین حدیث با همین مضمون را در ذیل همین آیۀآمده، نقل کرده است».

واقعاً من نمی‌فهمم حبیبی وقتی ساده‌ترین ترکیب معنایی در دین را متوجّه نمی‌شود، چگونه به خود اجازه داده است که راجع به کتاب ایقان و حدیث و قرآن اظهار نظر کند؟ آیۀ قرآن مدلّ است بر این که مؤمنان به رسول اکرم، با انبیاء و شهداء و صدّیقین و صالحین محشور و در بهشت با یکدیگر رفیقان نیکویی خواهند بود. این پُر واضح است که مدلول آیه‌ حکایت می‌کند که چهار گروه مذکور، می‌توانند خارج از حوزۀ آیین اسلام و مربوط به ادیان دیگر باشند. این آیه‌ و تفسیر رسول اکرم دلالتِ ضمنی قوی، بر موضوع رَجعَت دارد. وقتی رسول اکرم گفت «منظور از انبیاء، من هستم»، یعنی آن حضرت در مقام تفرید و توحید، همانند مسیح و موسی و ابراهیم و غیرهم بوده است. به عبارت دیگر همۀ صفاتی که انبیای قبل داشته‌اند، در رسول اکرم نیز بوده و بالعکس. این همان مفهومی است که بهاءالله در ایقان ذکر نموده و من در بالا، بخشی از آن را نقل نمودم.

• • • 1. آخرین مبحثی که حبیبی بدان پرداخته، «جعل روایت و اشکالات سندی» نام دارد. در این بخش، روایتِ «إذا قام القائمُ، قامتِ القیامة» که در کتاب ایقان به عنوان «روایت مشهور» عنوان گشته، مورد انتقاد قرار گرفته است. حبیبی نوشته که این حدیث «در هیچ یک از کتب روایی شیعه» وجود ندارد. او سپس روی انتقاد خود را به کتاب «قاموس ایقان» که تألیف «اشراق‌خاوری» است، متوجّه نموده و مطلب مندرج در آن کتاب را که نقلی از شیخ احمد احسائی است و روایت مزبور در آن درج شده، با نسخه‌ای خطی از کتاب شیخ احمد مقایسه نموده است: «[اشراق‌خاوری] این روایت مشهور را از کتابی با نام «شرح رسالۀ عرشیّه»، نوشتۀ شیخ احمد احسائی نقل کرده و بخشی را که متضمّن جملۀ مورد گفتگو است، عیناً نقل می‌نماید. البتّه شرح رسالۀ عرشیّۀ شیخ احسائی در زمرۀ کتب حدیثی برشمرده نمی‌شود، امّا مراجعۀ به آن، نتیجه‌ای جالب در بر دارد. عبارت «إذا قام القائمُ قامت القیامة» حتّی در این کتاب هم وجود ندارد [...] در واقع اشراق‌خاوری این عبارت را در بین عبارات شیخ احمد احسائی گنجانده و در کتاب خود نقل کرده است. بنابراین تنها سند ارائه شده توسّط بهاییان بر این روایتِ به قول بهاءالله مشهور، جعلی و دروغین است». (ص ٧٦)

حبیبی عکسی از بخشی از رسالۀ عرشیّه را در مقالۀ خود گراور کرده است که عبارت ذیل در آن درج است:

«و للقیامة الصغری إطلاق من حیث المعنی و یراد بها قیامُ القائم من آل‌محمّد». (ص ٧٧) [مضمون به فارسی: و برای قیامت صغری از حیث معنی اطلاقی هست و از آن، قیام قائم آل‌محمّد مُراد می‌گردد].

چنان‌که شواهدی ارائه نمودم، دستکاری در کتاب‌ها فراوان است و حالا برای این‌که بفهمیم اشراق‌خاوری، جملۀ «کَما ورد فی الحدیثِ عن الصادِقِ، علیه السّلام، إذا قام القائمُ قامتِ القیامة» را از خودش درآورده و در بین جملات شیخ احمد گذاشته و یا در نسخه‌هایی که از رسالۀ عرشیّه استنساخ شده، استنساخ کنندگان جملۀ فوق را درآورده‌اند، بحثی است منوط به این‌که نسخه‌هایی از کتاب‌های حدیث و رسالۀ عرشیّۀ قبل از ظهور سیّد باب ملاحظه شود تا معلوم گردد که چه کسی در ماجرا دست برده است. این مهم فعلا از توان و ارادۀ من خارج است. البتّه این سخن بدان معنا نیست که بهاییان دیگر در این باب تحقیق نکرده‌اند. در سایت «نگاه»، مقاله‌ای از شخصی به نام کوشا منتشر شده که مشارالیه بر اساس نوشته‌های مخالفان آیین بهایی، به صحّتِ بودنِ این حدیث اشاره کرده است. دسترسی به این مقاله آسان است.

اما چیزی که در این مبحث برای من جالب است، همان جمله‌ای است که در بالا از رسالۀ عرشیّه ذکر کردم و حبیبی آن را گراور نموده است تا نشان بدهد که اشراق‌خاوری در کتاب شیخ احمد دست برده است. بیان صریح شیخ این است که قیامت دو نوع است، «صغری» و «کبری» و «قیامت صغری» همان ظهور قائم است. این جمله چه به حدیث امام جعفر صادق وصل باشد و چه نباشد، همان معنی را می‌دهد که بهاییان مُراد می‌کنند.

منتها نکته این است که چه کسی آمده قیامت را به دو نوع صغری و کبری تقسیم کرده است؟ داستان وقتی به شکل منطقی نگاه شود، معلوم می‌گردد که در احادیث اسلامی، روایاتی وجود داشته است مبنی بر این‌که قیامتی که در قرآن ذکر شده، همان ظهور قائم است. علما وقتی بر اساس تصوّرات خود از قیامت، آن را منافی با ظهور قائم دیده‌اند، قیامت را بر دو نوع تعریف کرده‌اند! اگر این‌گونه استدلال نکنیم، به وجود آمدن عبارت «قیامت صغری» در ادبیات اسلامی، معنایی نخواهد داشت. بنابراین، همانطور که بهاءالله گفته است، «روایت‌های مشهوری» در بین آحاد مسلمانان وجود داشته که زمانی که قائم بپاخیزد، قیامت شده است، و گر نه بحث بالا در کتاب‌های حدیث و تفسیر اسلامی اصلا موضوعیّت پیدا نمی‌کرده است.

از این‌ها گذشته، حالا گیریم که روایت «إذا قام القائمُ، قامت القیامة» را بهاییان از خودشان درآورده‌اند. با احادیث دیگر که ضامن و کافل همین معنا هستند، چه باید کرد؟ یک نمونۀ آن، حدیث مُفَضَّل در بارۀ زمان ظهور قائم است که به راحتی در اینترنت قابل مشاهده است و با عبارت «هل للمأمولِ المنتَظرِ المهدی من وقتٍ موقت یعلَمُه النّاس؟» آغاز می‌گردد.

مُفَضَّل از امام صادق سؤال نمود که آیا برای ظهور قائم زمانی مشخّص هست که شیعیان آن را بدانند و آن حضرت در جواب، سخنانی گفت بدین مضمون که برای ظهور نمی‌توان وقت معیّن نمود. مُفَضَّل دوباره پرسید: سیّد من، به چه دلیل خداوند وقت ظهور را برای شیعیان روشن نمی‌کند؟ امام به او گفت: ظهور قائم همان «ساعت»، یعنی قیامت، است که خداوند در کتاب قرآن ذکرش را کرده است. در ادامه، امام به آیات دیگر قرآن که راجع به قیامت است، اشاره نمود و فرمود: آیا انتظار دارند جز این‌که «ساعت» بر آن‌ها «ناگهانی» وارد شود؟ نکتۀ جالب توجّه آنکه بنا به گفتۀ امام صادق در روایت مُفَضَّل، در زمان ظهور قائم، مردم توقّع ندارند که آن اتّفاق رخ بدهد و این کلام آن امام همام، عجیب مطابقت معنایی دارد با سخن مسیح که گفت: موعود، چون دزد در شب خواهد آمد!

در کتاب تفسیر «سیّد‌هاشم بحرانی» که به «البرهان فی تفسیر القرآن» موسوم گردیده است، احادیث بسیار از ائمۀ اطهار نقل شده که مفسّر مزبور آیات قیامت در قرآن را به ظهور قائم معنا کرده و مطابق ساخته است. این کتاب در اینترنت قابل مطالعه است و همۀ این تفصیلات به این معنا است که زمانی که قائم به پا خاست، قیامت برپا شده است.

• • • 1. در «بند ٢» این نوشتار، نقل قولی از حبیبی آوردم که توضیحاتی در بارۀ ضربال مثل «هر گردی گردو نیست» را درج کرده بود. همچنین در مقدّمۀ این نوشتار آوردم که برای این‌که بفهمم «میثاق شیبانی» کیست، به اینترنت سری زدم. از قضا در سایت بهایی‌پژوهی مقاله‌ای دیدم در بارۀ «امام زمان» که جملات زیر در آن درج شده بود:

«و اما مسالۀ ذلت و خواری شیعیان که در حدیث شریف ذکر شده است، به هیچ وجه بشارتی برای میرزای شیرازی نیست. مکرراً گفته ایم که هرگردویی گرد است، ولی هر گردی گردو نیست».

حالا احتمالا نویسندۀ این مقاله نیز حبیبی است. او باشد یا هر کس دیگر، معلوم می‌شود در سایت بهایی‌پژوهی متخصص «گردو» زیاد است. پیشنهاد می‌کنم که این شخص یا این گروه، به جای نوشتن مقاله راجع به حدیث و قرآن و ایقان، بهتر است پی تخصّصشان را بگیرند و تنها به «گردوبازی» بپردازند.

***

ب) از موضع کتاب رمزوراز

1. «دایرۀ تحقیق بیت‌العدل اعظم در حیفا- اسرائیل، در پاسخ به اتّهامات نجفی، یادداشتی تهیه كرده است كه در آن اطلاعات و تحلیلات زیر آمده است:

اتّهام حذف اشارات احترام‌آمیز نسبت به صبح ازل: دایرۀ تحقیق در یادداشت مورّخ 10 سپتامبر 1991 كه به واسطۀ بیت‌العدل اعظم برای نگارنده ارسال داشته است،(به این اتّهام) چنین پاسخ می‌گوید: «نجفی می‌گوید پذیرش مرجعیّت ازل توسّط حضرت بهاءالله در طبع 1308 ایقان موجود بوده و در طبع‌های بعدی ایقان (فقرات دالّ بر) این پذیرش، اصلاح شده است آیه‌ای از ایقان كه نجفی به عنوان شاخص قبول مرجعیّت ازل توسّط حضرت بهاءالله بدان استناد می‌كند چنین است: "تا آنكه از مصدر امر حكم رجوع صادر شد و لابداً تسلیم نمودم و راجع شدم." نجفی و منـابع ازلی، عبارت "مصدر امر" را اشاره به ازل فرض كرده‌اند**. گرچه نجفی مدّعی است كه آیۀمذكوره در طبع‌های بعدی ایقان اصلاح شده است****. امّا وی خودش عین این آیه را در صفحات 312- 311 كتابش نقل كرده و نشان داده است كه مأخذ آیه، صفحۀ 195 ایقان (طبع1933) می‌باشد****. امّا این نسخۀ ایقان دقیقاً همان طبعی است كه فتوكپی صفحۀ عنوان، صفحۀ اوّل و صفحات 59- 58 آن، در صفحۀ 467 كتاب نجفی درج و به عنوان "نسخۀ اصلاح شده" تأكید شده است. به طور خلاصه، آیه‌ای از ایقان كه به ادّعای نجفی اصلاح شده است، در طبع‌های كتاب، از اوّل تا كنون؛ یعنی در واقع در كُلّیۀ نُسَخ ایقان موجود است و نجفی خود آن را از طبع1933 گرفته و در كتابش درج نموده استاتّهام نجفی دالّ بر اینكه این اشاره از نشرهای بعدی كتاب ایقان پاكسازی شده است، در تناقض آشكار می‌باشد با ارجاعات خود نجفی به این آیه؛ آن‌گونه كه در نسخۀ موسوم به "اصلاح شده" موجود است.»(رمزوراز، ص64)**

1. «اتّهام جمع آوری و انعدام «اوّلین طبع» ایقان: هدف نجفی این است كه با اتّهام پاكسازی عبارات احترام‌آمیز منسوب به ازل و نیز با تهمتِ جمع آوری و انهدام چاپ‌های سنگی اصلی كتاب ایقان، هم حضرت بهاءالله و هم پیروان ایشان را بی‌اعتبار سازد. دایرۀ تحقیق در پاسخ به این اتّهام نیز چنین می‌نویسد: [بیان آقای باك (در واقع بیان نجفی) دالّ بر اینكه "نُسَخ نخستین طبع، مخفیانه جمع‌آوری و نابود شده‌اند" به طور ساده، مبتنی بر هیچ مدركی نیست. همان طور كه در بخش بعدِ این یادداشت مشخّص است، اصلاحاتی كه حضرت بهاءالله، بنفسه‌الاقدس در ایقان انجام دادند، نسخه جدیدی از كتاب به وجود آورد و به طور خیلی طبیعی، نُسَخ دیگر از حیّز انتفاع ساقط شدند.] این توضیح، به عنوان انكاری قاطع از هر گونه توطئۀ بهایی در جهت حذف و دفع آنچه «اوّلین طبع» كتاب ایقان گفته می‌شود، وجود طبع 1308 را نه تأیید می‌نماید و نه ردّ می‌كند؛ گرچه چنین می‌نماید كه فحوای پاسخ دایرۀ تحقیق، طرح وجود چنین نسخه‌ای را به سبب ضرورت‌های استدلال، قلمداد می‌كند. عبارت مبهم «به طور خیلی طبیعی، نسخ دیگر از حیّز انتفاع ساقط شدند»، تمایزی بین دستنویس‌ها و چاپ‌های سنگی، ملحوظ نمی‌دارد. چون این اطمینان وجود دارد كه مهم‌ترین و مبرهن‌ترین شاهد موجود در متن «اصلی» كتاب ایقان، دالّ بر داعیۀ تسلیم حضرت بهاءالله به خواست صبح ازل، در حقیقت، از متن هیچ یك از نشرهای كتاب، پاكسازی نشده است، سایه‌ای از تردید اهمّیت نسبی همۀ دیگر خرابكاری‌های ادّعایی ازل‌گرایانه را فرامی‌گیرد. هیچ بررسی دیگری از ایقان نیز هرگز به این نتیجه نرسیده است كه نسبت به دستنویس اوّلیه و اصلی، دستكاری‌هایی صورت گرفته است. ما می‌دانیم كه حضرت بهاءالله خود در حواشی نسخۀ اصلی اضافاتی را مرقوم فرموده‌اند، امّا هرگز چیزی از آن نكاسته‌اند. اكنون به مسألۀ منقولات اشتباه ادّعایی از آیات قرآنی می‌پردازیم.»(رمزوراز، ص64)
2. «اتّهام منقولات اشتباه از قرآن و احادیث: راجع به این اتّهام كه حضرت بهاءالله در به خاطرآوری ارتجالی فقراتی از آیات قرآنی، دچار خطا شده‌اند، دایرۀ تحقیق چنین پاسخ می‌گوید: «حضرت بهاءالله بنفسه‌الاقدس در خلال ایّام حیاتشان متن كتاب را مورد تجدید نظر قرار داده، تغییرات لازم را مشخّص فرمودند؛ به نحوی كه بعد از آن یك نسخۀ تجدید نظر‌ شدۀ كتاب در دسترس قرار گرفت. در چندین مورد از الواح حضرت بهاءالله اشاراتی می‌توان یافت مبنی بر اینكه آن حضرت در خلال سال‌های 1305 و 1306 هجری قمری (1889- 1887 میلادی) كار تجدید نظر در كتاب را، به خصوص برای همانند كردن فقرات قرآنی با معیارهای جاری، به عهده گرفتند. نمونه‌ای از این الواح در كتاب فاضل مازندرانی، اسرارالآثار درج شده است كه بخشی از آن عیناً ذكر می‌شود: "كتاب ایقان هم، صحیح آن به جناب علی اكبر علیه بهایی عنایت شد. نُسَخ موجوده باید به آن مطابق شود یا از روی آن مجدّد بنویسند. این اولی و انسب است." در این‌جا از مراجع رسمی بهایی تأییدی بر وجود یك نسخۀ اصلی ایقان و "یك نسخۀ تجدیدنظر شدۀ" جدید از آن، ملاحظه می‌كنیم. منقولات قرآنی، بین سال‌های 88- 1887، با متن استاندارد قرآن، انطباق داده شدند. بر اساس این اطلاعات، مبرهن می‌شود كه تاریخ‌گذاری 1308 قمری توسّط نجفی برای اوّلین چاپ سنگی تجدیدنظر شدۀ ایقان، بسیار مؤخّر است. دایرۀ تحقیق در یادداشت22 ژانویه 1995 می‌نویسد: "در هیچ یك از دو چاپ سنگی اوّلیۀ ایقان، آیاتی از قرآن متفاوت از متون معتبر موجود نقل نشده است به جز آیۀ210 از سورۀ 2 كه در طبع اوّل آمده است." این مطلب نظر نجفی را نقض می‌نماید. دایرۀ تحقیق می‌گوید در اوّلین چاپ سنگی ایقان، فقط یك مورد نقل تصحیح نشدۀ قرآنی (210/2) وجود داشته؛ در حالی كه نجفی ادعا می‌كند ده آیۀممزوج به "خطا" در نقل آیات موجود بوده است. بدون دسترسی به این دو چاپ سنگی بمبئی، نویسندۀ حاضر قادر به اتخاذ تصمیمی مستقلّ در این مورد نیست. دایرۀ تحقیق از انواع تغییرات متنی دیگر نیز سخن می‌گوید، مثل اصلاحات سبكی و دستوری. حضرت بهاءالله خود، در رسالۀ سؤال و جواب كه مكمّلی است بر كتاب اقدس، فرایند تصحیح و دلایل آن را افشاء می‌فرمایند: "بسیاری از الواح نازل شد و همان صورت اوّلیه، من دون مطابقه و مقابله، به اطراف رفته؛ لذا حسب الامر به ملاحظۀ آنكه معرضین را مَجال اعتراض نماند، مكرّر در ساحت اقدس قرائت شد و قواعد قوم در آن اجراء گشت." و چنین مطلبی البتّه حملاتی را از آن دست كه نجفی انجام داده، محتمل می‌سازد. چنین افشاگری‌هایی در مورد تصحیـح، به خصوص از جانب خود حضرت بهاءالله، امثال نجفی را پاك كنف می‌كند. دایرۀ تحقیق در همین یادداشت، به نحو تأییدآمیزی فاش می‌سازد كه: «در مورد تغییرات سبكی و دستوری باید خاطرنشان كرد كه تغییرات متعدّدی كه همۀ آن‌ها در متون استنساخ شده در زمان حیات حضرت بهاءالله منعكس شده‌اند، ثبت شده است و این بدان معنی است كه آن حضرت این تغییرات را ملاحظه و تأیید فرموده‌اند. امّا بعضی از این تغییرات در نسخه‌های چاپ سنگی اوّلیه اعمال نشده‌اند. لطفاً به سند ضمیمه كه در آن تعدادی از این تغییرات فهرست شده، رجوع نمایید..»(کتاب رمزوراز، صص66- 65)
3. «بر خلاف رأی نجفی، هیچ كسی را نباید به علت اصلاحات در متن، مذمّت كرد. این‌ها همه، جزیی از تاریخ استنساخ ایقان و سابقۀ طبع و نشر آن است. خطاهای موجود در نسخه‌های خطی این سِفر مبین كه حضرت بهاءالله خود بدان توجّه فرموده‌اند، به همراه بی‌نظمی‌های فوقاً مذكور در نسخه‌های چاپی، احتمالاً اسئلۀ بیشتری را به وجود خواهد آورد كه در فقدان یك نسخۀ نقّادی شده، نسبت به وجود یك نشر عادی تحقیقی، مطرح می‌گردد؛ نسخه‌ای كه نظریّات منقّدانۀ مربوط به آن، همۀ این مسائل و مشكلات را حلّ و فصل خواهد كرد.»(کتاب رمزوراز، ص69)

***

بخش هجدهم- عمل‌کرد آن

مهم‌ترین کار ایقان در رابطه به اظهار امر علنی جمال جانان چه بوده است؟ اوّلین عرصۀ تاریخی عمل کرد ایقان چه بوده است؟ دوّمین عرصۀ عمدۀ عمل کرد ایقان چه بوده است؟ عمل کرد ایقان در رابطه با ادیان دیگر چه بوده است؟ تأثیر ایقان در نحوۀ استدلال مؤمنان چه بوده است؟ برترین کار ایقان در رابطه با تفسیر قرآن چه بوده است؟ عمل کرد ایقان در رابطه با وعود ادیان چه بوده است؟ ایقان چه کار عمده‌ای نسبت به کتب آسمانی قبل، بخصوص انجیل جلیل و قرآن مجید انجام داده است؟ چرا کارکرد ایقان شریف به مفتاح (کلید) تشبیه شده است؟ نقش ایقان در اصلاحات دینی چه بوده است؟

الف) از منظر منابع بهایی

1. «حال این بنده (جمال اقدس ابهی)، رشحی از معانی این کلمات را ذکر می‌نمایم تا اصحاب بصیرت و فطرت از معنی آن به جمیع تلویحات کلمات الهی و اشارات بیانات مظاهر قدسی واقف شوند، تا از هیمنۀ کلمات از بحر اسماء و صفات ممنوع نشوند و از مصباح احدیّه که محل تجلّی ذات است، محجوب نگردند.»(کتاب ایقان، ص19)
2. «اگر کسی قدری (در ایقان مبارک) تأمّل نماید جمیع اسرار کلمات الهی و امور ظاهره از آن سلطان حقیقی (مقصود حضرت باب) را از آنچه ذکر شده ادراک می‌نماید.»(حضرت بهاءالله، مقدّمۀ کتاب ایقان، ص ه)
3. «ملّا علی اکبر وَفَّقهُ‌اللّه علی العرفان، اگر کتاب ایقان را ملاحظه نمایند البتّه به افق اعلی راه یابند.»(اقتدارات و چند لوح دیگر، ص186)
4. «به درستی می‌توان مدّعی شد که در میان تمامی کتب نازل از قلم شارع دیانت بهایی، این کتاب (ایقان)، به تنهایی، با برداشتن سدهای دیرینه‌ای که چنین عبورناپذیر، ادیان بزرگ عالم را از هم جدا کرده، اساسی مصون و مستحکم را برای آشتی و دوستی کامل و دائم پیروان این ادیان مستقرّ می‌نماید.»(حضرت ‌ولیِّ‌امرالله، مرور معبود، ص211- 210)
5. «این کتاب مستطاب که در آستانۀ اظهار امر علنی حضرت بهاءالله نازل گشت، «رحیق مختوم»ی (شراب مُهرشـده ای) را که مُهر آن «مُشک و عنبر» بود، به عالم انسانی ارزانی داشت و سِتر کتاب»‌ی را که دانیال نبیّ به آن اشاره کرده بود، برداشت؛ و معانی «کلمات»ی را کـه به گفتۀ همین نبیِّ مكـرّم می‌بایست تا «روز پایان، پوشیده و پنهان» می‌ماند، آشکار و عیان ساخت.»(حضرت ‌ولیِّ‌امرالله، مرور معبود، ص211- 210)
6. «نگارش این اثر وزین، تحقّق بخشندۀ وعدۀ حضرت باب است که به روشنی فرموده بود حضرت موعود متن ناتمام کتاب بیان را تکمیل خواهد نمود.»(حضرت ‌ولیِّ‌امرالله، مرور معبود، ص211- 210)
7. «ترجمۀ کتاب ایقان راتمام کرده‌امتا یاران الهی (مغرب‌زمین) به گنجینۀ دیگری از آثار قلم‌اعلی دسترسی یابند و در سبیل رشد روحانی خود از آن استفاده نمایند و از مطالعۀ این سفر کریم بر مراتب فهم و ادراک خود در بارۀ مقامات سامیۀ ظهورات الهیّه روز به روز بیفزایند.»(حضرت ‌ولیِّ‌امرالله، کتاب گوهر یکتا، ص258)
8. «(کتاب ایقان) چون مفتاحى در دست پیروان اسم اعظم قرار گرفته‌است که با آن ابواب علم و دانائى را که تا آن زمان براى انسان ناشناخته بوده، باز نموده‌اند.»(ادیب طاهرزاده، نفحات ظهور حضرت بهاءلله، فونت نیورومن14، ص91)
9. **«ایقان..."به جهت وضوح و بساطت نسبی‌اش، می‌تواند جاذب هر خوانندۀ متفکّری باشد""هیچ محقّق متفکّرِ دین نمی‌تواند مجذوب آن نشود.""برای هر محقّق این نهضت (امر مبارک)، (ایقان) کتابی اجتناب‌ناپذیر است"**این کتاب می‌تواند خواننده را به "کسب بینشی واضح نسبت به صحف مقدّسۀ سالفه و درک رسالت حقیقی حضرت باب و حضرت بهاءالله" هدایت نماید.»(نقل از مقالۀ "مقام و موقف کتاب مستطاب ایقان"، خاضع فناناپذیر و سینا فاضل، ص4)
10. «(کتاب ایقان) به سبب دقّت و ظرافتش، به مثابۀ مفتاحی است برای زُبُر و الواح، و مفسّری است جهت كتب و صحف‌ِ الله كه در هر صباحی ظلمت و تاریكی را زائل می‌سازد. به وسیلۀ‌ آن، ختم رسولان برداشته شد و معضلات و كنایات كتب پیشینیان روشن گشت.»(جناب ابوالفضائل گلپایگانی، مندرج در رمزوراز، ص و)
11. «خودش (ملکۀ ماری از رومانی) هم راجع به چندین کتاب بهایی، از جمله کتاب ایقان و حقایق مندمج در آن سخن گفت.»(نقل قول از مارثا روت، مرور معبود، ص528)
12. «منشی هیکل مبارک (حضرت ‌ولیِّ‌امرالله) از طرف ایشان می‌نویسد آن حضرت چقدر مشتاقند که این کتاب (ایقان) به طور کامل و صحیح ترجمه شود؛ زیرا "بهترین وسیلۀ آموزش و تعلیم نفوسی است که به تعالیم اصولی و اساسی امر مبارک علاقه‌مند شده‌اند. کتاب ایقان و کتاب دکتر اسلمنت کافی است که هر متحری را در ماهیت الهی امر مبارک به مؤمنی واقعی تبدیل کند." (ترجمه) لذا، این کتاب نه تنها در جریان تبلیغ یک اثر حاشیه‌ای نیست؛ بلکه باید در مرکز فعالیت‌ها قرار گیرد.» [هوپر دانبار، کتاب ایقان (مصاحبه‌ای با هوپر دانبار)، ص4]
13. «این کتاب مستطاب (ایقان) به عنوان متنی شاخص و حاوی اصولِ اعتقادات بهایی، به تعیّن و تبلور هویت بهایی مساعدت کرده، نیروی محرکۀ عظیمی را به توسعۀ تبلیغی آن بخشیده است.»(کریستفر باک، مقالۀ "در ورای خاتم النبیین"، ص1)
14. «این کتاب که در ژانویۀ 1861"نازل" شد، همچنین زمینه ساز اظهار امر مُشرف به وقوعِ حضرت بهاءالله شد که در آوریل 1863 میلادی رخ داد.»(کریستفر باک، مقالۀ "در ورای خاتم النبیین"، ص1)
15. «این تفسیر بدیع (کتاب ایقان)، موانع را کنار می‌زند و امکانی واقعی بر داعیۀ ظهوری فراقرآنی را مستند و مستدلّ می‌سازد؛ ظهوری که در همان زمان، حضرت باب مدّعی آن شـده بـودنـد.»(کریستفر باک، مقالۀ "در ورای خاتم النبیین"، ص3)
16. «این سفر جلیل (کتاب ایقان) همچنین اساسى دائمى براى استقرار وحدت نهائى در میان ادیان سالفه بنیان گذاشته و چون مفتاحى در دست پیروان اسم اعظم قرار گرفته‌است که با آن ابواب علم و دانائى را که تا آن زمان براى انسان ناشناخته بوده باز نموده‌اند.»(ادیب طاهرزاده، نفحات ظهور حضرت بهاءلله، فونت نیورومن14، ص91)
17. «این کتاب نفیس منشأ الهام براى مبلّغین امر شده و نویسندگان بهایی بر اساس آن کتب و رسالات بسیار برشته تحریر درآورده و با استفاده از دلایل عقلی و منطقى و یا با تفسیر نصوص کتب مقدّسه قبل به اثبات حقیقت و اصالت پیام حضرت بهاء‌الله برخاسته‌اند. این کتاب در حقیقت بینش جدیدى به پیروان امر‌الله عطا نموده و آنان را بر کشف اسرار دین و تبلیغ امر حضرت ربّ العالمین با بصیرت و دانائى بیشتر موفّق و توانا ساخته‌است.»(ادیب طاهرزاده، نفحات ظهور حضرت بهاءلله، فونت نیورومن14، ص91)
18. «حضرت بهاء‌الله در این سفر جلیل (کتاب ایقان) به جاى این‌که یکباره بشرح دلایل و براهین حقّیت رسالت حضرت باب بپردازند نخست مطالبى در باره انبیاى دیگر بیان مى‌کنند، از حیات پیامبران و صدمات و بلیات وارده بر آنان سخن مى‌رانند، حقیقت رسالت مظاهر مقدّسه را آشکار مى‌کنند و اصول مشترک شرایع الهیّه را توصیف مى‌فرمایند. حضرت بهاء‌الله با اتّخاذ این روش خواننده را با حقیقت دیانت خود آشنا مى‌کنند و شناسائى و عرفان پیامبرش را بر وى میسر مى‌نمایند و پس از برقرار ساختن این اساس محکم در صفحات آخر کتاب در باره حضرت اعلی و رسالت روحانى آن حضرت گفتگو مى‌کنند و همان دلایل و موازینى را که براى اثبات حقانیت انبیاى دیگر به کار برده بودند براى اثبات حقّیت امر بدیع ارائه مى‌فرمایند.»(ادیب طاهرزاده، نفحات ظهور حضرت بهاءلله، فونت نیورومن14، ص90)
19. «کتاب ایقان بسیارى از پیروان ادیان و مذاهب مختلفه را به درک حقیقت دین‌شان توانا ساخته‌است و این در حقیقت نخستین قدم در راه ایمان به حضرت بهاء‌الله محسوب مى‌شود. این کتاب مستطاب جلوه خاصّی به کتب مقدّسه ادوار قبل بخشیده، بسیارى از مطالب مندرجه در آن‌ها را روشن و آشکار ساخته و مفهوم واقعى اصل تطوّر ادیان را واضح و عیان نموده‌است. این سفر جلیل همچنین اساسى دائمى براى استقرار وحدت نهائى در میان ادیان سالفه بنیان گذاشته..»(ادیب طاهرزاده، نفحات ظهور حضرت بهاءلله، فونت نیورومن14، ص91)
20. «وقتی کسی مفاهیم قرآنی را با فرمول‌های کتاب ایقان مطالعه کند، نه تنها در خواندن قرآن دچار سردرگمی نمی‌شود، بلکه هر جا که سخنی هست که در منطق نگاه اسلامی قابل درک و فهم نبوده، در اینجا قابل فهم می‌شود.»(تورج امینی. خواب‌های رسولانه یا پیچ و تاب‌های غیر مسؤولانۀ عبدالکریم سروش؟ سایت بالاترین،  ۱۶ مرداد ۱۳۹۵، ۰۸:۳۲ | آخرین ویرایش: ۱۶ مرداد ۱۳۹۵، ۰۹:۰۴۵)

ب) از منظر کتاب رمزوراز

1. «كتاب مستطاب ایقان پُلی رستاخیزی (eschatological) است؛ پلی كه از ساحل اسلام آغاز شده، جریانه‌ای اصلاح‌گرایانۀ دروازۀ بابیّت را طی نموده، تدریجـاً و متكاملاً از عـالم اسلام دور شده، و سرانجام به ارض موعود، یك جهانبینی جدید دینی، واصل گشته است.»(رمزوراز، ص17)
2. «جایگاه این كتاب مستطاب به عنوان اثری منزول، پس از اظهار امر علنی در سال1863، سبب تقویت انتشار روز افزون آن شد؛ تا آنجا كه، این اثر به تنهایی، در هر طرح و فعّالیت تبلیغی، تا حدّ اثبات اعتبار و حقانیّت مظهریّت حضرت بهاءالله، پیشروی نمود.»(رمزوراز، ص90)
3. «این كتاب مستطاب، انفصال متصوّرۀ قیامت‌نشان از اسلام را وجهی منطقی بخشید و همزمان، شوق و حرارت موعودگرایانۀ جاری در جامعۀ بابی را، قبل از ظهور آن هیكل الوهیِ دیگری كه حضرت باب پیش‌گویی فرموده بودند، تقویت نمود.»(رمزوراز، ص93)
4. «این، حضرت بهاءالله بودند كه به دفاع از "مُدّعیّات اصولی" حضرت باب قیام فرمودند و در بعضی زمینه‌ها، (با نزول کتاب ایقان) به ترجمان جوهر آن مُدّعیّات برای بابیان كم‌سوادتر و خارج از جرگۀ علماء مبادرت نمودند.»(رمزوراز، ص154)
5. «كتاب ایقان نگاشتـه شـد تـا جامعۀ نوخاستۀ بابی را برای لحظه‌ای رستاخیزی و در شرف وقوع، آماده سازد؛ لحظۀ خجسته‌ای كه بهاءالله مفسّر را به بهاءالله مُنزِل، مبدّل می‌نمود.»(رمزوراز، ص261)
6. «استفادۀ حضرت بهاءالله از قرآن برای حمایت از حضرت باب بود و نه چیزی دیگر. امّا در کمتر از دو سـال، کتـاب ایقان جهت مشروعیّت بخشیدن به(و یا ارائه نمودنِ) اعتبارِ رسالتِ نفس حضرت بهاءالله، در عرصه‌های تبلیغی، به کار گرفته شد.»****(رمزوراز، ص294)
7. «از لحاظ اصولی، کتاب ایقان در جریان اصلاحات دینی شریک و سهیم است؛ زیرا دین و مذهب را از چنگال انحصاریِ علما بیرون می‌آورد.»(رمزوراز، ص315)
8. «کتاب ایقان، به عنوان سندی حاوی گفتارهای مکرّر ایدئولوژیک و نهانی، در مرحله‌ای پیش از اظهار امر علنی و قبل از اقدامات تقنینیِ دورۀ مظهریّت حضرت بهاءالله، چه باید در پرتو راز موعودیّت خوانده شود یا نشود؛ به زودی بابیان را بر انگیخت که قرآن را، به عنوان متنی استدلالی برای اثبات مرجعیّت حضرت بهاءالله پس از اظهـار امر علنی، بـه کار گیـرند.»(رمزوراز، ص342)

***

بخش نوزدهم- مخاطَبان مخصوص آن

شخصیت‌های معروف مرتبط با ایقان چه کسانی هستند؟ مخاطبان اوّلیّۀ ایقان چه کسانی بوده‌اند؟ آیا بابیان اوّلیّه هم در زمرۀ مخاطبان ایقان بوده‌اند؟ وقتی مخاطب مستقیم ایقان خال اکبر، یک شیعۀ اصیل بوده است، چگونه ایقان مسیحیان را نیز مخاطب قرار داده است؟ آیا جهانیان از جرگه مخاطبان ایقان بیرون می‌افتند؟ تنوّع مخاطبان ایقان را چگونه می‌توان توجیه کرد؟ کدام روش تفسیری ایقان توانسته هم زمان شیعیان و مسیحیان را مخاطب سازد؟ کدام لایۀ ایقان مخاطب شدن جهانیان را توجیه می‌کند؟ چه حدّی از کتاب ایقان به متون مسیحی می‌پردازد و به چه دلیلی؟ بابیان بغداد، شیعیان ایران، مسیحیان جهان، و مردم عالم بر اساس چه وجه مشترکی، همزمان، مخاطبان ایقان قرار گرفته‌اند؟

1. «شاید بتوان گفت که در میان آثار مقدّسۀ نازله از قلم حضرت بهاء‌الله کتاب مستطاب ایقان بیش از هر اثر دیگرى در بین مؤمنین اوّلیه در کشور مقدّس ایران منتشر بوده ‌است.»(ادیب طاهرزاده، نفحات ظهور حضرت بهاءالله، فونت نیورومن14، ص90)
2. «افرادى هم در آن زمان در ایران بودند که اصولاً کارشان استنساخ الواح بود و احباب نُسَخ لازم از الواح را از آنان دریافت مى‌کردند. کتاب ایقان از جمله آثارى بود که این کاتبان را براى تهیه نُسَخ لازم براى همۀ متقاضیان سال‌ها مشغول نگاه مى‌داشت.»(ادیب طاهرزاده، نفحات ظهور حضرت بهاءالله، فونت نیورومن14، ص90)
3. «نخستین نکته‌اى که در مطالعه کتاب ایقان باید مورد توجّه قرار گیرد این حقیقت است که حضرت بهاء‌الله این رساله نفیسه را در جواب نفسى نازل فرموده‌اند که به شریعت اسلام مؤمن بوده‌است. بنا‌بر‌این شواهدى که آن حضرت در این سفر جلیل نقل نموده‌اند، اغلب از آیات قرآن مجید و احادیث و اخبار اسلامى مى‌باشد.»(ادیب طاهرزاده، نفحات ظهور حضرت بهاءالله، فونت نیورومن14، ص91)
4. «گیرندۀ رساله در خلال متن، با عبارات و القابی‌چون "ای برادر من" و "ای عزیز" و "ای سائل مُحبّ" مخاطب می‌گردد. گرچه شرایط نزول كتاب ویژه است، امّا باید طیف گستردۀ مخاطبان دیگری را نیز كه آن حضرت مدّ نظر داشته‌اند ملحوظ داریم. طبیعتاً بابیان، مورد بلافصل ایـن طیفِ وسیع می‌باشند و با عباراتی چون "اِسمَعُوا یا اهلَ البیان" خطاب می‌شوند. بسیار جالب توجّه است كه اهل بیان، به همان طریقی كه آن حضرت در بخش‌های بعدی، مسیحیان را مخاطب می‌سازند، منادا می‌گردند: "وَفَّقنَااللهُ وایّاكم یا مَعشرَ الرّوح، لَعَلَّكم مِن لِقاءالله فی ایّامه لاتحتجبون". و سرانجام كل عالم انسانی مخاطب می‌گردد: "قدّسوا انفسكم یا اهلَ الارض" و "یا ملاء الارض، فی ظهورات البَدء، تجلّیاتِ الختم، تَشهَدون." بـه نحـو قابـل اثباتی، اظهارات حضرت بهاءالله به مخاطبان دورتر(نسبت به بابیان)، شکلی شاعرانه و حتی شاید جنبه‌ای خیال‌پردازانه (fictive) به خود می‌گیرد. امّا با قضاوت بر اساس طبیعت خطاباتِ بعدی آن حضرت به زمامداران و رهبران عالم، كاملاً محتمل می‌نماید كه آن حضرت جرگۀ وسیعی از مخاطبان را در نظر داشته‌اند.»(رمزوراز، صص48- 47)
5. «تفسیر آیات قرآنی به وسیلۀ تفسیر متون انجیلی، یگانه روال تفسیری واسعی است كه حضرت بهاءالله در كتاب ایقان به كار می‌برند. چنین می‌نماید كه آن حضرت در ورای مخاطبان فعلی (بابیان و شیعیان)، مستمعان مسیحی را نیز مدّ نظر داشته‌اند.»(رمزوراز، ص155)
6. «امّا اگر در کتاب مستطاب ایقان مسیحیان مخصوصاً مُخاطَب واقع نشده باشند، بعضی از عقاید رستاخیزی آنان، واقع شده است. از جمله، به وعودِ قیامت‌نشان مسیحی توجّهی تمام مبذول گشته است. حضرت بهاءالله انگار که خوانندگانی مسیحی را پیش‌بینی کرده باشند، تقریباً یک چهارم متن کتاب را به مواضیع مسیحی اختصاص داده‌اند.»
7. «"قل یا اهلَ الارض، هذا فتیً ناریٌّ یرکُضُ فی بریَّةِ الرّوح و یُبشّرکم بسراج الله و یُذکِّرُکم بالامر الّذی کان عن افقِ القدسِ فی شطر العراق، تحتَ حُجُباتِ النُّور، بالسّتر مشهوداً." در این‌جا آشکارا، "اهل الارض" مخاطب می‌گردند. امّا به جهت این‌که پیام نیز معـادل مُخاطب باشـد، باید حائز وَقری جهانی بوده، ثمرات تاریخی و عمومی به بار آورد.»(رمزوراز، ص323)

فصل دوّم- اصلِ موانعِ معرفتِ موعود

مقدّمه

موعود عصارۀ عشق هیاکل الوهی ادوار پیشین است که به دست زمان سپرده می‌شود. گویی فروغی عشق‌آمیز از قلب گذشته‌های دور می‌خیزد، قرون و اعصار را درمی‌نوردد و در زمانی مقرّر، در مکانی معیّن، خورشید‌سان، از افق زمان سربرمی‌آورد. موعود، روح رهایی‌بخش نسل‌های متوالی است که در تنگناهای تاریخ و در گسل‌های تکامل، به گونۀ نیرویی تحرّک‌بخش، جوامع بشری را به پیش می‌راند. موعود نقطه‌ای نورانی در ظلمت زمان است که پیوسته ذهن و روح مردمان را روشنی و پویایی می‌بخشد. و سرانجام، موعود محبوب، به گونۀ هیکلی انسانی از دل زمان بیرون می‌آید و بر مرکب زمان سوار می‌شود و عنان آن را در دست می‌گیرد؛ آن‌گاه زمان خود ارّابۀ ارادۀ او می‌گردد. موعود به قوایی غیبی زمان را بستر جریان مشیّت مهیمن خود می‌کند و مکان را مجرای فوران قدرت قاهرۀ خویش می‌نماید. آن‌گاه تمامی نماد‌های رستاخیز حول هیکل او حلقه می‌زنند و هر کدام جلوه‌ای از عظمت و اقتدارش را نمایان می‌سازند. و موعود که عصارۀ عشق و عطوفت تمامی تاریخ را با خود دارد، مردمان را به سوی خود فرامی‌خواند تا نزدیک شوند و از دست مکرمتش جام حیات جدید بستانند و از فم رحمتش اسرار یوم بدیع بشنوند. موعود محبوب سخت می‌کوشد تا خود را به آدمیان بشناساند؛ زیرا کسی را استطاعت آن نیست که مستقیماً به عرفانش فائز شود. او حیات بخش‌ترین حقایق را در کلامش می‌ریزد و به خلق محتاج ارزانی می‌دارد و زیباترین نغمات را در سخنش می‌نشاند و به مردمان محروم می‌رساند. او روح حیات می‌دمد و منظر نجات می‌نماید. او هر کاری می‌کند تا بلکه خلایق به معرفتش موفّق شوند و از فضل و رحمتش نصیب برند. معرفت موعود مهم‌ترین موضوع زمان می‌شود و مَحبَّت موعود لازم‌ترین فرایند روزگار می‌گردد.

اما اذهانی که به خرافه‌های قرون آلوده شده، چگونه او را بشناسد؟ و ارواحی که با تفاله‌های تاریخ آغشته گشته، چطور او را دریابد؟ همین جا است که مردمان دو دسته می‌شوند. یک دسته آنانی که دست و دل از آنچه داشته‌اند می‌شویند و همۀ هستی خود را به ید خلاق موعود می‌سپارند و یک دسته آنانی که سخت به آنچه داشته‌اند می‌چسبند و در مقابل موعود صف می‌آرایند و ذهنیّات ذلیل و حدسیّات حقیر خود را ملاک معرفت او قرار می‌دهند. گروه اوّل از گنداب‌های تاریخ کنده می‌شوند و در عرصۀ خلق بدیع قدم می‌نهند و گروه دوّم در فاضلاب‌های زمان فرو می‌روند و در آن پنهان می‌شوند. گروه اوّل جان را در کف ایثار می‌گیرند و فدای موعود می‌کنند و گروه دوّم جان را به جدال می‌آمیزند و برای فنای موعود به پا می‌خیزند. دستۀ اوّل در جرگۀ ملائک وارد می‌شوند و در خط مقدّم خلق بدیع جای می‌گیرند و دستۀ دوّم با ابلیس جلیس می‌گردند و به کشتار ملائک می‌خیزند؛ آن گاه رفته رفته این سؤال بزرگ بر سینۀ سموات می‌نشیند که چه چیز آنان را در خیمه‌گاه موعود در آورد و چه چیز اینان را در اردوگاه ابلیس جای داد؛ این سؤال بزرگ

حتّی خورشید نیم‌روزی را هم متحیّر می‌کند و این پرسش سترگ حتّی ستارگان شبگاهی را نیز به شگفتی می‌آورد. چرا آنان در جرگۀ قربانیان موعود جای گرفتند؛ و چرا اینان در جبهۀ قاتلان موعود مقر گزیدند؟ عوامل عرفان آنان چه بود، و موانع معرفت اینان چه؟

و هنگامی که شمس جمال موعود در سیمای سمایی باب اعظم تجلّی کرد، مخلصان با جان به استقبالش شتافتند و مغرضان به جنگ با جبروتش برخاستند؟ و اکنون پرسش بزرگ این است: آنچه بخصوص شیعیان منتظر ایران را از ایمان به موعود محبوبشان بازداشت چه بود؟ و آنچه که همچنان آنان را از عرفان حضرتش منع می‌کند چیست؟

روزی روزگاری که شیعیان مشتاقانه برای دخول در عبادت ماه رمضان آماده می‌شدند، حضرت موعود را در سربازخانۀ شهر تبریز، در حالی که رأس یکی از فدائیانش بر سینه‌اش سپر شده بود، با طنابی به میخی آهنین آویختند و در سه نوبت پیاپی، هر نوبت دویست و پنجاه تفنگ را به سویش نشانه رفتند و به فرمان یکی از همان شیعیان منتظر، آتش گشودند. قریب ده هزار نفر از منتظران ظهور حضرتش که بر بام‌های اطراف گرد آمده بودند، صحنۀ تیرباران محبوب مُنجی خود را تماشا کردند و بعد هم خود را برای مناسک سنگین ماه رمضان و ادای ننگین عبادت به درگاه حضرت احدیّت، آماده نمودند. و اکنون همچنان نسل‌های بَعدی موعودکُشان، محبان مؤمنش را در عرصۀ ایران زمین به دار می‌آویزند و به جوخۀ رگبار می‌سپارند و به ظلمت زندان می‌افکنند تا شاید به کلی از این دیار دیرین معدوم و مفقود گردند؛ سرزمینی که وجهی جان‌سوز و وجهی دل‌افروز، هر دو را داراست. امّا قدرت و نفوذ موعود آنچنان بود و هست و بغض و عُدوان دشمنانش نیز آنچنان بود و هست که هنوز نه آنان از میدان مهیّای قربانی هراسی دارند و نه اینان از تازیانۀ تنبیه الهی باکی. اقبال آنان بسی مستحکم است و مُدام، و اعراض اینان هم بسیار مشخّص است و مستدام. آن اقبال را فقط ید رحمت الهی پاداش تواند داد و این اعراض را نیز تنها دست قدرت صمدانی عقوبت تواند کرد. و باز باید پرسید، از خورشید خروشان پرسید، و از ماه و ستارگان پرسید، از گنبد بلند مسجدها پرسید و از دیوار ضخیم حوزه‌ها پرسید، که چه بوده است علّت این اعراض عظیم؟ چه عاملی منتظران عاشق را به موعودکُشانی شایق تبدیل کرد؟ چه دستانی به جای نوازش گیسوان موعود، پنجه در رخسارش افکندند و چه کسانی به جای رساندن آب گوارا به لبه‌ایش، زهر هلاک در گلوگاهش ریختند؟ چه کسی حکم تیرباران موعود را صادر کرد و چه شخصی آن را به اجرا آورد؟ آن مقامات و مراتبی که فرایند خجستۀ انتظار را به غرّش رگبار تبدیل نمودند که بودند؟ و آن افکار و عقایدی که اشتیاق حضور را به کینۀ موفور مبدّل ساختند چه بودند؟ قتل موعود محبوب فقط یک بار در بستر تاریخ مدوّن رخ داده بود و ننگ آن هم بر دوش قوم یهود نشست، و اکنون شیعیان ایران یکبار دیگر حادثه را در ابعادی بس وسیع‌تر و و خیم‌تر تکرار کردند و زمانی که مشیّت حیّ قدیر، یهودی سرگردان را به منزلگاه خود عودت داد و کل موجودیت او را سپر حفاظ مغز و قلب امر اعظمش مقرّر کرد، به صرف عدالت، آن ننگ تنبیهی را از دوش یهودان برداشت و بر کمرگاه شیعیان گذاشت.

مانع اوّل- قیامت از منظر مسلمین

الف) نشانه‌ها‌ى وقوع روز قیامت

1. متلاشى شدن كوه‌ها: ‌(مزمل،14؛ حاقه،14؛ طور،10؛ قارعه،5؛ نبا،20؛ طه،106؛ واقعه،5و6(انفجار دریاه: (انفطار،3؛ تكویر،6)
2. **زلزله‌ها‌ى عظیم و ویرانگر: (حج،1و2؛ زلزال،1و2) **
3. **تاریك شدن خورشید و ماه و ستارگا: (شمس،1و2؛ انفطار،2؛ مُرسِلات،8؛ قیامت7و10) **
4. شكافتن كرات آسمان: (انشقاق،1؛ حاقه،16؛ فرقان،25؛ انفطار،1؛ تكویر،11؛ مُرسِلات،9؛ نباء،19)
5. نفخ صور: (زمر،68؛ نمل،87) و**...**

منظور از «نفخ صور» چیست؟ آیا با «نفخ صور» همه، حتى فرشتگان نیز می‌میرند؟ مراد از نفخ صور اوّل و دوّم چیست؟ نفخ، در لغت به معناى «دمیدن» و صور به معناى «شیپور» و «شاخ» میان تهى است كه معمولا براى حركت قافله یا لشكر، یا براى توقف آن‌ها به صدا در می‌آوردند، ولى در اصطلاح قرآن، «نفخ صور» تعبیر كنایى زیبایى از حوادث ناگهانى و هم زمان است كه در بارۀ مسئله قیامت آمده است. پیش از برپایى قیامت، صداى مهیب و هولناكى به گوش همه موجودات خواهد رسید و این صدا، سبب مرگ همه جانداران خواهد شد و نظام كیهانى به هم خواهد خورد و آسمان‌ها‌ و زمین دگرگون خواهند شد و خورشید و ماه و ستارگان خاموش و سرد خواهند گردید و...قرآن در این باره می‌فرماید: «وَ یوْمَ ینفَخُ فِى الصُّورِ فَفَزِعَ مَن فِى السَّمَـوَ تِ وَ مَن فِى الاَرْض**» و [به خاطر آورید]روزى را كه در «صور» دمیده می‌شود و تمام كسانى كه در آسمان‌ها‌ و زمین هستند در وحشت فرو می‌روند. خداوند متعال، می‌فرماید: «وَ نُفِخَ فِى الصُّورِ فَصَعِقَ مَن فِى السَّمَـوَ تِ وَ مَن فِى الأرْضِ إِلاَّ مَن شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخْرَى فَإِذَا هُمْ قِیامٌ ینظُرُونَ****» و در صور دمیده می‌شود، پس هر كه در آسمان‌ها‌ و هر كه در زمین است، بى هوش در می‌افتد، مگر كسى كه خدا بخواهد؛ پس بار دیگر در آن دمیده می‌شود و به ناگاه، آنان بر پاى ایستاده، می‌نگرند. از این آیه‌ و مانند آن چند مطلب مستفاد می‌شود:**

• • • 1. بعد از نفخ صور اوّل، نفخ صور دوّم تحقق می‌یابد و انسان‌ها‌ و موجودات دیگر، در صحنۀ محشر حاضر می‌گردند و در انتظار حساب و كیفر پاداش خود به سر می‌برند؛ ناگهان، همه مردم [از خواب مرگ] برخاسته،[ در صحنۀ محشر] در انتظار سرنوشت خود خواهند بود.

1. در قرآن، مطلبى كه فاصله زمانى دو نفخ را برساند، وجود ندارد. امّام سجاد(ع) در بیان فاصله دو نفخ می‌فرماید: ماشاء الله؛ آنچه خدا بخواهد، [همان است].****[6]
2. با توجّه به عبارت (إِلاَّ مَن شَاءَ اللَّه) كه در آیات فوق گذشت متوجّه می‌شویم كه گروهى، از نفخ، مستثنا بوده، در امنیت كامل به سر می‌برند. در این كه این گروه چه كسانى هستند؟ در بین مفسّران گفت و گو است. با توجّه به روایات وارده در این باره، قدر مسلّم این است كه جمعى از فرشتگان بزرگ خدا هم چون جبرئیل و میكائیل و اسرافیل و عزرائیل در زمره این گروهند. البتّه از ذیل بعضى از همین روایات به خوبى استفاده می‌شود كه این گروه باقى مانده نیز سرانجام می‌میرند؛ به گونه اى كه در سراسر عالم هستى موجودى زنده، جز خداى متعال «حى لا یموت» نخواهد بود. **آن گاه خداوند متعال می‌فرماید: (لِمَن الْمُلْكِ)امروز فرمانروایى از آن كیست؟ و خودش در پاسخ می‌فرماید: لِلّهِ الْواحِدِ الْقَهّارِ)**براى خداوند یكتاى قهّار است.)

لطفاً در بارۀ خصوصیّات «قیامت» توضیح دهید.

بعد از پایان یافتن مرحله رستاخیز (ویرانى جهان) مرحلۀ دوّم آغاز می‌شود و براى رسیدگى به اعمال انسان‌ها‌ كه همه در پرونده اعمال آن‌ها ثبت شده، دادگاه عدل خداوند تشكیل و به تمام آن‌ها رسیدگى می‌شود. خداوند در این باره می‌فرماید:  (وَ جاء رَبُّكَ وَ المَلَكُ صَفًّا صَفًّا**)؛ و [فرمان] پروردگارت و فرشتگان صف در صف حاضر شوند. و اطراف حاضران در محشر را می‌گیرند و آماده اجراى فرمان حقند.** در قیامت، بازپرسى همگانى و عمومى است و حتى از پیامبران خدا نیز سؤال می‌شود. در صحراى محشر، گواهانى نیز علیه انسان‌ها‌ اقامه شكایت و شهادت می‌كنند؛ از جمله: خداوند متعال**، پیامبران و اوصیاى الهى****، اعضا و جوارح انسان؛ مانند دست، پا، پوست تن و....، فرشتگان، زمینى كه انسان روى آن زندگى كرده و اطاعت و گناه از او سر زده است.**** و سرانجام زمانى كه اعمال در آن انجام می‌شود.** سخن در بارۀ قیامت و اوصاف و خصوصیّات آن بسیار است كه در این نوشتار كوتاه نمى گنجد. آیا در قرآن كریم، در بارۀ زمان برپایى قیامت آیه‌‌اى آمده است؟ و اگر نیامده علت آن چیست؟ خداوند متعال می‌فرماید: (یَسْـَلُونَكَ عَنِ السَّاعَةِ أَیان مُرْسَـیهَا قُلْ اِنَّما عِلْمُهَا عِندَ رَبِّى لاَ یجَلِّیهَا لِوَقْتِهَا إِلاَّ هُوَ ثَقُلَتْ فِى السَّمَـوَاتِ وَالأَرْضِ لاَ تَأْتِیكُمْ إِلاَّ بَغْتَةً یسئَلُونَكَ كَأنّكَ حَفِىٌّ عَنْهَا قُلْ اِنَّما عِلْمُهَا عِندَ اللَّهِ وَلَـكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ یعْلَمُونَ**)؛ از تو در بارۀ قیامت می‌پرسند[ كه] وقوع آنچه وقت است؟ بگو: «علم آن، تنها نزد پروردگار من است. جز او [هیچ كس]آن را به موقع خود آشكار نمى گرداند. [این حادثه] بر آسمان‌ها‌ و زمین گران است، جز ناگهان به شما نمى رسد»[ باز] از تو می‌پرسند گویا تو از[ زمان وقوع] آن آگاهى بگو: «علم آن، تنها نزد خداست»، ولى بیشتر مردم نمى دانند. همان‌گونه كه از آیۀمذكور برمى‌آید، زمان و موقع دقیق برپایى روز قیامت را كسى جز خداوند متعال نمى داند و عدم آگاهى از وقوع رستاخیز به ضمیمه ناگهانى بودن و با توجّه به عظمت ابعاد آن سبب می‌شود، كه هیچ گاه مردم، قیامت را دور ندانند و همواره در انتظار آن باشند، به این ترتیب خود را براى نجات در آن آماده سازند و این عدم آگاهى، اثر مثبت و روشنى در تربیت نفوس و توجّه آن‌ها به مسئولیت‌ها‌ و پرهیز از گناه خواهد داشت.** **لذا خداوند متعال، می‌فرماید: (وَ مَا یُدْرِیكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ تَكُونُ قَرِیبا)؛ چه می‌دانى شاید قیامت نزدیك باشد. بنابراین براى استقبال قیامت باید همیشه آماده بود. علت دیگرِ ندانستنِ زمان قیامت این است كه اگر مشخص می‌بود، افرادى كه در آستانۀ قیامت متولد می‌شوند اضطرابى دارند كه با جاى امتحان بودن دنیا مناسبت نداشت.**

** ر.ك: ناصر مكارم شیرازى و همكاران، پیام قرآن، ج5، ص17؛‌ها‌شم‌ها‌شم زاده هریسى، شناخت سوره‌ها‌ى قرآن، ص412 ـ 449، 488، 2، 5، 578، 586؛**

** ناصر مكارم شیرازى، معاد در قرآن، ج5، ص3 ـ 5 و، ص122 ـ 123.**

** ر.ك: ناصر مكارم شیرازى و همكاران، پیام قرآن، ج6، ص21 ـ 74.**

** نمل، آیۀ87.**

** زمر، آیۀ68.**

** بحارالانوار، ج6، ص324.**

** ر.ك: جعفر سبحانى، منشور جاوید، ج9، ص267 ـ 279؛ تفسیر نمونه، ج19، ص534 ـ 542؛ على بن ابراهیم قمى، تفسیر قمى، ج2؛ عبدعلى عروسى حویزى، نورالثقلین، ج4، ص503، ح 119؛ بحارالانوار، ج6، ص329؛ المیزان، ج17، ص466.**

. ر.ك: بحارالانوار، ج6، ص326.

** فجر، آیۀ22.**

** طبرسى، مجمع البیان، ج10، ص741.**

** اعراف، آیۀ6.**

** یونس، آیۀ61.**

** نساء، آیۀ41.**

** نور، آیۀ24؛ فصلت، آیۀ21.**

** ق، آیۀ21.**

** زلزال، آیۀ4.**

** جهت اطلاع بیشتر ر.ك: تفسیر نمونه، ج26، ص170- 176 و 225 و 470.**

** ر.ك: عبدالحسین دستغیب، معاد؛ محسن قرائتى، معاد.**

** اعراف، آیۀ187.**

** براى آگاهى بیشتر ر.ك: تفسیر نمونه، ج7، ص42- 43؛ ج25، ص287-294؛ ج26،**

ص170- 200.** احزاب، آیۀ63.**

***

ب) حوادث طبیعی در آستانۀ قیامت

http://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=162500

برای رخ دادن واقعۀ عظیم قیامت، باید شرایط خاصّی ایجاد شود و جهان به مرحله‌ای برسد که ظرفیت تحمل دادگاه بزرگ روز قیامت را به دست آورد؛ دادگاه ویژه‌ای که اعضای بدن انسان‌ها در آن شهادت خواهند داد. قیامت، مقطعی از زمان است که باید اتّفاق بیفتد و چاره‌ای از آن نیست. قیامت یک رخداد طبیعی است که خود به خود و اتوماتیک‌وار به وجود خواهد آمد. قوانین مادی جهان وقتی مو به مو اجرا شوند ناگزیر به مرحله‌ای خواهیم رسید که متفاوت از مراحل قبلی است. در این مرحله جهان در آستانه یک رشد و یک تحوّل طبیعی بزرگ قرار خواهد گرفت. از جمله این حوادث، رویدادهایی است که برای زمین اتّفاق می‌افتد. زمین در آستانۀ قیامت به زمین دیگری تبدیل خواهد شد: یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ وَ بَرَزُوا لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ.(ابراهیم/ 48) انرژی درون زمین روزی طغیان خواهد کرد و زلزله‌های عظیمی به وقوع خواهد پیوست که کوه‌ها را در مقابل آن قدرت مقاومت نیست؛ و اذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلزالَها (زلزله/1) در اثر قدرت و تداوم این زلزله، کار به جایی خواهد رسید که کوه‌ها از جای خود کنده شده و روان می‌گردند؛ تَسِیرُ الْجِبالُ سَیْرا (طور/ 10) سپس چون ذرات معلق در هوا در می‌آیند وَ تَکُونُ الْجِبالُ کالْعِهْن الْمَنْفُوش (قارعه/5) بنابراین، پستی و بلندی زمین از بین خواهد رفت و زمین به زمینی صاف و هموار تبدیل خواهد شد. وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْجِبالِ فَقُلْ یَنْسِفُها رَبِّی نَسْفاً، فَیَذَرُها قاعاً صَفْصَفاً لا‌تری فیها عِوَجاً وَ لا أَمْتاً (طه؛105 تا 107)؛ و از تو در بارۀ کوهها می‌پرسند، بگو: پروردگارم آنان را ریشه‌کن می‌کند و از هم می‌پاشد. پس آن‌ها را به صورت دشتی هموار و صاف وامی‌گذارد، که در آن هیچ کژی و پستی و بلندی نمی‌بینی. دریاها نیز در آستانۀ قیامت آتش خواهند گرفت و اذا البِحارُ سُجِّرَت؛ بعید نیست که آتش گرفتن دریاها متاثر از زلزله‌های عظیم روز قیامت باشد. ممکن است در اثر تکانه‌ای شدید زمین، یا گرمای شدید هوا آب‌های دریاها به دو عنصر تشکیل دهندۀ آن که اکسیژن و هیدروژن است تجزیه شده و مشتعل شوند، زیرا این دو عنصر هر دو به شدت قابل اشتعال هستند. در روایات زیادی از ائمه معصومین از جمله این روایت  امام صادق علیه السّلام نقل شده است که: چون خدا بخواهد مردمان را زنده کند، چهل روز باران می‌بارد در نتیجه عضوها جمع می‌شود و گوشت‌ها می‌روید. این حوادث آسمان را نیز دستخوش تغییر و تحوّل قرار می‌دهد. انرژی خورشید سرانجام تمام شده و کور می‌شود. «واذا الشمس کُوِّرت» با خاموش شدن خورشید طبیعتاً ماه نیز خواهد گرفت.  فَإِذا بَرِقَ الْبَصَرُ (7) وَ خَسَفَ الْقَمَرُ (8) وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ. (قیامت/ 9) پس زمانی که چشم‌ها خیره گشته و ماه تیره می‌شود و خورشید و ماه یک جا جمع می‌شوند آن وقت روز قیامت است. ستارگان نیز از جمله اجرام آسمانی هستند که از بین می‌روند. " و إذا النُّجومُ انکَدَرَت: بنابراین جهان در ظلمتی عظیم فرو خواهد رفت." سپس آسمان که میخ‌ها و اجرام سنگین وزن خود را از دست داده، همچون کاغذی پاره خواهد شد. و اذا السماء انشقت(انشقاق/1) سپس مانند طوماری در هم پیچیده می‌شود . یَوْمَ نَطْوِی السّماء کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ (انبیاء/ 104)؛ در روز قیامت، خداوند آسمان را مثل طوماری که برای نوشتن مهیا شده است در هم می‌پیچد.» تمام این حوادث به اقرار قرآن به واسطه یک صیحه ایجاد می‌شود. به واسطه این صیحه تمام خلایق نیز خواهند مرد و تنها چهار ملک مقرب، یعنی حضرت عزرائیل، حضرت اسرافیل، حضرت میکائیل و حضرت جبرائیل باقی می‌مانند.

سپس خداوند به حضرت عزرائیل – علیه السّلام – امر می‌کند که آن سه ملک را قبض روح کند و بعد از آن دستور می‌دهد که او نیز بمیرد. عزرائیل صیحه‌ای می‌کشد و می‌میرد. «جز ذات بی‌زوال پروردگار کسی نماند.» در آن وقت می‌فرماید : لِمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ؛ امروز ملک و پادشاهی از برای کیست؟ کسی نیست که جواب گوید ذات اقدسش بفرماید : لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ(غافر، 16)؛ سلطنت و پادشاهی مختص پروردگار یکتا و بی‌زوال و مقتدر است.(تفسیر جامع، ج5، ص13) زمانی طولانی خواهد گذشت تا با اراده پروردگار هنگام قیامت شود در این مدت باران زیادی خواهد بارید تا جایی که آب روی سطح زمین را خواهد پوشاند. در روایات زیادی از ائمه معصومین از جمله این روایت  امام صادق علیه السّلام نقل شده است که: چون خدا بخواهد مردمان را زنده کند، چهل روز باران می‌بارد در نتیجه عضوها جمع می‌شود و گوشت‌ها می‌روید «قال اذا اراد اللهان یبعث الخلق امطر السماء علی الارض اربعین صباحا فاجتمعت الاوصال و نبتت اللحوم.»(تفسیر أحسن الحدیث، ج9، ص2( دریاها نیز در آستانۀ قیامت آتش خواهند گرفت و اذا البحار سجّرت؛ بعید نیست که آتش گرفتن دریاها متاثر از زلزله‌های عظیم روز قیامت باشد. ممکن است در اثر تکانه‌ای شدید زمین، یا گرمای شدید هوا آب‌های دریاها به دو عنصر تشکیل‌دهندۀ آن که اکسیژن و هیدروژن است تجزیه شده و مشتعل شوند. زیرا این دو عنصر هر دو به شدت قابل اشتعال هستند. آن‌گاه که وقت زنده شدن و بعث فرا می‌رسد از زمین باران نشور و زنده شدن می‌بارد و زمین، رشد یافته و بزرگ می‌شود، سپس مانند مشک آب تکان می‌خورد و خاک بشر مانند خاک طلا که مخلوط به خاک شده باشد و در آب بشویند و کره که در شیر باشد و آن را در ظرفی بزنند، به حرکت شدید زمین خارج شود، سپس خاک هر قالبی را به قالب خودش جمع می‌کند. و به هم می‌رساند، پروردگار گوشت و استخوان و رگ و پی خلایق را به آن باران برویاند و نفس‌های آن‌ها را باز آفریند. شاید یک نیروی مغناطیسی در خاک اجساد وجود دارد که با کمک نیروی آب به هم خواهند رسید. البتّه این کار زمان زیادی می‌برد و با دقت و ظرافت در طول سال‌های طولانی که در برخی از روایات اشاره به 400 سال شده است، اتّفاق می‌افتد. بنابر آیات شریفه، اعضای همین بدنه‌ای دنیوی در روز قیامت سخن گفته و به کارهایی که کرده‌اند شهادت می‌دهند. این بازیافت اجساد به حدی دقیق و ممتاز خواهد بود که حتی سر انگشتان نیز مانند روز اول تشکیل خواهد شد. بَلی قادِرینَ عَلی آن نُسَوِّیَ بَنانهُ (قیامت/4 (بلی (استخوانه‌ای او را جمع می‌کنیم) در حالی که ما قادریم که سر انگشتان او را هم منظم درست گردانیم. پس با اذن خدای قادر و توانا روح به محلّ جسد منتقل می‌شود، صورت‌ها با اذن مصوّر و صورتگر مانند هیئت نخستین بازسازی می‌شود، وقتی که درست شد چیزی را انکار نمی‌کند. هنگام قیامت که فرا رسد پروردگار می‌فرماید:‌ای حاملین عرش من زنده شوید. ایشان زنده گردند به اسرافیل امر شود در صور بدمد. چون در صور دمید ارواح خلایق داخل اجساد آن‌ها شوند ارواح مؤمنین مانند نور می‌درخشند و ارواح کفار چون ظلمت تاریک باشند.(تفسیر جامع، ج5، ص140) اکنون همه چیز برای برپایی قیامت آماده است. و تنها یک نفخه دیگر تا قیامت باقی است. انسیه نوش آبادی- بخش قرآن تبیان

***

ج) چرا برپایی قیامت همراه با اتّفاقات وحشتناک است؟

http://www.islamquest.net/fa/archive/question/fa3632

در پاسخ به این پرسش می‌توان به چند نکته اشاره نمود:

1. صحنۀ آخرت صحنۀ ظهور و تجلى هیبت و کبریایى خداوند است. خداوند در توصیف روز قیامت می‌فرماید: «(مردم را) از روز ملاقات [روز رستاخیز] بیم دهد! روزى که همه آنان آشکار مى‏شوند و چیزى از آن‌ها بر خدا پنهان نخواهد ماند (و گفته مى‏شود:) حکومت امروز براى کیست؟ براى خداوند یکتاى قهّار است! تا مردم را از روز ملاقات بیم دهد».  در آیات قرآن چند ویژگى از ویژگى‌ها‌ى قیامت بیان شده که هر کدام اشارتى است به هیبت و عظمت خداوند.  یکم: موانع مادى همچون کوه‌ها‌ برچیده می‌شود و به گفته قرآن زمین به صورت (قاعاً صَفْصَفا) هموار و بدون پستى و بلندى در می‌آید.  دوّم: دیگر همه انسان‌ها‌ از درون قبرها سربر می‌دارند و خارج می‌شوند.  سوّم: اسرار درون همگان آشکار می‌گردد**. و زمین آنچه در درون دارد بیرون می‌فرستد****.  چهارم: نامه‌ها‌ى اعمال گشوده می‌شود و محتواى آن آشکار می‌گردد****.  پنجم: اعمالى که انسان از پیش فرستاده در برابر او مجسم می‌شود****.  ششم: مسائلى را که انسان اصرار در اخفاى آن‌ها داشت ظاهر می‌گردد****.  هفتم: زمینى که روى آن اعمال انجام داده و اعضاى پیکر انسان به افشاگرى برمى‌خیزند و حقایق را بازگو می‌کنند****. و انسان‌ها با تمام وجود و هستى خویش در آن صحنه عظیم ظاهر می‌شوند و هیچ چیز مکتوم نمى ماند .** براى این‌که بدانیم در آنجا چه غوغایى برپا می‌شود کافى است فکر کنیم که اگر یک لحظه در این دنیا چنین صحنه اى برپا شود و درون و برون و خلوت و جلوت همه انسان‌ها یکى گردد، چه ولوله اى در میان خلق ایجاد خواهد شد؟ و چگونه رشته‌ها‌ى پیوند مردم از هم گسسته می‌شود؟

**2. علت بسیارى از ترس‌ها‌ و هراس‌ها‌ در آن روز ریشه در اعمال و کردار انسان دارد. انسان به خاطر رفتار ناشایستى که در این دنیا داشته است و به خاطر فزونى گناهان و انحرافات از درون دچار ترس و دهشت می‌گردد. به گونه اى که خداوند در توصیف حالات انسان می‌گوید: «در آن روز آن چنان وحشت سرتاپاى انسان را فرا می‌گیرد که مادر شیرده، کودکان شیرخوارشان را فراموش می‌کنند و هر باردارى جنین خود را بر زمین می‌نهد و مردم را مست می‌بینى، در حالى که مست نیستند ولى عذاب خداوند شدید است»**یعنى گروهى از مردم وقتی عملکرد و رفتارهاى ناشایست خود را می‌نگرند و از طرف دیگر قدرت لایزال الهی را می‌بینند، چنین حالات هولناک و دهشتناکى براى آن‌ها پیش مى‌آید. البتّه در مقابل گروه فوق افراد با تقوا و صالحى هستند که خداوند در مورد آن‌ها می‌فرماید: «کسانى که در قیامت با حسنات و کارهاى نیک وارد شوند پاداش بهتر از آن یابند و ایشان از هول و هراس قیامت ایمن می‌باشند.»همچنین اهل ایمان که کار شایسته انجام داده‌اند: «هیچ گاه هول و هراس هنگامه بزرگ قیامت آن‌ها را محزون نخواهد ساخت و فرشتگان (رحمت) با آن‌ها ملاقات خواهند کرد.» بنا براین تمام این ترس‌ها‌ و هول و هراس‌ها‌ به عملکرد انسان باز می‌گردد. در حقیقت ترس انسان در قیامت مانند ترس مجرم در دادگاه عادلانه و در دست عاملان اجراى کیفر قانونى است و کسى که جرمى ندارد در پیشگاه عدالت کاملا آسوده خاطر است. اگر انسان، مؤمن و با تقوا باشد و در این دنیا اعمال صالحی انجام داده باشد، نه در وقت جان دادن هولى دارد و نه شب اول قبر و نه هنگام قیامت نگرانى دارد. از امام حسن (ع) پرسیدند: مرگ چیست که نسبت بدان نادانند؟ فرمودند: «بزرگترین شادمانى که بر مومنان وارد مى‏شود».

** منابع و مآخذ:**

. غافر، 15 و 16، لِیُنذِرَ یَوْمَ التَّلَاقِ. یَوْمَ هُم بارِزُونَ لَا یخَفَى‏ عَلىَ اللَّهِ مِنهْمْ شَىءٌ لِّمَن الْمُلْکُ الْیَوْمَ لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّار.

. طه، 106، فَیَذَرُهَا قَاعًا صَفْصَفًا.

. طارق، 9،   یَوْمَ تُبْلىَ السَّرَائر.

. زلزال، 2، وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقَالَهَا.

. تکویر، 10، وَ إِذَا الصُّحُفُ نُشِرَت‏.

. نبا،40، یَوْمَ یَنظُرُ الْمَرْءُ مَا قَدَّمَتْ یَدَاه‏.

.انعام، 28، بَلْ بَدَا لهَم مَّا کانواْ یُخفُونَ مِن قَبْل‏.

. زلزال، 4، یَوْمَئذٍ تحُدِّثُ أَخْبارَهَا.

. ابراهیم، 21، وَ بَرَزُواْ لِلَّهِ جَمِیعًا.

. حج، 2، یَوْمَ تَرَوْنَهَا تَذْهَلُ کُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ وَ تَضَعُ کُلُّ ذَاتِ حَمْلٍ حَمْلَهَا وَ تَرَى النَّاسَ سُکارَى‏ وَ مَا هُم بِسُکارَى‏ وَ لَاکِنَّ عَذَابَ اللَّهِ شَدِید.

. نمل، 89، مَن جاء بالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیر مِّنهْا وَ هُم مِّن فَزَعٍ یَوْمَئذٍ ءَامِنُون‏.

. انبیاء 103، لَا یحَزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَکْبرَ وَ تَتَلَقَّیهُمُ الْمَلَئکَةُ‌ هذا یومُکم الذی کُنتم تُوعَدون .

. بحارالانوار، ج6، ص153. «اعظم سرور یرد على المؤمنین».

. همان، ج7، ص176. «القیامة عرس المتقین».

***

د) وقایع هفت‌گانۀ حضور انسان در قیامت

http://www.atabe.ir/shownews.php?idnews=4770

پس از زنده شدن مردگان و ورود آن‌ها به عرصۀ قیامت، قبل ازورود به بهشت و دوزخ، امورى چند تحقق خواهد یافت که قرآن و احادیث از آن‌ها خبر داده است:

نحوۀ حسابرسی

به حساب اعمال افراد، با شیوه اى خاصّ رسیدگى می‌شود، که یکى از راههاى آن همان دادن نامه اعمال هرکس به دست او است. (اسراء/۱۳ـ۱۴).

شاهدان قیامت

گذشته از این‌که در نامه اعمال هرکس، ریز و درشت کارهاى وى مذکور و منعکس است، گواهانى نیز از خارج و داخل وجود آدمى، در روز رستاخیز بر اعمال دنیوى او شهادت می‌دهند و آیات قرآن به این شاهدان اشاره شده است. گواهان خارجى عبارتند از: خدا (آل‌عمران/۹۸)، پیامبر هر امت (نحل/۸۹)، پیامبر اسلام (نساء/۴۱)، نخبگانى از امت اسلامى (بقره/۱۴۳)، فرشتگان الهى (ق/۱۸)، و زمین (زلزله/۴ـ۵). گواهان داخلى نیز عبارتند از: اعضا و جوارح انسان (نور /۲۴، فصلت/۲۰ـ۲۱)، و تجسم خود اعمال (توبه/۳۴ـ۳۵).

ترازوهای متفاوت

براى رسیدگى به حساب اعمال انسان‌ها، افزون بر آنچه گفتیم، میزان‌هاى عدل برپا می‌شود و هرکس دقیقاً به آنچه که استحقاق دارد می‌رسد، چنان‌که می‌فرماید: (وَ نَضَعُ الْمَوازِینَ القِسْطَ لِیومِ القِیامَهِ فَلا تُظْلَمُ نَفسٌ شَیئاً وَ إن کان مِثقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَل أَتَینا بِها و کَفى بِنا حاسِبینَ)(انبیاء/۴۷): روز قیامت ترازوهاى عدل را برپا می‌داریم و به هیچ وجه به کسى ستم نمى شود. اگر عمل حتى به وزن خردلى نیز باشد، آن را به حساب می‌آوریم، و حساب رسى ما کفایت می‌کند.

عبور از پل صراط

از روایات اسلامى استفاده می‌شود که در روز رستاخیز گذرگاهى عمومى وجود دارد که همگان باید از آن عبور کنند. به این گذرگاه، در لسان روایات، صِراط گفته شده است، که مفسّران آیۀ71 و 72 سورۀ مریم[(وَ إن مِنْکُمْ إِلاّوارِدُها کان عَلى رَبِّکَ حَتْماً مَقْضیّاً. ثُمَّ نُنَجّی الَّذینَ اتَّقَوا وَ نَذَرُ الظّالِمینَ فِیها جِثیّاً) (مریم/71 و ۷۲): هیچیک از شماها نیست مگر این‌که وارد آن (دوزخ) می‌شود، واین مطلب حکم قطعى خداوند است. سپس پرهیزگاران را نجات می‌دهیم، وستمگران را که به زانو در آن درافتاده‌اند، رها می‌کنیم..)] را نیز ناظر بر آن دانسته‌اند.

حجاب دوزخ و بهشت

میان بهشتیان و دوزخیان حائلى وجود دارد که قرآن از آن به «حجاب» تعبیر می‌کند. نیز در روز رستاخیز انسان‌هاى والایى بر نقطه اى مرتفع قرار دارند، که بهشتیان و دوزخیان را از سیماى هر یک می‌شناسند، چنان‌که می‌فرماید: (وَ بَیْنَهما حِجابٌ وَ عَلى الأَعرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلّاً بِسیماهُمْ)(اعراف/۴۶): میان آن دو حجاب وحائلى است و در نقاط بلند عرصه محشر مردانى قرار دارند که هر شخصى را از سیمایش می‌شناسند. این انسان‌هاى والا، به حکم روایات ما، پیامبران و اوصیاى شریف آنان می‌باشند.

پرچم پیامبر

زمانى که حسابرسى به پایان رسیده و سرنوشت افراد روشن می‌شود، آفریدگار جهان پرچمى را که به آن «لواء الحمد»مى گویند به دست پیامبر گرامى (صلى الله علیه وآله وسلم) می‌دهد، و آن حضرت پیشاپیش بهشتیان به سوى بهشت حرکت می‌کند.( بحار الانوار، ج۸، باب ۱۸، احادیث ۱تا۱۲)

حوض کوثر

در روایات متعدّد، از وجود حوض بزرگى در صحراى محشر خبر داده شده که به «حوض کوثر» معروف است؛ پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله وسلم) قبل از همگان کنار حوض مزبور مى‌آید، و رستگاران امّت، به وسیلۀ پیامبر و اهل بیت مکرّم، سلام اللّه علیهم اجمعین، از آن آب می‌نوشند.

***

ه) علائم قیامت از زبان پیامبر صلّی‌اللهُ علیه و آله و سلَّم

تاریخ انتشار : 1385/9/23

سؤال: برخی علائم قیامت که طبق فرمایش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه علیهم السلام رخ دادنش یقینی است، بیان نمایید.

پاسخ: در زیر اشاره‌ای به چند روایت که بعضی علائم قیامت را  بررسی کرده می‌نماییم:

در اخبار اهل بیت علیهم السّلام برای علائم قیامت، مطالب بسیاری وارد شده است، و اصولاً برای مقدّمات قیامت علاوه بر علائم خود آن باید دو مرحله قبلی آن طیّ شود؛ یکی ظهور حضرت قائم آل‌محمّد علیه السّلام حضرت مهدیّ محمّد بن الحسن العسکریّ عجّل الله تعالی فرجه الشّریف و دیگر رَجعَت آل‌محمّد علیهم السّلام.  برای تحقّق این دو موضوع، هیچ جای شبهه و تردید نیست. موضوع ظهور حضرت مهدیّ أرواحنا فِداه متّفقٌ علیه جمیع طوائف و مذاهب مسلمین است. و رَجعَت آل‌محمّد علیهم السّلام از مسلّمات شیعه می‌باشد، و در سابق الایّام وجه تمایز شیعه را از غیر شیعه به امامت و رَجعَت می‌دانستند. و در این زمینه در تاریخ و اخبار مطالب فراوانی است. و به طور کلّی، برای تکامل عالم و بشریّت، سه مرحله متناوب و متوالی باید پیموده شود:

** اوّل: ظُهور حضرت مهدیّ أرواحنا فِداه که در آن، بشریّت راه سریعی را به سوی کمال طیّ می‌کند.**

** دوّم: رَجعَت که در آن با پیدایش ظهورات و انوار و رجوع ائمّه علیهم السّلام به دنیا، تمام مراحل استعدادیّه مردم که در زمان آن بزرگواران، به مرحله فعلیّت نرسیده است، به فعلیّت و تحقّق می‌رسد.**

** سوّم: قیامت که موجب تکامل دو دوره سابق، و از دست دادن انّیات و طلوع صفت جلال حضرت کبریائی و مندکّ شدن هویّات و شخصیّات به ظهور حقیقت در عوالم است.**

** این سه مرحله بر یکدیگر مترتّب بوده و تا اوّلی طیّ نشود دوّمی نخواهد شد، و تا دوّمی متحقّق نگردد، سوّمی تحقّق نخواهد یافت. در بارۀ‌ علائم ظهور و علائم رَجعَت و قیامت، اخبار بسیاری وارد شده است و بزرگان در کتب ضبط نموده‌اند؛ گرچه اطمینان به صحّت همۀ آن‌ها نیست، و در آن‌ها اخبار ضِعاف بسیار است. ولی از مجموع آن‌ها اجمالاً استفاده می‌شود که هر یک از این سه مرحله از ظهور و رَجعَت و قیامت، دارای مشخّصات و علائم و آثاری مختصّ به خود هستند. علاوه بعضی از آن‌ها دارای سندهای صحیح بوده و طبق قواعد اصولیّه، از نقطه نظر پذیرش، قابل قبول است؛ چه روایاتی که از رسول اکرم صادر شده و چه از ائمّه اهل بیت سلام الله علیهم أجمعین.**

**حدیث سلمان راجع به علائم قیامت  **

**مثلاً علیّ بن ابراهیم قمی که در بیش از هزار سال پیش می‌زیسته است و تفسیر او از مصادر کتب شیعه محسوب می‌گردد، روایتی را در آن از سلمان فارسی از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم نقل می‌کند که در حِجّةُ الوداع، رسول خدا در مسجد الحرام در حالیکه حلقه‌های درِ کعبه را به دست گرفته بودند، بیان کرده‌اند. این روایت به طوری است که از مضمون آن هیچ احتمال خدشه در آن نمی‌رود. چون مطالبی را راجع به آخر زمان بیان می‌کند که در آن زمان اثری از آن نبوده است و حتّی زمینه هم برای چنین وقایعی موجود نبوده تا بتوان احتمال داد که بعداً به وجود می‌آید و بر اساس آن جعل چنین حدیثی را نمود. بنابراین، به این روایت و امثال آن در کتب متقنه حدیث و تفسیر، می‌توان اطمینان حاصل نمود و آن‌ها را از روایات دالّه بر ظهور و علائم قیامت شمرد. این روایت را در ذیل آیۀمورد عنوان از شواهد اَشراطُ‌السّاعه (نشانه‌های قیامت) آورده است. أشراط جمع شَرَط به معنای علامت است، و روایت چنین است: علیّ بن ابراهیم می‌گوید: حدیث کرد برای من پدرم (ابراهیم بن‌هاشم ) از سلیمان بن مسلّم خَشّاب از عبدالله بن جَریح مکّی از عطاء بن أبی ریاح از عبدالله بن عباس که او گفت: ما با رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم در حجّة الوداع به حجّ مشرّف شدیم. رسول خدا حلقه درِ خانه خدا را گرفت و رو به ما نموده و با سیمای مبارکش ما را مخاطب قرار داد.  فَقَالَ: أَلاَ أُخْبِرُکُمْ باشراطُ‌السّاعة؟  وَ کان أَدْنَی النَّاسِ مِنْهُ یَوْمَئِذٍ سَلْمان رَضِیَ اللَهُ عَنْهُ، فَقَالَ: بَلَی یَا رسول‌الله!  «و گفت: آیا می‌خواهید من شما را به علائم و نشانه‌های قیامت باخبر کنم؟ و در آن هنگام نزدیک‌ترین افراد به رسول خدا سلمان بود، و گفت:‌ای رسول خدا! بله ما می‌خواهیم ما را باخبر کنی!» فَقَالَ صَلَّی اللَهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ: إنّ مِنْ أَشْرَاطِ الْقِیَامَةِ، إضَاعَةَ الصَّلَوةِ، وَ اتِّباعَ الشَّهَوَاتِ، وَ الْمَیْلَ مَعَ الاْ هْوَاءِ، وَ تَعْظِیمَ الْمَالِ، وَ بَیْعَ الدِّینِ بالدُّنْیَا؛ فَعِنْدَهَا یُذَابُ قَلْبُ الْمُؤْمِنِ وَ جَوْفُهُ کَمَا یَذُوبُ الْمِلْحُ فِی الْمَاءِ، مِمَّا یَرَی مِنَ الْمُنْکَرِ فَلاَ یَسْتَطِیعُ أن یُغَیِّرَهُ. «پس از آن رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: بدرستی که از علامات قیامت آن است که مردم نماز را خراب می‌کنند، و از شهوات پیروی می‌نمایند، و تمایلشان به سوی هوای نفسانی است، مال را بزرگ می‌شمرند، و دین را به دنیا می‌فروشند. و در چنین شرائط و موقعیّتی، همان طور که نمک در آب حلّ می‌شود، دل مؤمن و اندرون او آب می‌شود و حلّ می‌گردد؛ چون منکرات را در برابر دیدگان خود می‌بیند، و قدرت تغییر و اصلاح آن‌ها را ندارد.» قَالَ سَلْمان: وَ ان هَذَا لَکائِنٌ یَا رسول‌الله؟ قَالَ صَلَّی اللَهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ:‌ای وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ! «سلمان گفت: این‌ها از اموری است که حتماً تحقّق می‌یابد؟ رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: آری، سوگند به آن کسی که جان من در دست اوست!» یَا سَلْمان! انّ عِنْدَهَا یَلِیهِمْ اُمَرَاءُ جَوَرَةٌ، وَ وُزَرَاءُ فَسَقَةٌ، وَ عُرَفَاءُ ظَلَمَةٌ، وَ أُمَنَاءُ خَوَنَةٌ. «ای سلمان! در آن وقت افرادی که بر مردم حکومت دارند و زمام آن‌ها را در دست داشته و بر آن‌ها ولایت و سیطره دارند عبارتند از حاکمانی که همۀ آن‌ها ستم‌کار و ظالمند، و وزرائی که فاسقند، و حکّام و استانداران و فرماندارانی که همه اهل جور و ستم هستند، و امینه‌ایی که همه اهل خیانتند.» فَقَالَ سَلْمان: وَ ان هَذَا لَکائِنٌ یَا رسول‌الله؟ قَالَ صَلَّی اللَهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ:‌ای وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ! «سلمان گفت: و این‌ها از امور مسلّمه‌ای است که پیدا خواهد شد؟ رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: آری سوگند به خدایی که جان من در دست اوست!» یَا سَلْمان! إنّ عِنْدَهَا یَکُونُ الْمُنْکَرُ مَعْرُوفًا؛ وَ الْمَعْرُوفُ مُنْکَرًا، وَ ائْتُمِنَ الْخائِنُ؛ وَ یُخَوَّنُ الاْ مِینُ، وَ یُصَدَّقُ الْکاذِبُ؛ وَ یُکَذَّبُ الصَّادِقُ. «ای سلمان! در آن موقعیّت کارهای بد و ناپسند در بین مردم به صورت کارهای شایسته و پسندیده در‌اید؛ و کارهای پسندیده و نیکو به صورت کارهای نکوهیده و ناپسند جلوه کند. و مردمان خیانت پیشه مورد وثوق و امانت واقع شوند؛ و به افراد امین و درست‌کار نسبت خیانت داده شود. و مرد دروغ‌گو را تصدیق کنند و به دروغ‌های او مُهر صحّت و درستی بنهند؛ و مرد راست‌گو و درست را دروغ‌گو شمارند و به گفتار او ترتیب اثر ندهند.» قَالَ سَلْمان: وَ ان هَذَا لَکائِنٌ یَا رسول‌الله؟ قَالَ صَلَّی اللَهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ:‌ای وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ! «سلمان گفت: و این‌ها مسلّماً واقع خواهد شد‌ای رسول خدا؟ رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: آری سوگند به آن کسی که جان من در دست اوست!» یَا سَلْمان! فَعِنْدَهَا إمَارَةُ النِّسَاءِ، وَ مُشَاوَرَةُ الامَاءِ، وَ قُعُودُ الصِّبْیان عَلَی الْمَنَابِرِ، وَ یَکُونُ الْکِذْبُ طُرَفًا، وَ الزَّکَوةُ مَغْرَمًا، وَ الْفَیْی ُ مَغْنَمًا، وَ یَجْفُو الرَّجُلُ وَالِدَیْهِ، وَ یَبِرُّ صَدِیقَهُ، وَ یَطْلُعُ الْکَوْکَبُ الْمُذَنَّبُ. «ای سلمان! در آن هنگام زنان بر مردان حکومت می‌کنند، و با کنیزان مشورت می‌نمایند. (یعنی در امور سیاسی، کنیزان که در خانه‌های آن‌ها هستند، مورد مشورت قرار می‌گیرند.) و بچّه‌ها، که کنایه از افراد بی‌بصیرت و بی‌دانش باشد، بر منبرها بالا می‌روند و برای مردم خطبه می‌خوانند، و زمام امور تبلیغاتی مردم را این افراد کم تجربه و کم خرد در دست می‌گیرند. و دروغ‌گویی و دروغپردازی از کارهای طُرفه و فکاهی و ظریف شمرده می‌شود. و دادن زکوه مال را ضرر، و غرامت می‌پندارند، و هر گونه دسترسی به بیت المال و ربودن اموال عامّه را غنیمت و بهره می‌شمارند. مردم با پدر و مادر خود جفا می‌کنند و به آن‌ها بی‌اعتنائی نموده، آنان را سبک می‌شمرند و از اداء حقوق واجبه و مستحسنه آن‌ها بر نمی‌آیند ولیکن با دوستان خود احسان و نیکوئی می‌نمایند. و ستاره دنباله دار در آسمان طلوع می‌کند.» قَالَ سَلْمان: وَ ان هَذَا لَکائِنٌ یَا رسول‌الله؟ قَالَ صَلَّی اللَهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ:‌ای وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ! «سلمان گفت: و این امور مسلّماً به وقوع می‌پیوندد‌‌ای رسول خدا؟ رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: آری سوگند به آن خدایی که جان من در دست قدرت اوست!» یَا سَلْمان! وَ عِنْدَهَا تُشَارِکُ الْمَرْأَةُ زَوْجَهَا فِی التِّجَارَةِ، وَ یَکُونُ الْمَطَرُ قَیْظًا، وَ یُغَیَّظُ الْکِرَامُ غَیْظًا، وَ یُحْتَقَرُ الرَّجُلُ الْمُعْسِرُ، فَعِنْدَهَا یُقَارَبُ الاسْوَاقُ، إذَا قَالَ هَذَا: لَمْ أَبِعْ شَیْئًا وَ قَالَ هَذَا: لَمْ أَرْبَحْ شَیْئًا، فَلاَ‌تری إلاَّ ذَامًّا لِلَّهِ. «ای سلمان! در آن زمان زنان با شوهرانشان در امور خارج از منزل مانند تجارت شرکت می‌کنند. و باران در تابستان می‌بارد. و مردمان بزرگ و بزرگوار پیوسته مورد خشم و غضب و غیظ قرار می‌گیرند. و مردم بی‌چیز و تنگدست مورد اهانت و تحقیر قرار می‌گیرند. در آن زمان بازارها به هم نزدیک می‌شوند . و در صورتی که محلّ خرید و فروش بسیار است همه مردم از کار و کسب خود در گله و شکوه هستند، یکی می‌گوید: من چیزی نفروختم، و دیگری می‌گوید: سودی نبردم؛ و در آن وقت می‌نگری که تمام مردم در مقام گلایه از خدا و مذمّت او هستند.» قَالَ سَلْمان: وَ ان هَذَا لَکائِنٌ یَا رسول‌الله؟ قَالَ صَلَّی اللَهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ:‌ای وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ! «سلمان گفت:‌ای رسول خدا! چنین اموری واقع می‌شود؟ رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: آری سوگند به آنکه جان من در دست اوست!» یَا سَلْمان! فَعِنْدَهَا یَلِیهِمْ أَقْوَامٌ إن تکلّموا قَتَلُوهُمْ، وَ إن سَکَتُوا اسْتَباحُوهُمْ لِیَسْتَأْثِرُوا بِفَیْئِهِمْ، وَ لِیَطَؤُنَّ حُرْمَتَهُمْ، وَ لِیَسْفِکُنَّ دِمَاءَهُمْ، وَ لِیَمْلَؤُنَّ قُلُوبَهُمْ رُعْبا، فَلاَ تَرَاهُمْ إلاَّ وَجِلِینَ خائِفِینَ مَرْعُوبِینَ مَرْهُوبِینَ. «ای سلمان! در آن زمان بر مردم حکومت می‌کنند کسانی که اگر مردم برای دفاع از حقوق خود و برای حقّ اوّلیّه خود و کوچکترین مطلبی که در آن شائبه سیادت و حرّیّت و آزادی فکر باشد، سخن گویند، آن‌ها را می‌کشند، و اگر مردم سکوت هم اختیار کنند، آنان اموال و نفوس و أعراض ایشان را مباح می‌شمرند، و برای استفاده از کار و زحمت و دسترنج آن‌ها از خوردن خون آن‌ها دریغ نمی‌کنند، و زنان و دختران ایشان را به بیگاری می‌برند و اعمال منافی عفّت انجام می‌دهند و احترام آن‌ها را پایمال می‌کنند، و خون مردم بیچاره و ضعیف را بی‌محابا و بدون پروا می‌ریزند، و در دل‌هایشان از خوف و دهشت و هراس به اندازه‌ای وارد می‌کنند که هیچکس حقّ نفس کشیدن ندارد.‌‌‌ای سلمان! در آن زمان تمام مردم رعیّت، ترسناک و خائف و وحشت زده و هراسناک خواهند بود.» قَالَ سَلْمان: وَ ان هَذَا لَکائِنٌ یَا رسول‌الله؟ قَالَ صَلَّی اللَهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ:‌ای وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ! «سلمان گفت:‌ای رسول خدا! آیا این امور واقع شدنی است ؟ رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: آری، سوگند به آن کسی که نفس من در دست اوست!» یَا سَلْمان! ان عِنْدَهَا یُؤْتَی بِشَیْءٍ مِنَ الْمَشْرِقِ وَ شَیْءٍ مِنَ الْمَغْرِبِ یُلَوَّنُ أُمَّتِی؛ فَالْوَیْلُ لِضُعَفَاءِ أُمَّتِی مِنْهُمْ، وَ الْوَیْلُ لَهُمْ مِنَ اللَهِ؛ لاَ یَرْحَمُونُ صَغِیرًا، وَ لاَ یُوَقِّرُونَ کَبیرًا، وَ لاَ یَتَجَاوَزُونَ عَنْ مُسِی ءٍ. أَخْبارُهُمْ خَنَاءٌ. جُثَّتُهُمْ جُثَّةُ ا لاْ دَمِیِّینَ، وَ قُلُوبُهُمْ قُلُوبُ الشَّیَاطِینِ. «ای سلمان! در آن زمان چیزی را از طرف مشرق برای مردم می‌آورند و چیز دگری را از طرف مغرب و بدینوسیله امّت مرا رنگ می‌کنند؛ پس‌‌ای وای بر ضعیفان امّت من از دست این ستمگران، و‌‌ای وای بر ایشان از خدا؛ به افراد کوچک و زیردست رحم نمی‌آورند، و بزرگان را توقیر و احترام نمی‌کنند و از خطاکار و شخصی که در امور شخصی بدی کند در نمی‌گذرند و او را مورد عفو و اغماض خود قرار نمی‌دهند. گفتار آنان همه فحش و زشتی است. هیکل آنان هیکل آدمی است ولی دل‌های آن‌ها دل‌های شیاطین است.» قَالَ سَلْمان: وَ ان هَذَا لَکائِنٌ یَا رسول‌الله؟ قَالَ رسول‌الله صَلَّی الله عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ:‌ای وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ! «سلمان گفت:‌ای رسول خدا! آیا این از امور مسلّمه واقع شدنی است ؟ رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: آری، سوگند به آنکه جان من در دست اوست!» یَا سَلْمان! وَ عِنْدَهَا یَکْتَفِی الرِّجَالُ بالرِّجَالِ، وَ النِّسَاءُ بالنِّسَاءِ، وَ یُغَارُ عَلَی الْغِلْمان کَمَا یُغَارُ عَلَی الْجَارِیَةِ فِی بَیْتِ أَهْلِهَا. وَ تَشَبَّهُ الرِّجَالُ بالنِّسَاءِ، وَ النِّسَاءُ بالرِّجَالِ، وَ یَرْکَبْنَ ذَوَاتُ الْفُرُوجِ السُّرُوجَ؛ فَعَلَیْهِنَّ مِنْ أُمَّتِی لَعْنَةُ الله! «ای سلمان! در آن وقت مردها به مردها اکتفا می‌کنند، و زن‌ها به زن‌ها اکتفا می‌نمایند. و در آن زمان همان طور که زن در خانه شوهرش مورد حفظ و حراست واقع می‌شود که کسی به او تعدّی نکند و در استمتاعات اختصاص به مرد خود داشته باشد، همینطور افرادی، جوانان تازه به سنّ رسیده و أمرد (زن‌صفت) را به خود اختصاص داده در اعمال نامشروع مورد حراست و حفظ خود قرار می‌دهند تا کسی دیگر به آن‌ها توجّهی نکند. مردها خود را شبیه به زنان می‌کنند، و زنان خود را شبیه به مردان می‌نمایند. و افرادی که دارای رَحِم هستند و برای تولید مثل آفریده شده‌اند که منظور زنان می‌باشند، سوار بر زین‌ها می‌شوند؛ پس بر آن زنان از امّت من لعنت خدا باد.» قَالَ سَلْمان: وَ ان هَذَا لَکائِنٌ یَا رسول‌الله؟ فَقَالَ صَلَّی اللَهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ:‌ای وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ! «سلمان گفت:‌ای رسول خدا! این‌ها از امور واقع شدنی هستند؟ رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: آری سوگند به آن کسی که جان من در دست اوست!» یَا سَلْمان! ان عِنْدَهَا تُزَخْرَفُ الْمَسَاجِدُ کَمَا تُزَخْرَفُ الْبِیَعُ وَ الْکَنَائِسُ، وَ تُحَلَّی الْمَصَاحِفُ، وَ تُطَوَّلُ الْمَنَارَاتُ، وَ تَکْثُرُ الْصُّفُوفُ بِقُلُوبٍ مُتَباغِضَةٍ وَ أَلْسُن مُخْتَلِفَةٍ. «ای سلمان! در آن وقت مساجد را زینت می‌کنند همچنان‌که معبدهای نصاری و یهود را زینت می‌کنند، و قرآن‌ها را به زیور و شکل و نقّاشی‌ها آراسته و پیراسته می‌کنند، و مناره‌ها و مأذنه‌های مساجد را بلند می‌سازند تا إشراف بر خانه‌های اطراف پیدا می‌کند، و صف‌های نماز جماعت بسیار می‌شود و مردم در این نمازها زیاد شرکت می‌کنند ولی با دل‌هایی پر از کین و حسد و عداوت با یکدیگر، و با زبانه‌ایی منافقانه و سخنه‌ایی مزوّرانه و آلوده به نیّت‌های فاسده.» قَالَ سَلْمان: وَ ان هَذَا لَکائِنٌ یَا رسول‌الله؟ قَالَ صَلَّی اللَهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ:‌ای وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ! «سلمان گفت:‌ای رسول خدا! آیا این‌ها واقع می‌شوند؟ رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: آری سوگند به آنکه نفس من در دست قدرت اوست!» وَ عِنْدَهَا تَحَلَّی ذُکُورُ أُمَّتِی بالذَّهَبِ، وَ یَلْبَسُونَ الْحَرِیرَ وَ الدِّیباجَ، وَ یَتَّخِذُونَ جُلُودَ النُّمُورِ صَفَاقًا! «در آن وضعیّت، مردان امّت من خود را به طلا زینت می‌کنند، و لباس حریر و دیبا می‌پوشند، و پوست پلنگ را برای خود جامه می‌کنند.» قَالَ سَلْمان: وَ ان هَذَا لَکائِنٌ یَا رسول‌الله؟ قَالَ صَلَّی اللَهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ:‌ای وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ! «سلمان گفت: آیا این‌ها از امور واقع شدنی است‌ای رسول خدا؟ رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: آری سوگند به آنکه جان من در دست قدرت اوست!» یَا سَلْمان! وَ عِنْدَهَا یَظْهَرُ الرِّبا، وَ یَتَعَامَلُونَ بالْغَیْبَةِ **وَ الرُّشَی. وَ یُوضَعُ الدِّینُ، وَ یُرْفَعُ الدُّنْیَا. «ای سلمان! در آن موقع رباخوری در بین مردم ظاهر و آشکارا می‌گردد، و مردم با یکدگر با غیبت و رشوه معامله می‌کنند. و دین در نزد مردم ضعیف و به درجات نازلی پائین می‌آید، ولیکن دنیا قویّ و به درجات عالی در بین مردم بالا می‌رود.» قَالَ سَلْمان: وَ ان هَذَا لَکائِنٌ یَا رسول‌الله؟ فَقَالَ صَلَّی اللَهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ:‌ای وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ! «سلمان گفت:‌ای رسول خدا! آیا این‌ها از امور واقع شدنی است ؟ رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: آری سوگند به آنکه جان من به دست اوست!» یَا سَلْمان! وَ عِنْدَهَا یَکْثُرُ الطَّلاَ قُ، فَلاَ یُقَامُ لِلَّهِ حَدٌّ؛ وَ لَنْ یَضُرَّ الله شَیْئًا. «ای سلمان! در آن زمان طلاق زیاد واقع می‌شود، و حدّ الهی جاری نمی‌گردد؛ و این‌ها ابداً به خداوند ضرری نمی‌رساند.» فَقَالَ سَلْمان: وَ ان هَذَا لَکائِنٌ یَا رسول‌الله؟ قَالَ صَلَّی اللَهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ:‌ای وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ! «سلمان گفت:‌ای رسول خدا! آیا این مسلّماً واقع می‌شود؟ رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: آری سوگند به آنکه جان من در دست اوست!» یَا سَلْمان! وَ عِنْدَهَا تَظْهَرُ الْقَیْنَاتُ وَ الْمَعَازِفُ، وَ یَلِیهِمْ أَشْرَارُ أُمَّتِی. «ای سلمان! در آن زمان زنان آوازه خوان در بین مردم به هم می‌رسد، و استعمال آلات موسیقی رواج پیدا می‌کند، و بر مردم، شریرترین افراد از امّت من حکومت می‌کنند.» قَالَ سَلْمان: ان هَذَا لَکائِنٌ یَا رسول‌الله؟ قَالَ صَلَّی اللَهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ:‌ای وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ! «سلمان گفت:‌ای رسول خدا! آیا این امر واقع می‌شود؟ رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: آری سوگند به آنکه جان من در دست اوست!» یَا سَلْمان! وَ عِنْدَهَا یَحُجُّ أَغْنِیَاءُ أُمَّتِی لِلنُّزْهَةِ، وَ یَحُجُّ أَوْسَاطُهَا لِلتِّجَارَةِ، وَ یَحُجُّ فُقَرَاؤُهُمْ لِلرِّئَاءِ وَ السُّمْعَةِ. فَعِنْدَهَا یَکُونُ أَقْوَامٌ یَتَعَلَّمُونَ الْقُرْءَان لِغَیْرِاللَهِ، وَ یَتَّخِذُونَهُ مَزَامِیرَ. وَ یَکُونُ أَقْوَامٌ یَتَفَقَّهُونَ لِغَیْرِالله. وَ یَکْثُرُ أَوْلاَدُ الزِّنَاءِ. وَ یَتَغَنَّوْنَ بالْقُرْءَان. وَ یَتَهَافَتُونَ بالدُّنْیَا. «ای سلمان! در آن زمان، اغنیاء و ثروتمندان امّت من که به حجّ می‌روند برای تفریح و تفرّج است، و حجّ متوسّطین از امّت برای تجارت و خرید و فروش است، و حجّ فقراء از امّت من برای خودنمائی و صیت و شهرت است. در آن هنگام بسیاری از افراد مردم قرآن را برای غیر خدا یاد می‌گیرند، و قرآن را به صورت آهنگ موسیقی در مزمار و آلات موسیقی می‌نوازند. و دستجات و گروه‌هایی هستند که برای غیر خدا به دنبال علوم دینیّه اسلامیّه می‌روند و برای فقاهت تلاش می‌کنند. و اولاد زنا در بین مردم بسیار پدید می‌آید. و قرآن را به صورت لهو و با صوت تغنّی غیر مشروع می‌خوانند. و همگی مردم برای رسیدن به دنیا و شئون دنیا کوشش می‌کنند و مسابقه می‌دهند، و سعی می‌کنند تا بتوانند در امور دنیا از یکدیگر پیشی گیرند.» قَالَ سَلْمان: وَ ان هَذَا لَکائِنٌ یَا رسول‌الله؟ قَالَ صَلَّی الله عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ:‌ای وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ! «سلمان گفت:‌ای رسول خدا! آیا این‌ها از امور حتمیّه است؟ رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: آری سوگند به آن کسی که نفس من در دست اوست!» یَا سَلْمان! ذَاکَ إذَا انتهِکَتِ الْمَحَارِمُ، وَ اکْتُسِبَتِ الْمَـَاثِمُ، وَ سُلِّطَ الاْشْرَارُ عَلَی الاْخْیَارِ، وَ یَفْشُو الْکِذْبُ، وَ تَظْهَرُ اللَجَاجَةُ، وَ تَفْشُو الْفَاقَةُ، وَ یَتَباهَوْنَ فِی اللِباسِ، وَ یُمْطَرُونَ فِی غَیْرِ أَوان المَطَرِ، وَ یَسْتَحْسِنُونَ الْکُوبَةَ وَ الْمَعَازِفَ وَ یُنْکِرُونَ الاْمْرَ بالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ، حَتَّی یَکُونَ الْمُؤْمِنُ فِی ذَلِکَ الزَّمان أَذَلَّ مَنْ فِی الاْمَّةِ، وَ یُظْهِرُ قُرَّاؤُهُمْ وَ عُبادُهُمْ فِیمَا بَیْنَهُمُ التَّـلاَوُمَ. فَأُولئکَ یُدْعَوْنَ فِی مَلَکُوتِ السَّمَوَاتِ: الاْرْجَاسَ وَ الانجَاسَ. «ای سلمان! در آن زمان پرده عصمت مردم پاره می‌شود، و محرّمات الهیّه به جای آورده می‌شود، و حریم عفاف دریده می‌گردد، و معصیت‌های خدا رائج می‌گردد، و بدان و اشرار بر اخیار و خوبان تسلّط پیدا می‌کنند، و دروغ علناً رائج و در بین توده مردم شایع می‌شود، و لجاج و خودسری و استکبار ظاهر می‌گردد، و نیازمندی و احتیاج، همه توده‌ها را فرا می‌گیرد. مردم به لباس خود بر یکدیگر فخریّه و مباهات می‌کنند، و بارانه‌ای فراوان در غیر فصل باران پیدا می‌شود، و اشتغال به لهو و لعب از قبیل بازی کردن با باطل و تار و آلات موسیقی را امری پسندیده و نیکو می‌شمرند و امر به معروف و نهی از منکر را گذشته از آنکه به جای نمی‌آورند، امر نکوهیده و ناپسند می‌دانند. زمانه و وضعیّت محیط در آن زمان به قدری انحطاط پیدا می‌کند که مردمان مؤمن و استوار با ایمان راستین در آن زمان از تمام افراد امّت پست‌تر و حقیرتر و ذلیل‌تر خواهند بود. و در بین زهّاد و عباد و همچنین در بین علماء و قُرّائشان حسّ بدبینی و بدخواهی ظهور نموده و پیوسته در صدد عیب جوئی و ملامت از یکدگر بر می‌آیند. این چنین افرادی با چنین روحیّه و عادتی و با چنین ملکات و صفاتی در ملکوت آسمان‌ها به أرجاس و أنجاس یعنی موجودات پلید و کثیف و نجس خوانده می‌شوند.» قَالَ سَلْمان: وَ ان هَذَا لَکائِنٌ یَا رسول‌الله؟ فَقَالَ رسول‌الله صَلَّی الله عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ:‌ای وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ! «سلمان گفت:‌ای رسول خدا! آیا این‌ها واقع شدنی است ؟ رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: آری سوگند به آن خدایی که جان من در دست اوست!» یَا سَلْمان! فَعِنْدَهَا لاَ یَخْشَی الْغَنِیُّ إلاَّ الْفَقْرَ، حَتَّی ان السَائِلَ لَیَسْأَلُ فِیمَا بَیْنَ الْجُمُعَتَیْنِ، لاَ یُصِیبُ أَحَدًا یَضَعُ فِی یَدِهِ شَیْئًا. «ای سلمان! در آن هنگام افراد ثروتمند و متموّل بیش از همه کس از فقر نگرانند، به فقراء و ضعفاء کمکی نمی‌شود و کسی بر آنان رحمت نمی‌آورد، حتّی افراد سائل در طول مدّت یک هفته که از این جمعه تا آن جمعه باشد سؤال می‌کنند و کسی پیدا نمی‌شود که در دست آنان چیزی گذارد.» قَالَ سَلْمان: وَ ان هَذَا لَکائِنٌ یَا رسول‌الله؟ قَالَ صَلَّی اللَهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ:‌ای وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ! «سلمان گفت:‌ای رسول خدا! آیا این‌ها شدنی است ؟ رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: آری سوگند به خدایی که نفس من در دست قدرت اوست!» یَا سَلْمان! عِنْدَهَا یَتکلّم الرُّوَیْبِضَةُ. فَقَالَ: وَ مَا الرُّوَیْبِضَةُ یَا رسول‌الله فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی؟ قَالَ صَلَّی الله عَلَیْهِ و آلِهِ وَ سَلَّمَ: یَتکلّم فِی أَمْرِ الْعَامَّةِ مَنْ لَمْ یَکُنْ یَتکلّم. فَلَمْ یَلْبَثُوا إلاَّ قَلِیلاً حَتَّی تَخُورَ الاْرْضُ خَوْرَةً، فَلاَ یَظُنُّ کُلُّ قَوْمٍ إلاَّ انها خارَتْ فِی نَاحِیَتِهِمْ، فَیَمْکُثُونَ مَا شَاءَ الله ثُمَّ یُنْکَتُونَ فِی مَکْثِهِمْ، فَتُلْقِی لَهُمُ الاْرْضُ أُفْلاَذَ کَبِدِهَا. قَالَ: ذَهَبٌ وَ فِضَّةٌ، ثُمَّ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إلَی الاْسَاطِینِ، فَقَالَ: مِثْلُ هَذَا. فَیَوْمَئِذٍ لاَ یَنْفَعُ ذَهَبٌ وَ لاَ فِضَّةٌ. فَهَذَا مَعْنَی قَوْلِهِ: فَقَدْ جاء أَشْرَاطُهَا. «ای سلمان! و در آن موقعیّت «رویبضه » تکلّم می‌کند و سخن می‌گوید: سلمان گفت: فدایت شود پدرم و مادرم‌‌ای رسول خدا! مراد از رویبضه چیست؟ رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: در امور اجتماعی مردم و اوضاع عامّه کسی تکلّم می‌کند و ارشادات مردم را به عهده دارد که شان او ارشاد و هدایت و ولایت بر مردم نیست. چون این قضایا واقع گردد و این علائم تحقّق یابد دیگر مدّت درازی به طول نمیانجامد، بلکه درنگ نمی‌کنند مردم، مگر زمان اندکی که ناگهان زمین صیحه عجیبی می‌کشد، و این صدا و صیحه به طوری تمام بسیط زمین را فرا می‌گیرد که هر کس چنین می‌پندارد که این صیحه در ناحیه و موطن او واقع شده است. و پس از صیحه به قدری که خداوند اراده‌اش تعلّق گیرد، باز مردم در روی زمین درنگ می‌کنند، و در این اقامت و درنگ دچار گرفتاری‌ها و مشقّات و تکان‌ها می‌گردند. و زمین پاره‌های جگر خود را بیرون می‌ریزد، و منظور از پاره‌های جگر طلاها و نقره‌هاست. حضرت رسول اکرم در این حال با دست خود اشاره کردند به ستونه‌ایی که در آنجا نصب شده بود و فرمودند: پاره‌های جگر زمین و قطعات طلا و نقره مثل این ستون‌ها.  امّا در آن روز، دیگر طلا و نقره فائده‌ای ندارد، و اینست معنای گفتار خدای تعالی: فَقَدْ جاء أَشْرَاطُهَا پس به درستی که حقّاً علائم قیامت به وقوع پیوسته است.»

** صدوق رحمة الله علیه در کتاب «خصال » از أبوالطُّفَیل از حُذَیفة ابن أُسَید روایت کرده است که او گفت: ما جماعتی بودیم که از شرائط و علامات قیام قیامت بحث و مذاکره می‌کردیم. رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم که در غرفه‌ای نزدیک به ما بود، بر ما اشراف نموده و از بحث ما مطلّع شد و سپس فرمود: لاَ تَقُومُ السَاعَةُ حَتَّی تَکُونَ عَشْرُ ءَایَاتٍ: الدجّال، وَ الدُّخان، وَ طُلُوعُ الشَّمْسِ مِنْ مَغْرِبِهَا، وَ دَابَّةُ الاْرْضِ، وَ یَأْجُوجُ وَ مَأْجُوجُ وَ ثَلاَثُ خُسُوفٍ: خَسْفٌ بالْمَشْرِقِ وَ خَسْفٌ بالْمَغْرِبِ وَ خَسْفٌ بِجَزِیرَةِ الْعَرَبِ، وَ نَارٌ تَخْرُجُ مِنْ قَعْرِ عَدَنٍ تَسُوقُ النَّاسَ إلَی الْمَحْشَرِ، تَنْزِلُ مَعَهُمْ إذَا نَزَلُوا وَ تَقِیلُ مَعَهُمْ إذَا قَالُوا.** «ساعت قیامت فرا نمی‌رسد مگر آنکه ده آیه از آیات الهیّه به ظهور می‌پیوندد: دجّال، و پیدایش دودی در آسمان، و طلوع خورشید از مغرب، و پیدا شدن دابّة الارض، و خروج یأجوج و مأجوج، و سه شکاف و فرو رفتگی در زمین: یک فرو رفتگی در ناحیه مشرق و یک فرو رفتگی در ناحیه مغرب و یک فرو رفتگی در جزیرة العرب، و آتشی از آخر و نهایت عدن پیدا می‌شود که مردم را به سوی محشر سوق می‌دهد؛ هر جا که مردم پائین آیند، آن هم با مردم پائین می‌آید، و هر جا که مردم قیلوله کنند (یعنی برای استراحت قبل از ظهر بیارمند) آن هم با آنان قیلوله می‌نماید.» باری، از علائم ظهور قیامت در این حدیث 9 عدد بیان شده است، و البتّه دهمی نزول حضرت عیسی بن مریم علی نبیّنا و آله و علیهما السّلام است. و شاهد بر این گفتار آنکه این حدیث را در «صحیح مسلم » از أبوالطّفیل از حذیفة بن أسید غِفاری آورده است و علاوه بر نُه فقره‌ای که ما در اینجا ذکر کردیم نزول عیسی بن مریم را ذکر کرده است. و شاهد دیگر آنکه در «خصال » صدوق با سند متّصل خود روایت می‌کند از حذیفة بن أسید یَقُولُ: سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلَّی اللَهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: عَشْرُ ءَایَاتٍ بَیْنَ یَدَیِ السَاعَةِ: خَمْسٌ بالْمَشْرِقِ وَ خَمْسٌ بالْمَغْرِبِ. فَذَکَرَ الدَّابَّةَ، وَ الدجّال، وَ طُلُوعَ الشَّمْسِ مِنْ مَغْرِبِهَا، وَ عِیسَی بْنَ مَرْیَمَ عَلَیْهِ السَّلاَ مُ، وَ یَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ، وَ انّهُ یَغْلِبُهُمْ وَ یُغْرِقُهُمْ فِی الْبَحْرِ؛ وَ لَمْ یَذْکُرْ تَمَامَ ا لاْ یَاتِ. «حذیفه می‌گوید: از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم شنیدم که می‌فرمود: ده آیه‌ قبل از قیامت به وقوع خواهد پیوست: پنج آیه در جانب مشرق، و پنج آیه در جانب مغرب. و سپس رسول خدا قضیّه دابّه، و قضیّه دجّال، و طلوع خورشید از سمت مغرب، و قضیّه عیسی بن مریم علیه السّلام و یأجوج و مأجوج را و این‌که بر ایشان غلبه پیدا می‌کند و آن‌ها را در دریا غرق می‌سازد را ذکر فرمود؛ و بقیّه آیات را ذکر نفرمود.» این روایتی را که با این إسناد ذکر کردیم، راجع به فقرات مختلفه آن در بارۀ‌ دجّال و نزول عیسی بن مریم و آمدن یأجوج و مأجوج و انحلال زمین و غیرها، روایات بسیاری وارد شده است، با سندهای مختلف و مضامین متفاوت، و می‌توان اجمالاً آن‌ها را از آیات قرآن کریم نیز استنتاج کرد.

منابع:

«تفسیر علیّ بن ابراهیم » طبع سنگی، از ص627 تا ص629؛ و در تفسیر «المیزان » ج5، از ص432 تا ص435 در ذیل آیۀ54 از سورۀ 5: مائدة، از «تفسیر علیّ بن ابراهیم » نقل کرده‌اند.

[2]  

و) رستاخیز در اسلام

https://fa.wikipedia.org/wiki

اعتقاد به روز رستاخیز، (به ** : یومُ‌القیامة( همچنین برای بسیار مهم است. آن‌ها بر این باورند که زمان قیامت توسّط خداوند از پیش تعیین شده اما برای انسان ناشناخته‌است.(14) سختی‌های قبلی و در طول محاکمه قیامت در قرآن و حدیث شرح داده شده، و همچنین در تفسیر دانشمندان اسلامی به آن اشاره شده‌است. قرآن بر رستاخیز جسمانی تأکید دارد، عقیده‌ای که یک وجه تمایز نسبت به فهم مرگ در دوران پیش از ظهور اسلام محسوب می‌شود.(15)** در سورۀ بقره به زنده شدن مرده‌ای که بنی‌اسرائیل پس از کشتن وی در آن درگیری داشتند با زدن بخشی از بدن قربانی** اشاره شده است و در ادامه خداوند می‌فرماید: «و گفتیم بزنید به او به بخشی از آن بدین‌گونه زنده می‌کند خداوند مردگان را و نشان می‌دهد آیه‌هایش را باشد که خردتان را به کار گیرید»(سورۀ بقره، آیۀ۷۳)**

از دیدگاه شیعه

**در اصطلاح **** و در عقیده **، پیش از قیامت و به هنگام **** امام دوازدهم، خداوند گروهی از مردگان را به همان صورتی که قبلاً در دنیا بوده‌اند به دنیا برمی‌گرداند، گروهی را عزیز و گروهی را ذلیل می‌کند و **** را بر اهل باطل غلبه داده، داد مظلومان را از ستمگران می‌گیرد.(17) آن‌ها این باور خود را به برخی آیات **** و روایات نسبت می‌دهند.

[نشانه‌های رستاخیز (19)]

۱- قبل از پایان جهان: پیش از پایان جهان براساس روایات اسلامی تحوّلات زیر صورت می‌پذیرد ظهور پیامبر آخِرُالزَّمان- شقّ القمر- ظهور دجّال- رواج دروغ و افترا- حلال شدن رشوه- سوارشدن زنان بر وسائل سواری- رجوع به زنان برای مشورت- مشارکت زنان در امور تجاری-شباهت مردان به زنان- شیوع لواط و سحق- شیوع بیماری‌های صعب العلاج- خروج۶۰ نبیّ کذّاب-رواج فساد- قحطی- خروج سفیانی- قتل حسنی- قتل نفس ذکیّه(هاشمی)- خروج یمانی- نزول عیسی- قیام مهدی- ظهور مغربی- رَجعَت علی بن ابیطالب و حسین بن علی (دابة الارض)- فراگیری دود ** و**

**۲- درپایان جهان (صور اوّل): در پایان جهان توسّط **فرشته خداوند در شیپور دمیده خواهدشد و یا به طبل نواخته می‌شود و جهان در خاموشی مطلق قرار می‌گیرد، قرآن بخشی از حوادث صور اوّل رابیان داشته است. متلاشی شدن کوه‌ها- انفجار دریاها- زلزله عظیم- تاریک شدن خورشید و ماه و ستارگان- شکافتن کرات- صاف شدن زمین- آسمان چون فلز گداخته می‌شود پس از رویداد فوق بمدت۴۰سال جهان در سکوت مطلق فرومی‌رود که به برزخ عالم هستی معروفست وسپس صور دوّم توسّط اسرافیل یا خود حق تعالی نواخته می‌شود و جهان دوباره زنده می‌گردد به آیه‌ قرآن توجّه فرمائید (22) و .

۳- در آغاز رستاخیز (صور دوّم(: پس از نواخته شدن صور دوّم جهان رستاخیز آغاز می‌گردد. قرآن کریم از حوادث آغاز جهان رستاخیز تعابیر بسیاری دارد که بخشی از آن‌ها اشاره می‌گردد. مردم به همانند پروانه‌های پراکنده‌اند- آنچه درسینه‌ها‌ست پدیدار می‌شود- زلزله زمین و خروج بارهای آن- زمین اخبار خود را می‌دهد- انسان از خود می‌پرسد چه خبرست- آمدن مردم دسته دسته برای دیدن اعمال خود- از نعمت‌های خداوند بازخواست می‌شود- آن روز سودی ندارد- کسی عذاب کسی را نمی‌پذیرد- کسی بند کسی را باز نمی‌کند- روزی که نه مال یاور انسان است نه فرزند- در آن روز رشوه و هدیه کمکی نمی‌کند- مجرمان با علائم‌شان شناخته می‌شوند و با موی پیشانی گرفته و به جهنم برده می‌شوند- هر امتی با امام خود می‌آید- در آن روز هر بارداری بار خود را زمین می‌گذارد و هر صاحب جمعی از جمع خود غافل می‌شود- در آن روز مردم دو دسته‌اند دست‌های نامه اعمالشان به دست راست که اصحاب الیمین یا اصحاب المیمنه‌اند آنان دربهشت برین جای دارند و دسته دیگر نامه اعمال از پشت و به دست چپ آنان داده می‌شود آنان اصحاب الشمال یا اصحاب المشئمه‌اند و جایگاه آنان دوزخست- چهره‌های ابرار شادان و چهره‌های فجّار غمگین و غبارآلود است- گروهی دیگر مقرَّبین یا سابقیناند که در جایگاه ویژه‌ای قراردارند- در آن روز اعضا و جوارح و پوست بدن شهادت می‌دهند- برخی کورند زیرا در دنیا خدا را فراموش کرده بودند برخی به صورت بوزینه و یا سایر حیوانات به دلیل اعمالشان- مقدّرات هرکس طوق گردن اوست- در آن روز دل‌ها به حنجره می‌رسد و آرزوی بازگشت به دنیا می‌شود.(23) و

مدت توقف در رستاخیز

قرآن کریم خداوند را سریع الحساب بیان می‌کند. در سورۀ یس آیۀ۵۱ الی ۵۴ خداوند می‌فرماید: «و در سور (درست آن صور است- مؤلف مجموعه) دمیده می‌شود پس در آن هنگام آن‌ها از قبرها به سوی پروردگارشان جاری می‌شوند ۵۱ می‌گویند‌ای وای بر ما چه کسی ما را برانگیخت از قبرمان این چیزی است الرحمن وعده داده و راست گفتند فرستاده شدگان ۵۲ نیست آن مگر یک نعره‌ای پس در آن لحظه آن‌ها در نزد ما جمع شدگانی حاضرند ۵۳ پس امروز بر هیچ نفسی ظلم نخواهد شد و جزا نمی‌بینید مگر آنچه که می‌کردید ۵۴»

منابع و مأخذ:

1. .

2. .

3. .

4. **پیام قرآن **

5. 82 و83نمل

6. کتاب معاد دستغیب

7. 68زمر- 158انعام- 47کهف- 99کهف- 105تا117طه- 96انبیا- 82و83نمل- 10و11دخان- 18محمّد- 9و10طور- 1تا11واقعه- 13تا18حاقه- 14مزمل- 8تا10مدثر-8تا14مُرسِلات- 6تا14نازعات- 1تا14و18تکویر- 1تا4انفطار- 1تا5انشقاق- 21تا23فجر-1تا6زلزال- 1تا6قارعه

***

ز) اوضاع روز قیامت

http://saeidesbat.tebyan.net/post/43

وضـعـیـت آسمان در آغـاز قـیامـت

«وقتی آسمان (منظومه شمسی) از هم گسیخته شود، مانند "گـُلی به شکلِ روغنِ ته مانده غذای سرخ کرده" خواهـد شد (رحمن: 37)». «روزیکه آسمان مانند چیزگداخته (یا روغن گداخته) شود ( معارج 8)».****(«دِهان» بمعنی: روغنِ سرخِ روشن، باقیمانده روغن، ته مانده روغن خوراک سرخ کرده شده ــ روغن مالیدنی ــ جای لیز و لغزنده ــ چرم سرخ ــو ابزار روغن مالی است. و همینطور یکی از دو جمع «دُهن» است. دُهن روغن جامد است، (به روغن مایع «زیت» گفته می‌شود و به روغن جوشان و گداخته«مُهل»). دُهن همینطور به باران ضعیف گفته می‌شود(بارانی که زمین را کمی‌چرب و نرم می‌کند).

«مُهل» بمعنی: چیزی است که با آرامش با آن کار و برخورد می‌شود. و در معنی دوّم خود به: هر چیز داغ و گداخته(از جمله روغن داغ و گداخته) ــ چرک، زرداب ــ طلا، نقره ــ چیزیکه قطره قطره می‌چکد ــ و اشیائی که در تنور به نان می‌چسبند، اطلاق شده است. وقـتی خورشید گسترش پیدا می‌کند، برخی از سیارات را می‌بلعد و برخی دیگر باقی می‌مانند. و مـنظـومه شمسی از هم گسیخته می‌شود، و همان طور که قرآن آن را توصیف نموده و در تصویر می‌بینیم مانند "روغـن تـه مانـده خـوراک سـرخ کرده" و مانند"روغن یا چـیـز گـداخـتـه" خـواهـد شـد. مردگان زنده خواهند شد و رستگار شوندگان نجات داده خواهند شد روز قیامت پس از دمیده شـدن دوباره در شـیـپـور مردگان زنـده می‌شونـد. پـس از حـسـاب و کـتـاب، کـسانی که رسـتگار می‌شوند از شرایطی که دیدیم نجات داده می‌شوند ولی کـسانی که رستگار نمی‌شوند همانـجا جا گـذاشـتـه می‌شوند.

«روز قیامت می‌بینی "کسانیکه خـدا را دروغ پنداشتند"روسـیـاه شـده‌اند. آیـا جای افراد متکبر نباید در جهنم باشد؟! ولی کسانیکه نیک زندگی کردند خدا آن‌ها را با رسـتـگاریشان از آن شرایط بیرون خواهد برد. نه آسیبی خواهند دید و نه خودشان اندوهِ چیزی را خـواهند داشت»!

«و خواهند گفت: به آن ایمان آوردیم! ولی چطور می‌خواهند چیزی که در فاصله دور در پرواز است را با دست بگیرند»؟ در روز رستاخیز کسانیکه به آن ایمان نیاورده بوده‌اند وقـتی آن را ببینند می‌گویند: به آن ایمان آوردیم! قرآن ایمان آوردن آن‌ها در آن نقطه را به «با دست گرفتن پرنده درحال پرواز درفاصله دور» تشبیه کرده، که امری غیر ممکن است. یعنی آنجا وقت ایمان آوردن نیست و ایمان آن‌ها پذیرفـته نخواهد شد!  و در شـیـپـور دمیده خواهد شد و هـر کـه در زمین و سـیارات باشد بیهـوش شده و می‌میرد غیر از آنکه خدا آن را استثناء کرده باشد». نکات آیه:

**1ـــ صدا انسان را بیهوش می‌کند و می‌کشد: واحد اندازه گیری شدت صدا دسیبل است. پائین‌ترین صدائی که انسان می‌تواند بشنود20 دسیبل است. هنگامیکه شدت سر و صدا نزدیک 45 دسیبل است انسان به آسودگی نمی‌تواند بخوابد، نزدیک 85 دسیبل دردهای گوش آغاز می‌شود. در سر و صداهای نزدیک به 90 دسیبل آدم نمی‌بایست 8 ساعت بیشتر در آن فضا بماند، در 100 دسیبل نمی‌بایست بیش از دو ساعت بماند، در 110 دسیبل نمی‌بایست بیش از نیم ساعت بماند، و به 160 دسیبل که برسد آدم کر می‌شود. در شدت سر و صدای دستگاهای ما فوق صوت که به 200 دسیبل می‌رسد بافت‌ها‌ی خیلی از جانواران دریائی دریده می‌شود و می‌میرند. پرنده بلدرچین اگر صدای رعد شدید بشنود می‌میرد. فـشار موج بالای 200 دسیبل برای انسان کشنده است. مثلاً انفجار یک بمب اتم در فـاصله 500 متری می‌تواند انسان را بکشد. (البتّه گرمای آن در آن فاصله کشنده‌تر است ولی در صورت کشته نشدن با گرمای آن از صدای آن می‌میرد). **

2ـــ هنگام قیامت کسانی در سیارات خواهند بود: موقعیت عـلـمی انسان امـروز و رفـتن وی بـه مـاه درسـتی رفــتـن انسان به سیارات دیگر و بودن وی در آن‌ها را تأیید می‌کند.

تأثیرات زلزله روی موجودات زنده:

«مـردم! رهنمودهای آفریدگار خود را به کار بگیرید که لرزش روز رستاخیزلرزشی بی‌سابقه است ـــ روزی که با آن مواجه شوید: هر شـیر دهنده در حال شیر دهی شیرخوار خود را رها می‌کند وهر ماده بارداری وضع حمل می‌کند، و مردم را مست می‌بینی درحالیکه مست نیستند بلکه مجازات خـدا طولانی است».

نکات آیـه:

1ـــ زلزله باعث وضع حمل می‌شود، انسان را مست می‌کند، باعث رها نمودن شیردهی می‌شود:موجهای صوتی با تناوب ضعیف، با تواتر و تناوب ضعیف‌تر از شنوائی بشر (مادون صوت) با 7 ــ 15 نوسان در هر ثانیه، بیش از آنچه شنیده شوند احساس می‌شوند و روی موجودات زنده تأثیر می‌گذارند. نمونه این نوع تواتر و تناوبِ صوتی زلزله‌ها‌ هستند. زلزله در صورت شـدید بودن و طول کشیدن از جمله همین تأثیراتی که در آیه‌ بیان شده را روی انسان می‌گذارند. کسی که در حال شیردادن به نوزاد است شیر دهی نوزاد را رها می‌کند. کسی که باردار است وضع حمل می‌کند. و انسان گیج و منگ می‌شود یا به توصیف قرآن "مست" به نظر می‌رسد.

2ـــ روز رستاخیز با زلزله بی‌سابقه همراه خواهد بود:

زمین از جهت غرب در جهت شرق بدور خود می‌چرخد که این امر یکی ازدلایل ایجاد شب و روز در روی زمین است. هر صد سال یک هزارم ثانیه از سرعت حرکت زمین بدور خود کاسته می‌شود (به عبارتی هر یک قرن یک هزارم ثانیه به طول روز اضافه می‌شود). طوری که حدوداً 4 هزار میلیون سال پیش سرعت زمین آن قدر زیاد بوده است که طول شب و روز 4 ساعت بوده است. نتیجه کم شدن از سرعت زمین اینست که روزی زمین از حرکت باز خواهد ایستاد و بعد به سمت عکس حرکتِ کنونی خود حرکت خواهد کرد (یعنی از شرق به غرب)، و خورشید نیز از غرب طلوع خواهد کرد. در مدتی که زمین از حرکت باز خواهد ایستاد دچار تنش و لرزش‌های سهمگین بی‌سابقه خواهد شد.

***

ح) اسامی قیامت در قرآن

از ویکی‌پدیا، دانشنامۀ آزاد

اسامی قیامت در قرآن کریم

در قرآن کریم به فراوانی از قیامت یاد شده‌است، این یادآوری گاه با برهان و گاه با آوردن مثالها بوده و سعی بر آن بوده تا فهم آن را به ذهن‌ها نزدیک سازد.

ان الذین آمنوا والذینَ‌ها‌دوا والنّصاری والصائبین مَنْ آمَنَ باللهِ والیومِ الآخِرِ و عَمِلَ صالِحاً فلهم اجرُهم عند رَبِّهم و لاخوفٌ علیهم و لا هم یحزنون (بقره/۶۲)

«کسانی که ایمان داشتند و یهودیان و مسیحیان و ستاره پرستان و فرشته پرستان، هر که به خدا و روز قیامت ایمان داشته و کردار نیک انجام داده باشد، چنین افرادی پاداششان در پیشگاه خدا محفوظ بوده و ترسی بر آنان نیست و غم و اندوهی بدیشان دست نخواهد داد....» در **** کریم با اسامی مختلفی از قیامت یاد شده‌است که در ادامه برخی از آن‌ها را نام می‌بریم.

قیامت

**«یوم القیامه» در آیات ۱۲ ****، ۱۴ و۳۶ ****، ۱۳ ء، ۹ و۱۷، ۳۲ ****، ۱۶ **، ۲۵ **** و برخی آیات دیگر آمده‌است. به معنای برانگیخته شدن پس از مرگ. قائم شدن و روز قیامت را به همین جهت قیامت گویند که در آن وقت مردگان زنده شوند و قیام کنند و روز قیامت؛ روزی است که خلایق همه برای محاسبه محشور شوند.

آخرت

و الدار آلاخره خیر للذین یتّقون (اعراف/۶۹)

معاد

به قیامت، «معاد» گفته می‌شود، از آن جهت که «محل بازگشت» است؛ بازگشتن به جایی که قبلاً آنجا بود. معاد نزد اهل کلام حشر را گویند و آن دو قسم است: جسمانی و روحانی. مراد از معاد در کلمات متکلّمان و فلاسفه بازگشت انسان است بعد از مرگ و حیات بعد از مرگ است و تصویر آن چنین است که انسان بعد از مرگ مجدداً زنده شده و در روزی که آن را روز معاد گویند به حساب اعمال وی رسیدگی و نیکوکاران پاداش نیکوکاری خود را گرفته و منعم شوند به نعم جاودانی و بدکاران به کیفر اعمال زشت خود برسند و مهذب شوند به عذاب جاودانی. یکی از مسائل مهم که از دیر زمان مورد توجّه ادیان و متکلّمان و فلاسفه قرار گرفته‌است همان مسئله زندگی بعد از مرگ و معاد است. پیروان ادیان کلاً معتقد به زندگی بعد از مرگ بوده و یکی از اساسی‌ترین مسائل مذهبی به حساب می‌آورند. متکلّمان که بحث و تحقیق آن‌ها خارج از حدود مذاهب و شرایع نیست نیز مثبت معاد و زندگی بعد از مرگاند. به طور کلی در مسالۀ معاد سه نظر و فرض اظهار شده‌است:

الف - دهریان و لامذهبان و یا **** که منکر زندگی بعد از مرگ می‌باشند و گویند انسان بعد از تلاشی بدن محو و نابود می‌شود و آنچه باقی می‌ماند اجزاء و موادی است که تبدیل به اشیاء و موجودات دیگر می‌شود.

ب - کسانی که قائل به معاد و بازگشت نفوس و ارواحند و معاد جسمانی را منکر و مردود می‌دانند.

**ج - صاحبان ادیان که قائل به معاد جسمانی بوده و گویند همان طور که خدای متعال در بدو امر انسان را آفریده‌است با همین بدن مجدداً می‌آفریند و ثواب و عقاب و کیفر و پاداش عاید به همین بدن مادّی می‌شود. فلاسفه مسئلۀ معاد جسمانی را مورد بررسی قرار داده و با اشکالاتی برخورد کرده‌اند که از جمله اصل مسلّم نزد آن‌هاست که «المعدوم لایعاد» یعنی آنچه معدوم شود، قابل اعاده و بازگشت نیست. از این جهت باتوجّه به تسلیم به دلایل عقلی متوسّل به راه‌های حل دیگری شده‌اند. متشرّعان و عده‌ای از متکلّمان گویند خدا قادر است که همان طور که در ابتدا بندگان را آفریده‌است مجدداً بیافریند. فلاسفه مسئله را از نظر فلسفی مورد توجّه قرار داده و هر یک نظر خاصّی اظهار کرده‌اند. بعضی قائل به معاد روحانی شده‌اند و بعضی قائل به تناسخ شده‌اند. قطب الدین گوید: و معدوم را اعادت نکند بعینه یعنی با جمیع عوارضی که مشخص او باشد که میان معاد و مستانف الوجود فرقی است. شیخ الرئیس گوید: اثبات معاد از راه شریعت و اخبار و آیات آسان است و قسمتی از آن مدرک به عقل و قیاس و برهان است که سعادت و شقاوت ثابته برای نفس باشد و بعد از توضیح تفسیر مفصلی که در مورد سعادت و شقاوت داده بیان کرده‌است که سعادت و شقاوت و لذات بدنی مورد توجّه حکما و اولیاء اﷲ و مقرَّبین نیست و کمال مطلوب مقربین خیر و وصول به لذت حقیقی و خیر مطلق بوده و توجّهی به لذات مادی بدنی ندارند و بنابراین معاد روحانی است و معاد جسمانی بدان ترتیب که مورد بحث فلاسفه ‌است از راه عقل نمی‌توان ثابت کرد. **** در این مورد بعد از ذکر مقدمات و بیان عقاید و نظریات مختلف و ادله منکرین معاد جسمانی، خود نتیجه گرفته‌است که معاد جسمانی است و ارواح مجدداً به ابدان بازگشت می‌کنند. گوید: اما اشقیاء مخلّد در عناصر جسمانی و حجب ظلمانی می‌باشند و در آنجا معذّب به عذاب دردناکند و سُعداء و اولیاءالله در حضرت ربوبی و عالم عقول متنعّم به لذات روحانیاند و نفوس متوسّطان به مثل معلقه بازگشت کنند و معاد آن‌ها همین است. نفوس انسانی بعد از مفارقت از بدن بر پنج قسماند زیرا که انوار اسفهبدیه یا آنکه در دو جنبه حکمت علمی‌و عملی کاملند و یا متوسّط و میانه‌اند و یا در قسمت عمل کامل بوده و در قسمت علم ناقصاند و یا برعکس در جنبه علم کاملند و در جنبه عمل ناقص و یا در هر دو جنبه ٔ علم و عمل ناقصاند. نفوسی که از نوع اول باشند کامل در سعادتند و ازسابقین مقربیناند و نفوسی که از نوع دوّم و سوّم و چهارمند از متوسّطان در سعادتند و هر چهار قسم از اصحاب یمیناند و قسم پنجم کامل در سعادت بوده و از اصحاب شمالاند. ** سعی کرده‌است. مسئله را به همان طریق که شرایع بیان کرده‌اند به نحوی خاصّ به آن جنبه فلسفی دهد به طوری که نه قواعد فلسفی بر هم خورد و نه در اصول شرایع خللی وارد‌اید. او نه تنها برای انسان قائل به معاد وحشر است بلکه گوید تمام موجودات اعم از حیوانات و نباتات و جمادات و حتی هیولای اولی دارای معادند. وی اعتقاد به معاد را بر آن وجه که عامه مردم قائلند و جهال می‌گویند خوب است و اعتقاد به آن برای **** مفید است زیرا بشر میل دارد که با همین وضعی که هست بدون کم‌وکاست مجدداً زنده شود و از نعم و لذایذمادی استفاده کند و اما اهل معارف و حقایق توجّه به امور مادی و لذایذ حسی آن ندارند...

دیگر اسامی قیامت در قرآن که با کلمه یوم آغاز می‌شود

**یَوم الدین؛ روز جزا (۲ ****، ۳۵ ****، ۲۰ ****، ۱۲ ****، ۱۵ و ۱۷ و۱۸ ****، ۸۲ **، ۵۶ واقعه، ۷۸، صو...)

یَوم یَنظر المَراء ماقَدَّمَتْ یَداه؛ روزی که انسان به کارهای از پیش فرستاده‌اش می‌نگرد (** آیۀ۴۰)**

**یَوم تُبْلی السرائِر؛ روزی که پرده‌ها کنار می‌رود و اسرار فاش می‌شود (۹ **)

**یَوم یکون الناسُ کالفَراش المَبْثوث؛ روزی که مردم همانند پروانه‌های پراکنده مبهوتند (۴ **)

**یَوم المَوعُود؛ روز موعد (۲ **)

**یَوم یَفِرُّ المرء مِن اَخیه و اُمّهِ وَاَبیه؛ روزی که انسان از برادر و مادر و پدرش می‌گریزد (۳۴ **)

**یَوم الفَصْل؛ روز جدایی (۲۱ ****، ۴۰ ****، ۱۷ **، ۳۸ **** و...)

**یَوم لایَنْطِقون؛ روزی که کس سخن نمی‌گوید (۳۵ **)

**یَوم عَسیر علی الکافرین غیر یسیر؛ روز بسیار سخت و دردناک برای کافران نه آسان (۹ **)

**یوم عسر؛ روز دشوار (۸ **)

**یَوم یَخرجُونُ مِن الاَجداث سِراعاً؛ روزی که مردم از گور شتابان بیرون می‌آیند (۴۳ **)

**یَومُ التغابُن؛ روزی که مردم در می‌یابند که در دنیا باخته‌اند (۹ **)

**یَومُ لاتملک نفسٌ لنفْس شَیئاً؛ روزی که هیچ کس مالک چیزی نیست (۱۹ **)

**یَومُ لایُخْزی اللَّهُ‌النَّبی والذین آمنوا معه؛ روزی که خداوند پیامبر و مؤمنان را خوار نمی‌کند (۸ **)

یَومُ الجَمع؛ روزی که مردمان گرد می‌آیند (۷ شوری)

یَوم‌تری المؤمنین و المؤمنات یَسعی نورهم بین اَیْدیهم؛ روزی که زنان و مردان با ایمان برای اعمال شایسته‌شان با نور خویش که در پیش آنان است، حرکت می‌کنند (۱۲ حدید)

یَوم معلوم؛ روزی که قطعی و حتمی است (۳۸ شعرا)

یَوم مشهود؛ روزی که جملگی در آن حاضر شوند (۱۰۳ هود)

یَوم یُدَعّون اِلی نارِجَهنّم دَعّا؛ روزی که تکذیب‌کنندگان معاد، با شدّت و عنف، به دوزخ پرتاب می‌شوند (۱۳ طور)

یَوم الخروج؛ روزی که از گورها بیرون می‌آیند قبر (۴۲ ق)

یَوم یسمعون الصیحة؛ روزی که فریاد رستاخیز را می‌شنوند (۴۲ ق)

یَوم الخلود؛ روز جاودانگی (۳۴ ق)

یَوم الخروج؛ روز رستاخیز (۴۲ ق)

یَوم الوعید؛ روز تهدید (۲۰ ق)

یَوم عظیم؛ روز بسیار بزرگ (۱۵انعام، ۱۵ یونس، ۱۳ زمر، ۳۷ مریم، ۵۹ اعراف، ۲۱ احقاف، ۱۳۵ و ۱۵۶ و ۱۸۹ شعرا)

یَوم عقیم؛ روز بدفرجام (۵۵ حج)

یَوم الیم؛ روز بسیار دردناک (۶۵ زخرف)

یَوم التَنّادِ؛ روزی که مردم یکدیگر را می‌خوانند (۳۲ غافر)

یَوم الحساب؛ روزی که به حساب‌ها می‌رسند (۱۶ و ۲۶ ص)

یَوم یقوم الحساب؛ روز محاسبه (۴۱ ابراهیم)

یَوم یقوم الناس؛ روز رستاخیز مردم (۶ مطففین)

یَوم التَّلاق؛ روز ملاقات (۱۵ غافر)

یَوم الازفة؛ روزی که نزدیک است (۱۸ غافر)

یَوم الحَسَرة؛ روزی که حسرت‌ها دارد (۳۹ مریم)

یَوم یَقوم الاشهاد؛ روزی که گواهان برای گواهی بر می‌خیزند (۵۱ غافر)

یَوم یقوم الروح و الملائکه صفا؛ روزی که روح و ملائکه به صف می‌ایستند (۳۸ نبا)

یَوم لابیع فیه و لاخُلَّه؛ روزی که داد و ستدها و روابط سودی ندارد (۲۴۵ بقره)

یَوْمَ تبیضُّ وجوهٌ و تَسودّ وجوهٌ؛ روزی که چهره‌هایی سپید و چهره‌هایی سیاه گردد (۱۰۶ آل‌عمران)

یَوم تقوم الساعه؛ روزی که رستاخیز برپا شود (۱۲ و ۱۴ و۲۶ و ۵۵ روم، ۲۷ جاثیه)

یَوم البعث؛ روز رستاخیز (۵۶ روم)

یَوم الوقت المعلوم؛ روز و وقت معلوم (۳۸ حجر، ۸۱ ص)

یَوما ثقیلا؛ روز گرانبار (۲۷ انسان)

یَوم تشخص فیه الابصار؛ روز خیره شدن دیدگان (۴۲ ابراهیم)

منابع:

۱- قرآن کریم

**۲- **

۳- فرهنگ علوم عقلی تألیف دکترسجادی

**۴- **

***

ط) حادثۀ بزرگ قیامت

مرحلۀ دوّم حیات جاوید، قیامت کبری است. قیامت کبری برخلاف عالم برزخ که مربوط به فرد است و هر فردی بلافاصله وارد عالم برزخ می‌گردد، مربوط است به جمع، یعنی به همه افراد و همه عالم، حادثه‌ای است که همه اشیاء و همه انسان‌ها را در بر می‌گیرد و واقعه‌ای است که برای کل جهان رخ می‌دهد، کل جهان وارد مرحله جدید و حیات جدید و نظام جدید می‌گردد. قرآن کریم که ما را از حادثه بزرگ قیامت آگاه کرده است ظهور این حادثه بزرگ را مقارن با خاموش شدن ستارگان، بی‌فروغ شدن خورشید، خشک شدن دریاها،هموار شدن ناهمواری‌ها، متلاشی شدن کوه‌ها و پیدایش لرزش‌ها و غرش‌های عالم‌گیر و دگرگونی‌ها و انقلابات عظیم و بی‌مانند بیان کرده است. مطابق آنچه از قرآن کریم استفاده می‌شود تمامی عالم به سوی انهدام و خرابی می‌رود و همه چیز نابود می‌شودو بار دیگر جهان نوسازی می‌شود و تولدی دیگر می‌یابد و با قوانین و نظامات دیگر که با قوانین و نظامات فعلی جهان تفاوت‌های اساسی دارد، ادامه می‌یابد و برای همیشه باقی می‌ماند. قیامت در قرآن کریم با نام‌ها و عنوانه‌ای مختلف خوانده شده است که هر کدام نشان دهنده وضع مخصوص و نظام مخصوص حاکم بر آن است.مثلا از آن جهت که همه اوّلین و آخرین در یک سطح قرار می‌گیرند و ترتیب زمانی آن‌ها از بین می‌رود،«روز حشر» یا «روز جمع » یا «روز تلاقی » خوانده شده است و از آن جهت که باطن‌ها آشکار و حقایق بسته و پیچیده باز می‌شوند، یوم تبلی السرائر (1) یا «روز نشور» نامیده شده است و از آن جهت که فنا ناپذیر و جاوید است، «یوم الخلود»،و از آن جهت که انسانه‌ایی سخت در حسرت و ندامت فرو می‌روند و احساس غبن می‌کنند که چرا خود را برای چنین مرحله‌ای آماده نکرده‌اند، «یوم الحسرة » یا «یوم التغابن »، و از آن جهت که بزرگترین خبرها و عظیم‌ترین حادثه‌ها‌ست «نباء عظیم » خوانده شده است.

1. طارق/9.

***

ی) نشانه‌های ظهور پایان دنیا (قیامت(

http://www.asemooni.com/religion/scholars/signs-of-the-end-of-the-world

1- ظهور دود (گاز) در آسمان:

**یکی از نشانه‌های قیامت، ظهور دود و گاز در آسمان دانسته شده است: «فارتقب یوم تاتی السماء بدخان مبین».(8) برخی از مفسّران این آیه را ناظر به یکی از نشانه‌های رستاخیز دانسته و گفته‌اند: «منظور از «دخان مبین» همان دود غلیظی است که در پایان جهان و در آستانۀ قیامت، صفحه آسمان را می‌پوشاند و سرآغاز عذاب دردناک الهی برای ستمگران است.  در حدیثی از رسول خدا(ص) در مورد آیۀفوق آمده است: این دود میان مشرق و مغرب را پر می‌کند و 40 شبانه روز باقی می‌ماند و بر اثر آن حالتی شبیه زکام به مومن دست می‌دهد، ولی کافر شبیه افراد مست شده و دود از بینی و گوش‌ها و پشت او بیرون می‌آید. **

2- دمیده شدن صور:

یکی از نشانه‌های رستاخیز، نفخه مرگ است که با وقوع آن جانداران آسمان‌ها و زمین می‌میرند چنان که قرآن به همین مساله اشاره کرده و می‌فرماید: «و نفخ فی الصور فصعق من فی السموات و من فی الارض…»(9) از ظاهر آیۀ«فاذا نفخ فی الصور نفخة واحده، و حملت الارض والجبال فدکتا دکة واحده»(10) چنین برمی‌آید که دمیده شدن در صور پیش از درهم کوبیده شدن زمین و کوه‌هاست. برخی آیۀ«و یوم ینفخ فی الصور ففزع من فی السموات و من فی الارض…»، روزی که در صور دمیده شود اهل آسمان و زمین را فزع دربرمی‌گیرد، را نیز در مورد نفخه مرگ یا اعم از آن و یا زنده ساختن آن‌ها دانسته‌اند.

3- تاریک شدن خورشید، ماه و ستارگان:

قرآن از تاریک شدن خورشید به «تکویر»(جمع شدن و پیچیده شدن مانند پیچیده شدن عمامه بر سر) یاد کرده است. «اذا الشمس کُوِّرت». در آیه‌ای دیگر به جمع شدن خورشید و ماه و به هم پیوستن آن دو که به گفته برخی به معنای تاریک شدن آن‌هاست اشاره شده است. «و جمع الشمس والقمر»، هم چنین از تاریک شدن ستارگان با واژه‌هایی هم چون «انکدار»(تاریکی): «واذا النجوم انکدرت»، «طمس»(ناپدید شدن): «فاذا النجوم طمست» و «انتثار»(پراکنده شدن و فرو ریختن): «و اذا الکواکب انتثرت» سخن به میان آورده است. دستاوردهای دانش بشری گرچه از تعیین زمان تاریک شدن ستارگان ناتوان است، اما تایید می‌کند که در هر لحظه با گذشت زمان، از انرژی آن‌ها کاسته شده و سرانجام به خاموشی خواهد گرایید.(11) پس از آن گاه که خورشید و ماه و ستارگان تاریک گشتند، زمین با نور پروردگار روشن می‌شود: «واشرقت الارض بنور ربها». برخی گفته‌اند: بعید نیست مراد از روشن شدن زمین به نور پروردگار، کنار رفتن پرده و حجاب و ظهور حقیقت اشیا و آشکار شدن کارهای خیر و شر برای ناظران باشد.

4- شکافتن کُرات:

**در شماری از آیات، از شکافتن آسمان پیش از قیامت، سخن به میان آمده است. مراد از آسمان در این آیات، کرات آسمانی است.  قرآن مجید از دگرگون شدن نظام کواکب و شکافته شدن کرات آسمانی با تعبیرهای مختلفی یاد کرده است. **

الف) حرکت شدید و دورانی:

**«یوم تمور السماء مورا». «مور» گاه به معنای حرکت شدید، و گاه به معنای حرکت دورانی است. از این رو به گرد و غباری که با حرکت باد به هر سوی پراکنده می‌گردد «مور» گفته می‌شد. آوردن واژه «مورا» به صورت مصدر، تاکیدی بر شدت این حرکت و گردش است. **

ب) گداخته شدن:

**«یوم تکون السماء کالمهل». تولید انرژی و گرما بر اثر حرکت اشیا از دستاوردهای علمی است، بنابراین، شاید گداخته شدن آسمان نتیجه حرکت و چرخش شدید آن باشد. **

ج) سستی و پراکندگی:

«وانشقت السماء فهی یومئذ واهیه». در آن هنگام آسمان‌ها از هم شکافته، سست گردیده و فرو می‌ریزند. «واهیه» به معنای سستی و از هم وارفتگی است.

د) شکافته شدن:

این رخداد با واژه‌هایی همچون «انشقاق»: «اذاالسماء انشقت»، «تشقق»: «و یوم تشقق السماء بالغمام»، «انفطار»:«اذا السماء انفطرت»، «فرج»: «اذا السماء فرجت» و «فتح»: «و فتحت السماء فکانت ابوابا» «کشط»: «واذا السماء کشطت»، آمده است. برخی گفته‌اند: بعید نیست این گونه آیات کنایه از آن باشد که ابر جهل و نادانی کنار می‌رود و عالم آسمان که عالمی غیبی است آشکار می‌شود و ساکنان آن (فرشتگان) ظاهر گشته، به زمین که جایگاه انسان است نازل می‌شوند.  از دیگر رخدادهایی که قرآن در بارۀ آن تصریح می‌کند انشقاق و دو پاره شدن ماه است: «اقتربت الساعة وانشق القمر». بخش اول آیه به نزدیک شدن قیامت اشاره دارد و به نظر برخی بخش دوّم آیۀ (انشق القمر) به دلیل عطف آن بر «اقتربت الساعه » به یکی از اَشراطُ‌السّاعة و نشانه‌های نزدیک شدن قیامت اشاره دارد.  از نظر این گروه، اگرچه این حادثه هنوز واقع نشده است؛ امّا از آنجا که تحقق آن در آینده قطعی است، قرآن با لفظ ماضی از آن یاد کرده است؛ امّا به اتّفاق مسلمانان بر پایۀ شان نزول و روایات وارده ذیل آیۀ مورد بحث، این رویداد حادثه‌ای تاریخی و از معجزاتی است که در پی درخواست مشرکان و با فرمان رسول خدا(ص) به وقوع پیوسته است. چنان که آیۀبعد که برخورد مشرکان با این پدیده را بیان کرده و می‌گوید: آن‌ها انشقاق قمر را سحر پنداشته‌اند: «… و یقولوا سحر مستمر» نظر پیشین را رد و تحقق این حادثه درگذشته را تایید می‌کند. برخی در وجه ارتباط دو بخش آیۀ «اقتربت الساعه و انشق القمر»؛ گفته‌اند: شکافته شدن ماه از نشانه‌های نُبُوَّت پیامبر(ص) است و بعثت آن حضرت نیز یکی از اَشراطُ‌السّاعة می‌باشد.

ه) درهم پیچیدن:

«یوم نطوی السماء کطی السجل للکتب»، تعبیر «طی السجل للکتب» به این معناست که هرگاه صفحه‌ای پیچیده شود، الفاظ موجود در آن نیز پیچیده می‌شود و از تشبیه مذکور در آیه درهم پیچیده شدن کامل نظام آسمان استفاده می‌شود. برخی گفته‌اند: مراد از این آیه آن است که آسمان از غیرخدا غایب گشته، از آن عین و اثری ظاهر نمی‌شود و از آنجا که آسمان مانند دیگر اشیا از مفاتح و خزائن غیب نازل شده مراد از پیچیده شدن آسمان، بازگشتن آن به همان خزائن است. (13)

6) زلزلۀ شدید:

پیش از وقوع قیامت زلزله‌ای سخت سراسر زمین را فرا می‌گیرد؛ به گونه‌ای که همه محتویات خود از جمله اجساد مردگان را به بیرون می‌افکند: «اذا زُلزِلت الارضُ زِلزالَها¤ واخرجت الارض اثقالها» و چنان از هم شکافته می‌شود که اجساد به سرعت از آن جدا شوند: «یوم تشقق الارض عنهم سراعا». قرآن این زلزله را «عظیم» وصف کرده و بیان داشته که با وقوع آن، هر شیردهنده‌ای از فرزند شیرخوارش غافل می‌شود و هر آبستنی بار خود را فرو می‌نهد و همه مردم چون مستان به نظر می‌آیند: «انّ زلزلة الساعة شیء عظیم¤ یوم ترونها تذهل کل مرضعة عما ارضعت و تضع کل ذات حمل حملها و‌تری الناس سکری و ما هم بسکری ولکن عذاب الله شدید» از زلزله زمین در آیاتی دیگر با واژه‌های «رجف» و «رج» به معنای لرزش و حرکت شدید یاد شده است؛ مانند: «ترجف الراجفه، و ترجف الارض والجبال»؛ و «اذا رُجَّتِ الارضُ رَجّاً».

7) فروپاشی کوه‌ها:

فروپاشی کوه‌هایی که به طور طبیعی بر اثر زلزله شدید زمین حاصل می‌شود، خود طی مراحلی انجام می‌پذیرد. الف. زمین و کوه‌ها به شدت می‌لرزد: «یوم ترجف الارض و الجبال».

ب. از جا کنده می‌شود: «و حملت الارض والجبال» برخی مراد از حمل زمین و کوه‌ها را احاطه قدرت بر آن‌ها دانسته‌اند که در قیامت ظهور می‌یابد.

ج. به حرکت درمی‌آید: «و تسیر الجبال سیرا»؛ چنان که برخی از مفسّران «بس» در آیۀ«وبست الجبال بسا» را نیز به معنای به حرکت درآوردن آن‌ها دانسته‌اند.

د. درهم کوبیده می‌شود: «فدکتا دکة وحده».

هـ. به صورت توده‌ای از شنه‌ای متراکم درمی‌آید: «و کانت الجبال کثیبا مهیلا».

و. پس از متراکم شدن، به ذرات کوچکتری تبدیل شده، به صورت گردوغباری پراکنده می‌شود: «وبست الجبال بسا. فکانت هباء منبثا». گفته شده: «هباء» غباری است که در ستونی از نور خورشید که از منفذی تابیده شود قابل رؤیت است. این امر نشان نهایت خردشدن و ریزشدن سنگ‌های عظیم کوه‌هاست. برخی گفته‌اند: کوه‌ها در اصل اجزایی متفرق مانند ذرات منتشر در هوا بودند که برخی از فرشتگان الهی آن‌ها را جمع کرده و به صورت کوه درآوردند و باوقوع قیامت دوباره به صورت اصلی خویش باز می‌گردد؛ زیرا در قیامت هر چیزی به اصل خویش باز می‌گردد.

ز. غبارهای پراکنده به شکل پشم‌های حلاجی شده که با تندباد حرکت کند و تنها رنگی از آن‌ها در آسمان دیده شود درمی‌آید: «و تکون الجبال کالعهن المنفوش.»

ح. سرانجام از کوه‌ها شبح یک سراب در بیابان خشک باقی می‌ماند: «و سیرت الجبال فکانت سرابا» و با از بین رفتن کامل کوه‌ها ناهمواریهای زمین از بین می‌رود: «فیذرها قاعا صفصفا¤ لا‌تری فیها عِوَجا و لا اَمتاً.» برخی گفته‌اند: مراد از تبدیل شدن کوه‌ها به سراب،انعدام کوه‌ها و باطل شدن حقیقت آن‌هاست. به این ترتیب آن کوه‌های محکم و استوار که حقایقی دارای جرمی بس بزرگ و نیرومند بودند و طوفان‌ها نمی‌توانست آن‌ها را حرکت دهد، به سرابی باطل تبدیل می‌شوند که هیچ حقیقتی ندارد.

8) دگرگونی دریاها:

**دگرگونی دریاها در قرآن با دو واژه «تسجیر»: (برافروخته شدن) «و اذا البحار سجرت» و «تفجیر»(منفجرشدن): «و اذا البحار فجرت» بیان شده است. در معنای این دو واژه نظرات گوناگونی ارائه شده است؛ مانند: به هم پیوستن آب‌های زمین و پرشدن و یکی شدن دریاها، خشک شدن دریاها و برافروخته شدن و آتش گرفتن دریاها. برخی گفته‌اند: دریاها با متلاشی شدن کوه‌ها در میان آن‌ها پر می‌شود و آب سراسر خشکی را فرا می‌گیرد. برخی دیگر احتمال داده‌اند که بر اثر زمین لرزه و آتشفشان‌ها آب دریاها با مواد مذاب زمین که در حال غلیان و جوشش است برخورد کرده، دچار برافروختگی شود. یا به واسطه سقوط پاره‌های ستارگان آسمان که هنوز خاموش نشده و افتادن آن‌ها، دریاها به حالت غلیان و جوشش درآید. پاره‌ای از مفسّران برافروختن و سوختن آب دریاها را به سبب تجزیه شدن دو عنصر آب، یعنی اکسیژن و هیدروژن و سوختن آن‌ها دانسته و با این دیدگاه به دنبال ارائه تفسیری علمی از این رخداد برآمده‌اند. بدین ترتیب با فروپاشی کامل نظام طبیعی، آسمان و زمین ساختاری نوین پیدا می‌کند: «یوم تبدل الارض غیرالارض و السموات.» همچنین گفته شده است «با تدبّر کافی در آیات مربوط به تبدیل زمین و آسمان می‌توان فهمید که مراد از این «تبدیل» آن معنایی که معمولا به ذهن می‌رسد نیست، بلکه مراد این است که نظام دنیا کاملا از بین رفته و نظامی دیگر با شئونی دیگر غیر از آنچه ما تصور می‌کنیم پدید می‌آید.» برخی در توضیح چگونگی تبدیل آسمان‌ها و زمین گفته‌اند: اهل بصیرت، پیش از وقوع قیامت امور و احوال آخرت را با چشم اخروی می‌بینند و برای مشاهده روز قیامت، به مرگ طبیعی نیازی ندارند؛ زیرا با تبدیل نشئه دنیوی آن‌ها به نشئه اخروی و تبدیل گوش‌ها و چشم‌ها و حواس آن‌ها به گوش‌ها و چشم‌ها و حواس اخروی، همه موجودات آسمان و زمین نیز نزد آنان تبدیل می‌گردند؛ زیرا هریک از موجودات طبیعی دارای دو نشئه است که نشئه دنیوی آن‌ها با حواس دنیوی و نشئه اخروی آن‌ها با بدل شدن این حواس به حواسی اخروی قابل مشاهده است و آیۀ48 ابراهیم به این تبدیل اشاره دارد  و بیشتر اهل بهشت هم اکنون در بهشتاند؛ چنان که بیشتر اهل جهنم نیز هم اکنون در جهنماند؛ ولی به سبب نداشتن حواس اخروی آن را درک نمی‌کنند و آخرت با از بین رفتن حجاب‌ها و ظهور حقایق و زوال تعینات و تمیز حق از باطل، حاصل می‌شود.  از آیۀ22ق نیز استفاده می‌شود که هرچه انسان در قیامت مشاهده می‌کند، در دنیا موجود بوده و برای وی مهیا گشته است؛ ولی او از آن‌ها غافل است و ویژگی روز قیامت آن است که در آن روز پرده کنار رفته و آنچه پشت آن است دیده می‌شود. پس حقیقت معاد ظهور حقیقت اشیا پس از خفای آن است و بیشترین صفاتی که در قرآن برای قیامت ذکر شده به آن روز اختصاص ندارد؛ بلکه این صفات در روز قیامت کاملا آشکار می‌شود. **

***

ک)

https://ghobareghafele.blog.ir/1391

جمعه، ۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۱، ۰۸:۴۵ ب.ظ

** در روایات در موارد بسیاری به بیان تحوّلات و اتّفاقات آینده پرداخته شده است. **

یکی از مواردی که در روایات به بیان وقایع آینده در رابطه با آن پرداخته شده است مسألۀ نشانه‌های قیامت یا همان اَشراطُ‌السّاعة است که مجموعه‌ای وسیع را در بر می‌گیرد. یکی از مسایلی که در بسیاری تفاسیر به عنوان نشانۀ قیامت مطرح شده، طلوع خورشید از مغرب می‌باشد. البتّه این نشانه جزء نشانه‌هایی نیست که قرآن تصریح به تحقق آن‌ها کرده باشد، امّا در قرآن آیاتی است که بر این مطلب تطبیق شده است به عنوان مثال بیشتر مفسّران نشانۀ مورد اشاره در آیه: "یوم یأتى بعض آیـات ربک؛ روزی که بعضی از نشانه‌های پروردگارت آشکار شود." سورۀ انعام/آیۀ158، را با توجّه به روایاتى که در ذیل آن مطرح شده است، طلوع خورشید از مغرب دانسته‌اند. برخى جمع شدن خورشید و ماه در آیۀ"و جمع الشمس والقمر؛ و (روزی که) خورشید و ماه در یک جا جمع شود." سورۀ قیامت/ آیۀ75، را نیز ناظر به این پدیده دانسته‌اند. البتّه روایاتی نیز از پیامبر اکرم دالّ بر تحقق این نشانه وارد شده به عنوان مثال به این حدیث توجّه کنید: «صدوق رحمة الله علیه در کتاب «خصال» از حذیفه ابن اسید روایت کرده است که او گفت: ما جماعتی بودیم که از شرائط و علامات قیام قیامت بحث و مذاکره می‌کردیم. رسول خدا صلی اله علیه و آله و سلم که در غرفه‌ای نزدیک به ما بود، بر ما اشراف نموده و از بحث ما مطلّع شد و سپس فرمود: «لا تقوم الساعة حتی تکون عشر ءایات: الدجّال، و الدخان، و طلوع الشمس من مغربهاساعت قیامت فرانمی‌رسد مگر آنکه ده نشانه از نشانه‌های الهی به ظاهر شود: دجّال، و پیدایش دودی در آسمان، و طلوع خورشید از مغربامّا چیزی که تقریباً مسلّم است این است که این نشانه از نشانه‌های پایان جهان و نزدیکی قیامت است نه از نشانه‌های وقوع قیامت که در پایان نظام هستی به وقوع می‌پیوندد. نکته دیگر این است که مسألۀ طلوع خورشید از مغرب در بسیاری از روایات به عنوان نشانۀ ظهور حضرت مهدی (عج) دانسته شده و این به معنای تنافی این روایات نیست، زیرا ظهور حضرت در آخِرُالزَّمان به وقوع می‌پیوندد و در بعضی روایات خود به عنوان نشانه‌های نزدیکی قیامت مطرح شده است و در واقع نشانۀ ظهور و قیامت در این موارد یک مصداق است که به واسطه نزدیکی زمان قیامت به ظهور حضرت به عنوان نشانۀ هر دو ذکر شده است. و در همین مقاله ما به تفصیل به بیان این موضوع خواهیم پرداخت. از بعضی روایات نیز این گونه بر می‌آید که تعبیر به طلوع خورشید از مغرب کنایه از خود ظهور حضرت است که در این صورت ظهور حضرت خود است که به عنوان یکی از نشانه‌های قیامت شمرده شده ( همان‌گونه که در بالا اشاره شد و مؤیّداتی هم از روایات دارد). به عنوان مثال مرحوم مجلسى می‌گوید: آن‌گاه که امیر مؤمنان على(ع) علایم ظهور را براى اصحاب خویش چون: «اصبغ بن نباته» و «صعصعة بن صوحان» بیان می‌فرمود یکی از نشانه‌ها را چنین گفت: طلوع آفتاب از مغرب «نزال بن سبرة» که یکی از افراد حاضر در آن جمع بود از «صعصعة» پرسید مراد امیرالمؤمنین (ع) از این کلام (طلوع خورشید از مغرب) چیست؟ «صعصعة» گفت:‌ای ابن سبره کسى که عیسى بن مریم (ع) پشت سر او نماز می‌گزارد، امام دوازدهم از طبقه نهم از اولاد حسین بن على (ع) است و او است آن آفتابى که از مغرب طلوع و در میان رکن و مقام ظاهر می‌شود و روى زمین را از کفر و فسق و اعتقادات باطل پاک می‌گرداند. از کلام صعصعة کاملا معلوم است که از کلام حضرت مبنی بر طلوع خورشید از مغرب ظهور قائم آل‌محمّد را برداشت کرده است. البتّه ممکن است کسی در دلالت این حدیث در این مطلب تشکیک و یا اشکالی کند که این مختصر گنجایش بحث بیش از این را ندارد. هر چند نکته‌ای وجود دارد که این احتمال را تضعیف می‌کند و آن این که در بعضی روایات اَشراطُ‌السّاعة مسألۀ طلوع و ظهور هر دو به عنوان نشانۀ قیامت مطرح می‌شود "عامر بن واثلة عن أمیر المؤمنین (ع) قال قال رسول‌الله، صعشر قبل الساعة لابد منها السفیانی و الدجّال و الدُّخان و الدابة و خروج القائم و طلوع الشمس من مغربها و...؛ عامر بن واثل از امیر المؤمنین (ع) نقل می‌کند که پیغمبر (ص) فرمود: ده چیز قبل از قیامت باید واقع شود سفیانی و دجّال و دابَّةُ الأرض (موجودی که طبق بیان قرآن قبل از قیامت از زمین خارج می‌شود و به دابَّةُ الأرض مشهور است) خروج قائم و طلوع خورشید از مغرب و..." در صورتی که طلوع خورشید از مغرب به عنوان یک حقیقت واقعی که در آینده اتّفاق می‌افتد (و نه به عنوان کنایه از ظهور حضرت یا یک واقعه دیگر) پذیرفته شود سؤالی مطرح می‌شود و آن این‌که آیا این یک مطلب محال و غیر ممکن نیست؟ در پاسخ باید گفت: در گذشته طلوع خورشید از مغرب از نگاه دانشمندان هیئت و نجوم، امرى محال تلقى می‌شد؛ ولى مفسّران گفته‌اند: چنین رویدادى محال عادى است، اما عقلا محال نیست، از این رو می‌تواند متعلق قدرت الهى قرار گیرد. امروزه نظرات علمى تبدیل حرکت زمین به حرکتى مخالف حرکت کنونى یا عوض شدن جاى قطب شمال و قطب جنوب را ممکن می‌داند، خواه به صورت تدریجى باشد، چنان که بررسی‌هاى فلکى نشان می‌دهد، یا به صورت ناگهانى که وقوع حادثه اى جوّى موجب آن گردد. البتّه باز تأکید می‌شود ‌همۀ این مباحث در صورتى است که تعبیر طلوع خورشید از مغرب رمز و اشاره به سرّى از اسرار حقایق نباشد. در بارۀ مدت این طلوع اختلاف است، برخى آن را سه شبانه روز دانسته‌اند. آلوسى معتقد است طبق عقیده مشهور، خورشید تنها یک روز از مغرب طلوع می‌کند. برخى گفته‌اند: با این رخداد، بساط تکلیف برچیده شده، زمان توبه پایان می‌پذیرد و برای ادعای خود به این آیه استناد می‌کنند: " یوم یأتى بعض آیات ربک لا ینفع نفسـا ایمانها لم تکن آمنت من قبل او کسبت فى ایمانها خیرا؛ روزی که بعضی از نشانه‌های الهی بیاید در آن روز دیگر ایمان کسی که تا قبل از آن ایمان نیاورده یا به سبب ایمان خود خیری کسب نکرده باشد نفعی برای او در بر نخواهد داشت." سورۀ انعام، آیۀ158، در برخى منابع به نقل از رسول خدا (صلى الله علیه وآله) آمده است: پس از این رخداد مردم 120 سال به زندگى خود ادامه می‌دهند.

** پژوهشی پیرامون احادیث ظهور و اَشراطُ‌السّاعة**

**در روایات موارد بسیار و عدیده‌ای به عنوان نشانه‌های قیامت مطرح شده است که شمارش و نگارش آن خود کاری دشوار به نظر می‌رسد و نیاز به تحقیق گسترده در منابع روایی دارد؛ چرا که در بسیاری از موارد معصوم (علیه السّلام) در مقام بیان همۀ نشانه‌ها نبوده و گاهی به ذکر چند نشانه اکتفاء کرده است به علاوه در مواردی نیز در صدد بیان نشانه‌هایی از یک سنخ بوده و مثلا صرفاً به خصوصیّات فرهنگی جوامع آخِرُالزَّمان پرداخته و به اصطلاح در مقام بیان مثلا نشانه‌های جوّی و طبیعی نزدیکی قیامت نبوده است. اکنون که به مناسبت به مسألۀ ظهور اشاره شد و بیان شد که این نشانه به عنوان نشانۀ ظهور نیز مطرح شده، به نظر می‌رسد توضیحاتی در این رابطه لازم باشد. در این رابطه باید گفت که اساساً بسیاری از نشانه‌هایی که در روایات اَشراطُ‌السّاعة به عنوان نشانه‌های قیامت ذکر شده عیناً در روایات ظهور به عنوان نشانه‌های ظهور حضرت مهدی مطرح شده که این سؤال را به وجود می‌آورد که آیا این روایات با هم تنافی ندارد و بالاخره این نشانه‌ها و وقایع علامت نزدیکی کداماند؟ و آیا اساساً این‌ها یک نشانه‌اند یا برای هر کدام جداگانه به وقوع می‌پیوندد؟ و آیا اگر یکی هستند، چگونه در روایات به عنوان نشانۀ نزدیکی دو رویداد معرفی شده‌اند و آیا این دوگانگی شائبه تحریف در روایات به وجود نمی‌آورد؟ به عنوان مثال در روایاتی از چند نشانه به عنوان نشانۀ قیامت نام برده شده است: «عامر بن واثلة عن أمیر المؤمنین (ع) قال قال رسول‌الله، صعشر قبل الساعة لابد منها السفیانی و الدجّال و الدخان و الدابة وعامر بن واثله از امیر المؤمنین(ع) نقل می‌کند که پیامبر (ص) فرمودند ده چیز قبل قیامت باید واقع شود: سفیانی، دجّال، دود، دابة الأرض (موجودی که طبق بیان قرآن قبل از قیامت از زمین خارج می‌شود و به دابة الأرض مشهور است) و...» این نشانه‌ها عیناً در روایات دیگر به عنوان نشانۀ ظهور مطرح شده‌اند؛ مثلا این روایت؛ «آخرهم القائم الذی یقوم بعد غیبته فیقتل الدجّال و یُطَهَّرُ الأرض من کل جور و ظلمآخرین نفر ایشان قائم است که بعد از غیبت خود قیام می‌کند دجّال را کشته و دنیا را از هر ظلم و جوری پاک می‌کند.» که حضرت ائمة را می‌شمردند در انتها به حضرت مهدی اشاره می‌کنند که با ظهور خود دجّال را از بین می‌برند در نتیجه دجّال خود یکی از وقایع زمان ظهور و از جمله نشانه‌های آن محسوب می‌شود. در روایات بسیاری نیز نزول حضرت عیسی همراه و همزمان ظهور مطرح شده "من ذریتی المهدی إذا خرج نزل عیسى ابن مریم لنصرته فقدمه و صلى خلفه از فرزندان من مهدی است که هنگام خروج او عیسی بن مریم (ع) برای یاری او نازل شده و او را مقدم داشته و در پشت سر او نماز می‌گذارد."، که در روایات بسیاری به عنوان نشانۀ قیامت مطرح است. در این رابطه باید متذکّر چند نکته شد و سپس با یک جمع‌بندی به پرسش‌های مطرح شده پاسخ داد. در رابطه با نشانه‌های مشترک ظهور و قیامت نکته‌ای که بدیهی به نظر می‌رسد آن است که این نشانه‌ها که از جانب معصومین در دو حیطه مطرح شده‌اند، به هیچ وجه بیان‌گر دو واقعۀ جدا از هم که یکی نشانۀ ظهور و دیگری نشانۀ قیامت است نمی‌باشد و این مطلب بر کسی که کوچکترین تفحّص و تدبّری در این زمینه در روایات داشته باشد واضح خواهد شد و شخص محقّق به سادگی به حقیقت اعتراف می‌کند که مثلا ظهور سفیانی یا دجّال که از هر دو به عنوان نشانه‌های قیامت نام برده شده (خصوصا دجّال) ممکن نیست شخصی غیر از دجّالی باشد که در روایات ظهور مطرح است و این مطلب به سادگی از لسان روایات فهمیده می‌شود. در روایات ظهور و و بالعکس نشانه‌ها و مؤیّدات زیادی بر این مطلب یافت می‌شود که منظور از این علایم و وقایع که در آستانۀ قیامت و ظهور به وقوع می‌پیوندد دو واقعه نیست، بلکه یک واقعه و نشانه است که در برخی روایات نشانۀ قیامت و در برخی نشانه ظهور نامیده است، از جمله این مؤیّدات این است که در هر دو طیف روایات ظهور حضرت عیسی از نشانه‌ها شمرده شده در حالی که دو بار ظهور کردن ایشان معنا ندارد، همچنین آمده است که دجّال به دست حضرت عیسی کشته خواهد شد و با فرض این که حضرت عیسی(ع) یک بار ظهور می‌کنند، پس دجّالی نیز که به دست ایشان نابود می‌شود باید یک چیز باشد. **

**آخِرُالزَّمان نکته دیگری که تذکّر آن مهم به نظر می‌رسد این است که ما در روایات با عنوانی به نام آخِرُالزَّمان مواجه هستیم. در روایات به موارد بسیاری برخورد می‌کنیم که به برهه‌ای از تاریخ این عنوان اطلاق می‌شود و آن‌گونه که از روایات و متون دینی به دست می‌آید این تعبیر اختصاص به معصومین (علیهم السلام) نداشته است بلکه در میان امم پیشین و انبیاء سابق نیز مطرح بوده است؛ به گونه‌ای که از پیامبر اکرم (صلَّ الله علیه و آله) نیز به پیغمبر آخِرُالزَّمان یا پیغمبر امت آخِرُالزَّمان تعبیر می‌شده است. به طور خلاصه می‌توان گفت که به دوره‌ای که از زمان پیامبر و بعثت ایشان آغاز شده و با ظهور قائم آل‌محمّد (عج) و وقوع قیامت به پایان می‌رسد دوره آخِرُالزَّمان اطلاق می‌شود و ما در روایات با تعبیر «یأتی زمان علی أمّتییعنی زمانی بر امت من خواهد آمد...» و یا «سیأتی زمانیعنی به زودی زمانی می‌آید که...» بسیار مواجه می‌شویم که در غالب آن‌ها به توضیح اوضاع اسفناک فرهنگی سیاسی دینی وجوامع اسلامی را به تصویر می‌کشد. در این دوره با گذشت زمان خصوصیّاتی که توسّط معصومین برای مردم این دوره بیان شده است، تحقق یافته و شدت و شیوع بیشتری می‌یابد. در این دوره وقایعی به وقوع می‌پیوندد که در روایات به عنوان نشانه و علامت نزدیکی برخی وقایع مهم‌تر و سرنوشت ساز در زندگی بشریّت مطرح شده و از مهمترین مسائل پیش روی بشریّت یکی وقوع قیامت است که تحقق آن در قرآن وعده داده شده و اتّفاقا نزدیک شمرده شده است و برای بشریّت در تمام دورانش به عنوان یک سؤال و عنصر تأثیرگذار و کلیدی مطرح بوده و دیگری مسألۀ ظهور مُنجی و مصلح جهانی است که در تمام ادیان آسمانی و بسیاری از ادیان غیر توحیدی به عنوان یک اصل مسلّم وعده داده شده مطرح و تقریباً به اندازه وقوع قیامت مهم بوده و نقشی کلیدی داشته است؛ هر چند در شیعه (و چه بسا مسلمانان البتّه با یک سری اختلافات) این مسأله تحت عنوان ظهور حضرت مهدی مطرح شده و بیانات ائمه هم ناظر به ظهور قائم آل‌محمّد(عج) بوده است؛ ولی این به عنوان عمومی نبودن مسألۀ ظهور و انتظار نیست و از اهمّیت آن در میان جامعۀ بشری نمی‌کاهد. نکته پایانی این که در برخی روایات از خود ظهور نیز به عنوان نشانۀ قیامت نام برده شده است که توجّه به این مطلب خود می‌تواند در پاسخ به این پرسش مفید باشد. در جواب این سؤالات باید گفت حقیقت این است که با این که این روایات از یک سری وقایع مشترک سخن می‌گویند و به عبارت دیگر یک سری علایم در دو طیف روایات هم نشانۀ قیامت و هم نشانۀ ظهور دانسته شده، امّا با وجود این مطلب، بین روایات ظهور و اَشراطُ‌السّاعة تنافی وجود ندارد؛ چرا که همان‌گونه که گفته شد این روایات به بررسی تحوّلات و اتّفاقات برهه‌ای از تاریخ پرداخته‌اند که همان آخِرُالزَّمان است و در ادیان سابق نیز مورد توجّه بوده و از آن جا که در این برهه هم ظهور و قیامت واقع می‌شود یک سری از وقایع به عنوان نشانۀ نزدیکی آن دو مطرح شده‌اند و شاهد آن هم این است که ظهور حضرت که به طور طبیعی زودتر از قیامت واقع می‌شود، خود نشانۀ قیامت شمرده شده است. با این بیان مشخص شد که در واقع بین این دو دسته روایات تنافی نیست؛ بلکه به نوعی در یک راستا قرار دارند و با این حساب خود به خود زمینۀ شائبۀ تحریف نیز از بین می‌رود. در روایات اسلامی ‌برای دورۀ آخِرُالزَّمان علایم و نشانه‌هایی ذکر شده که با تحقق این علایم و نشانه‌ها، پی می‌بریم که هم اکنون در دورۀ آخِرُالزَّمان قرار داریم. اینک به برخی از این علایم و نشانه‌ها اشاره می‌کنیم: **

1- گسترش ترس و ناامنی

امام باقر علیه السّلام می‌فرماید: «لایقوم القائم إلا علی خوف شدید....»؛(2) «حضرت قائم علیه السّلام قیام نمی‌کند مگر در دورانی پر از بیم و هراس.» و نیز فرمود: «مهدی علیه السّلام هنگامی قیام می‌کند که زمام کارهای جامعه در دست ستم‌کاران باشد. »(3)

2- تهی شدن مساجد از هدایت

**  پیامبر صلی الله علیه و آله در بارۀ‌ وضعیت مساجد در آخِرُالزَّمان می‌فرماید: «مساجدهم عامره و هی خراب من الهوی »(4)؛ «مسجدهای آن زمان و آباد و زیباست. ولی از هدایت و ارشاد در آن‌ها خبری نیست.» **

3- سردی عواطف انسانی

** رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در این باره می‌فرماید «فلا الکبیر یرحم الصغیر و لا القوی یرحم الضعیف، و حینئذ یأذن الله له بالخروج »(5)؛ «در آن روزگار، بزرگترها به زیر دستان و کوچکترها ترحم نمی‌کنند و قوی بر ضعیف ترحم نمی‌نماید. در آن هنگام خداوند به او [ مهدی علیه السّلام ] اذن قیام و ظهور می‌دهد. » **

4- گسترش فساد اخلاقی

**رسول خدا صلی الله علیه وآله می‌فرمایند: «قیامت بر پا نمی‌شود تا آن که زنی را در روز روشن و به طور آشکار گرفته، در وسط راه به او تعدی می‌کنند و هیچ کس این کار را نکوهش نمی‌کند».محمّد بن مسلم می‌گوید: به امام باقر علیه السّلام عرض کردم:‌ای فرزند رسول خدا ! قائم شما چه وقت ظهور خواهد کرد ؟ امام فرمود: «إذا تشبه الرجال بالنساء، و النساء بالرجال، و اکتفی الرجال بالرجال، و النساء بالنساء »؛(6) «هنگامی که مردها خود را شبیه زنان و زنان خود را شبیه مردان کنند. آن گاه که مردان به مردان اکتفا کرده و زنان به زنان اکتفا کنند.» **

5 - آرزوی کمی فرزند

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: «رستاخیز بر پا نمی‌شود تا آن که کسی پنج فرزند دارد آرزوی چهار فرزند کند. و آن که چهار فرزند دارد می‌گوید: کاش سه فرزند داشتم، و صاحب سه فرزند آرزوی دو فرزند دارد. و آن که دو فرزند دارد، آرزوی یک فرزند بنماید. وکسی که یکی فرزند دارد آرزو کند که کاش فرزندی نداشت ».(7)

6 - مرگ‌های ناگهانی

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «قیامت برپا نمی‌گردد، تا این که مرگ سفید ظاهر شود. گفتند:‌ای رسول خدا ! مرگ سفید چیست ؟ فرمود: مرگ ناگهانی ».(8)

7 - جنگ و کشتار

** امام رضا علیه السّلام فرمود: «پیش از ظهور امام زمان علیه السّلام کشتارهای پیایی و بی‌وقفه رخ خواهد داد ».(9)**

نشانه‌های زمانی آخِرُالزَّمان

"آخر" به بخش پایانی هر مجموعه گفته می‌شود و "زمان‌" در لغت‌، بر وقت کم یا زیاد اطلاق می‌گردد از آن جا که مفهوم "آخر نسبی" است و در تاریخ‌ِ انقراض دنیا، اختلاف فراوانی وجود دارد و قرآن نیز از تعیین وقت مشخص برای آن پرهیز کرده و لقمان، 31 و 34، احزاب‌، 33 و 63، و زخرف‌، 43 و 85، محدودۀ آن، به دقت قابل اندازه‌گیری نیست‌؛ با این حال‌، با استفاده از روایات‌، بعثت پیامبر خاتم را می‌توان سرآغاز دورۀ "آخِرُالزَّمان‌" دانست‌. البتّه در بیش‌تر روایات‌، آخِرُالزَّمان به دورۀ پایانی که به ظهور حضرت مهدی‌ نزدیک باشد، اطلاق شده است‌. پایان نُبُوَّت و آمدن آخرین شریعت الهی که با ظهور پیامبر اکرم‌تحقق یافت‌، نخستین نشانۀ پایان تاریخ به شمار می‌رود؛ از این رو مفسّران، مقصود از نشانه‌های قیامت را در آیۀ: "فَهَل‌ْ یَنظُرُون‌َ إِلّا السَاعَة‌َ أن تَأْتِیَهُم بَغْتَة‌ً فَقَدْ جاء أَشْرَاطُهَا؛(محمّد،18) آیا آن‌ها جز این انتظار دارند که قیامت ناگهان فرا رسد، در حالی که هم اکنون نشانه‌های آن آمده است‌، بعثت پیامبر اکرم‌ دانسته‌اند که نسبت به عمر جهان، فاصلۀ بسیار کمی تا قیامت دارد. در آخِرُالزَّمان، وقایع فراوان دیگری نیز، پیش‌بینی شده که بیش‌تر به دورۀ پایانی آن (مقارن با ظهور حضرت مهدی‌ علیه السّلام) مربوط می‌شود. نتیجه آن که‌:

الف ـ آخِرُالزَّمان، امری نسبی است و زمان بعثت پیامبر اکرم‌تا پایان جهان را نسبت به عمر جهان، در نظر گرفته‌اند.

ب ـ زمان بعثت پیامبر اکرم‌، آغاز آخِرُالزَّمان است‌، اما این که چقدر طول می‌کشد و پایان آخِرُالزَّمان کی خواهد بود، مشخص نیست

**جـ در قرآن کریم اگرچه به مدت و زمان آخِرُالزَّمان تصریح نشده است‌، اما از نشانه‌ها و حوادثی که قرآن بیان فرموده‌، می‌توان به دورۀ پایانی آخِرُالزَّمان که مقارن با ظهور حضرت مهدی‌ علیه السّلام است، پی‌برد. در این جا به چند مورد از آن وقایع اشاره می‌کنیم‌: **

• • • 1. بحران معنویت: اقْتَرَب‌َ لِلنَّاس‌ِ حِسَابُهُم‌ْ وَ هُم‌ْ فِی غَفْلَة‌ٍ مُعْرِضُون‌َ؛(انبیأ،1) حساب مردم به آنان نزدیک شده‌، در حالی که در غفلتند و روی گردانند. در این آیه‌، مردم آخِرُالزَّمان، به غفلت و اعراض از خداوند، متصف شده‌اند؛

1. وقوع اختلاف‌ها و درگیری‌های بسیار: "فَاخْتَلَف‌َ الاَحْزَاب‌ُ مِن بَیْنِهِم‌ْ فَوَیْل‌ٌ لِلَّذِین‌َ کَفَرُواْ مِن مَشْهَدِ یَوْم‌ٍ عَظِیم‌ٍ؛(مریم‌،37) ولی ]بعد از او[ گروه‌هایی از میان پیروانش اختلاف کردند؛ وای به حال کافران از مشاهدۀ روز بزرگ‌. این آیه در بارۀ ظهور فرقه‌های مختلف در جهان اسلام است که در آخِرُالزَّمان پدید آمده و سبب اختلاف‌های بسیار خواهد شد.
2. ظهور دجّال: لَخَلْق‌ُ السَّموات‌ِ وَ الاَرْض‌ِ أَکْبَرُ مِن‌ْ خَلْق‌ِ النَّاس‌؛(غافر،57) آفرینش آسمان‌ها و زمین از آفرینش انسان‌ها مهم‌تر است‌، ولی بیش‌تر مردم نمی‌دانند. برخی از مفسّران، این آیه را به ظهور دجّال تفسیر کرده‌اند که در دید مردم‌، بزرگ‌ترین موجود جلوه می‌کند، در حالی که خداوند، او را از بسیاری مخلوقات دیگر کوچک‌تر می‌شمارد؛ سرانجام این پدیده به دست حضرت عیسی‌علیه السّلام نابود خواهد شد.
3. **پدید آمدن گرفتاری‌ها و مشکلات‌: إن أَتیکُم‌ْ عَذَابُه‌ُ بَیاتاً أَوْ نَهَارًا ماذَا یَسْتَعْجِل‌ُ مِنْه‌ُ الْمُجْرِمُون‌َ؛(یونس‌،50) اگر مجازات او، شب هنگام یا در روز به سراغ شما‌آید، پس مجرمان برای چه عجله می‌کنند. فَإِذَا نَزَل‌َ بِسَاحَتِهِم‌ْ فَسَاءَ صَباح‌ُ الْمُنذَرِین‌َ؛(صافات‌،177) اما هنگامی که عذاب ما در آستانۀ خانه‌هایشان فرود‌‌اید، انذارشدگان صبحگاه بدی خواهند داشت‌. **
4. **خروج سفیانی‌:  آیات‌: سبا، 51؛ نحل‌، 45 و نسأ، 47 در بارۀ خروج سفیانی و لشکریانش می‌باشد. **
5. **ندای آسمانی:  آیات نحل‌، 16؛ ق‌، 41ـ42 در بارۀ آن آمده است‌. **
6. ظهور منجی بزرگ بشر: آیات‌: اسرأ، 81؛ بقره‌، 148؛انعام‌، 89 وبر این مطلب دلالت دارد.
7. نزول حضرت عیسی‌ (ع)‌: آیات‌: زخرف‌، 43؛ نسأ، 159، مربوط به آن است‌.
8. خروج جنبنده‌ای از زمین: آیۀ نمل‌، 82 به آن اشاره دارد.
9. نابودی قوم یأجوج و مأجوج به دست حضرت مهدی‌ علیه السّلام: آیۀ انبیأ، 96، در این‌باره آمده است‌.
10. **رَجعَت: آیات‌: نمل‌، 83؛ غافر، 11؛ سجده‌، 21؛ اسرأ، 5؛ آل‌عمران، 81؛ قصص‌، 5، به این پدیده اشاره دارند. **
11. **صلح و آرامش پایدار در سراسر جهان:  آیات نور، 5؛ اعراف‌، 128، انفال‌، 39؛ انبیأ، 105؛ اعراف‌، 137 و قصص‌، 5 به چنین وعده‌ای بزرگ اشاره دارد ودیگر از نشانه‌های آخِرُالزَّمان است که در بخش پایانی آخِرُالزَّمان واقع خواهد شد. (10) **
12. اوصاف مردم آخِرُالزَّمان: جابر ابن عبدالله انصاری از نبیّ معظم اسلام (ص) نقل می‌کند که فرمودند:
13. زکات دادن متروک شود
14. سخن معمول و همگانی شما دروغ
15. **میوه و نقل مجالس شما غیبت **
16. آنچه به دست می‌آورید حرام
17. وفا کم شود
18. در آن زمان بزر گان بر کوچکان رحم نمی‌کنند
19. مرد از همسر خود اطاعت کند
20. حیای کوچکان کم گردد
21. طمع زیاد شود
22. برادر نسبت به برادر حسد ورزد
23. حیا از زن‌ها برداشته شود
24. ساختمان‌ها را محکم بنا کنند

علائم ظهور

** علائم ظهور به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند: علائم حتمی و علائم غیر حتمی. **

فضیل بن یسار از امام باقر (ع) روایت کرده که فرمودند: «نشانه‌های ظهور دو دسته است: یکی نشانه‌های غیرحتمی و دیگر نشانه‌های حتمی؛ خروج سفیانی از نشانه‌های حتمی است که راهی جز آن نیست.»(11) منظور از علائم حتمی آن است که تقدیر قطعی خدا به وقوع آن تعلق گرفته، و مشروط به هیچ قید و شرطی نیست؛ و مقصود از علائم غیر حتمی آن است که وقوع آن ممکن است مشمول بداء گردد، چرا که فی الجمله مشروط به شروطی است که اگر آن شروط تحقق یابد آن علائم واقع می‌شوند، و اگر آن شروط مفقود باشد، آن علائم نیز تحقق نمی‌یابند. علائمی در مورد حتمی‌بودن آن‌ها نصی نداشته باشیم، تنها احتمال وقوع آن می‌رود، و قطعی نیستند. علائم غیر حتمی بسیارند. ما در اینجا روایت مفصلی از امام صادق(ع) را برای شما می‌آوریم که تعداد بسیاری از آن را برشمرده است. این روایت مشهوری است، ولی برای آن که حق زحمات مؤلفین ادا شده باشد، می‌گوییم که این روایت را با تغییرات عبارتی اندکی از کتاب "یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان(عج)" نوشته علیرضا رجالی تهرانی نقل می‌کنیم. قبلا لازم است تذکّر دهیم که گرچه هر یک از این علائم حتمی الوقوع نیست، ولی به طور کلی احوال آخِرُالزَّمان را به ما معرفی می‌کند. با مطالعه آن شباهت‌های زیاد آن را با شرائط زمان خودمان می‌یابیم.

**در این روایت، امام صادق(ع) به یکی از یاران خود فرمودند: **

**هر گاه دیدی که حق بمیرد و طرفدارانش نابود شوند؛ و ظلم و ستم فراگیر شده است؛ و قرآن فرسوده و بدعت‌هایی از روی هوی و هوس در مفاهیم آن بوجود آمده است؛ و دیدی دین خدا، عملاً، توخالی شده، همانند ظرفی که آن را واژگون سازند! و همچنین هر گاه دیدی که اهل باطن بر اهل حق پیشی گرفته‌اند؛ و کارهای بد آشکار شده و از آن نهی نمی‌شود، و بد کاران باز خواست نمی‌شوند؛ و مردان به مردان و زنان به زنان اکتفا می‌کنند. و هنگامی که دیدی ‌افراد باایمان سکوت کرده، و سخنشان را نمی‌پذیرند؛ و دیدی که شخص بدکار دروغ گوید، و کسی دروغ و نسبت ناروای او را رد نمی‌کند؛ و دیدی که بچه‌ها به بزرگان احترام نمی‌گذارند؛ و قطع رحِم می‌شود. و وقتی دیدی که بد کار را ستایش کنند و او شاد شود، و سخن بدش به او برنگردد؛ و دیدی که نوجوانان پسر همان کنند که زنان کنند [یعنی به مانند آنان خود را زینت می‌کنند]؛ و زنان با زنان ازدواج کنند. و هنگامی که دیدی انسان‌ها اموال خود را در غیراطاعت خدا مصرف می‌کنند و کسی مانع آن‌ها نمی‌شود؛ و دیدی که افراد با دیدن کار و تلاش مؤمنانه [از آن تعجب می‌کنند] و به خدا پناه می‌برند. و دیدی که مداحی دروغین از اشخاص زیاد شود؛ و همسایه‌ همسایۀ خود را اذیت می‌کند و از آن جلو گیری نشود؛ و دیدی که: کافران از صعوبت زندگی مؤمن، شاد می‌شوند؛ و دیدی مردم شراب را آشکار می‌‌آشامند، و برای نوشیدن آن کنار هم می‌نشینند و از خداوند متعال نمی‌ترسند؛ و‌ کسی که امر به معروف می‌کند خوار و ذلیل است. و همچنین هنگامی که دیدی آدم بدکار در چیزی مورد ستایش است که خداوند آن را دوست ندارد؛ و دیدی که اهل قرآن و دوستان آن‌ها خوارند؛ و راه نیک بسته و راه بد باز است؛ و دیدی که انسان‌ها به زبان می‌گویند، ولی عمل نمی‌کنند. و وقتی دیدی خانه کعبه تعطیل شده، و به تعطیلی آن دستور داده می‌شود؛ و مؤمن، خوار و ذلیل شمرده شود؛ بدعت و زنا آشکار شود؛ و مردم به شهادت و گواهی ناحق اعتماد کنند. و دیدی که حلال حرام، و حرام حلال می‌شود؛ و دین بر اساس میل اشخاص معنی می‌شود، و کتاب خدا و احکام آن تعطیل می‌گردد؛ و جرأت بر گناه آشکار شود، و دیگر کسی برای انجام آن منتظر تاریکی شب نگردد. و آن‌گاه که دیدی مؤمن نتواند نهی از منکر کند مگر در قلبش؛ و ثروت بسیار زیاد در راه خشم خدا خرج گردد؛ و سردمداران به کافران نزدیک شوند و از نیکوکاران دور شوند؛ و والیان در قضاوت رشوه بگیرند؛ و پستهای مهم والیان بر اساس مزایده است، نه بر اساس شایستگی. و آن زمان که دیدی مردم را به تهمت و یا سوء ظن بکشند؛ و دیدی که مرد به خاطر همبستری با همسران خود مورد سرزنش قرار گیرد. و هنگامی که زن بر شوهر خود مسلط شود و کارهایی که مورد خشنودی شوهر نیست انجام می‌دهد و به شوهرش خرجی می‌دهد. و همچنین آن‌گاه که دیدی سوگند‌های دروغ به خدا بسیار گردد؛ و آشکارا قماربازی ‌شود؛ و مشروبات الکلی به طور آشکار بدون مانع خرید و فروش می‌شود. و وقتی دیدی که مردم محترم توسّط حاکمان قلدر خوار شوند؛ و نزدیک‌ترین مردم به فرمانداران آنانی هستند که به ناسزاگویی به ما، خانواده عصمت(ع)، ستایش شوند؛ و هر کس ما را دوست دارد او را دروغ‌گو خوانده، و گواهی‌اش را قبول نمی‌کنند و آن‌گاه که دیدی مردم در گفتن سخن باطل و دروغ با هم رقابت می‌کنند؛ و شنیدن سخن حق بر مردم سنگین، ولی شنیدن باطل برایشان آسان است؛ و دیدی که همسایه از ترس زبان همسایه به او احترام می‌کند. و وقتی دیدی حدود الهی تعطیل شود، و طبق هوی و هوس عمل گردد؛ و دیدی که مسجدها طلا کاری (زینت داده) شود؛ و دیدی که‌ راست‌گوترین مردم نزد آن‌ها مفتری و دروغ‌گو است. هنگامی که دیدی بدکاری آشکار شده، و برای سخن چینی کوشش می‌شود؛ و‌ ستم و تجاوز شایع شده است؛ و غیبت، سخن خوش آن‌ها شود و بعضی بعض دیگر را به آن بشارت دهند. وقتی دیدی حج و جهاد برای خدا نیست؛ و‌ سلطان به خاطر کافر، شخص مؤمن را خوار کند؛ و خرابی بیشتر از آبادی است؛ و معاش انسان از کم فروشی به دست می‌آید؛ و خون ریزی آسان گردد؛ و مرد به خاطر دنیایش ریاست می‌کند. و هنگامی که دیدی مردم نماز را سبک شمارند؛ و‌ انسان ثروت زیادی جمع کرده، ولی از آغاز آن تا آخر، زکاتش را نداده است؛ و‌ قبر مرده‌ها را بشکافند و آن‌ها را اذیت کنند؛ و هرج و مرج بسیار شود؛ و‌ مرد روز خود را با مستی به شب می‌رساند، و شب خود را نیز به همین منوال صبح می‌کند، و هیچ اهمّیتی به آیین مردم ندهد. آن‌گاه که با حیوانات آمیزش ‌شود؛ و مرد به مسجد (محل نماز) می‌رود و وقتی برمی‌گردد لباس در بدن ندارد؛ ( یعنی لباسش را دزدیده اند) هنگامی که دیدی حیوانات هم دیگر را بدرند؛ و دل‌های مردم سخت، و دیدگانشان خشک، و یاد خدا برایشان گران است؛ و بر سر کسبه‌ای حرام آشکارا رقابت می‌کنند؛ و دیدی که نمازخوان برای خودنمایی نماز می‌خواند؛ و فقیه برای دین خدا فقه نمی‌آموزد، و‌ مردم در اطراف قدرتمندان هستند؛ و طالب حلال، مذمت و سرزنش می‌شود، و طالب حرام، ستایش و احترام می‌گردد. آن‌گاه که در مکه و مدینه کارهایی می‌کنند که خدا دوست ندارد، و کسی از آن جلو گیری نمی‌کند، و هیچ کس بین آن‌ها و کارهای بدشان مانع نمی‌شود؛ و آلات موسیقی و لهو و لعب در مدینه و مکه آشکار گردد؛ و مرد سخن حق گوید و امر به معروف و نهی از منکر کند، ولی دیگران او را از این کار برحذر می‌دارند. هنگامی که دیدی مردم به همدیگر نگاه می‌کنند [یعنی چشم همچشمی می‌کنند، یا معیارشان بر خوب و بد اعمال خدا نیست]، و از مردم بدکار پیروی نمایند؛ و راه نیک پیرو ندارد؛ و مرده را مسخره کنند و کسی برای او اندوهگین نشود؛ و دیدی که: سال به سال بدعت و بدی‌ها بیشتر شود؛ و مردم جز از سرمایه‌داران پیروی نکنند؛ و‌ به فقیر چیزی را دهند که برایش بخندند، ولی در راه غیرخدا ترحم می‌کنند. وقتی که دیدی علائم آسمانی آشکار شود، و کسی از آن نگران نشود؛ و مردم مانند حیوانات در انظار یکدیگر عمل جنسی انجام می‌دهند و کسی از ترس مردم از آن جلو گیری نمی‌کند؛ و انسان در راه غیر خدا بسیار خرج کند، ولی در راه خدا از اندک هم مضایقه دارد. و آن‌گاه که دیدی عقوق پدر و مادر رواج دارد، و فرزندان هیچ احترامی ‌برای آن‌ها قائل نیستند، بلکه نزد فرزند از همه بدترند. هنگامی که دیدی زن‌ها بر مسند حکومت بنشینند و هیچ کاری جز خواسته آن‌ها پیش نرود، و دیدی پسر به پدرش نسبت دروغ بدهد، پدر و مادر را نفرین کند و از مرگشان شاد شود؛ و دیدی که اگر روزی بر مردی بگذرد، و او در آن روز گناه بزرگی مانند بدکاری‌، کم فروشی، و زشتی انجام نداده ناراحت است. و وقتی دیدی قدرتمندان، غذای عمومی‌مردم را احتکار می‌کنند؛ و‌ اموال خمس در راه باطل تقسیم گردد، و با آن قماربازی و شراب خواری شود، و به وسیلۀ شراب بیمار را مداوا، و برای بهبودی، آن را تجویز کنند؛ و دیدی که مردم در امر به معروف و نهی از منکر و ترک دین بی‌تفاوت و یکسانند؛ و دیدی که سر و صدای منافقان برپا، اما صدای حق طلبان خاموش است؛ و دیدی که برای اذان و نماز مزد می‌گیرند؛ و مسجدها پر است از کسانی که از خدا نمی‌ترسند و غیبت هم می‌نمایند. هنگامی که دیدی خورندگان اموال یتیمان ستوده شوند؛ و قاضیان بر خلاف دستور خداوند قضاوت کنند؛ و استانداران از روی طمع، خائنان را امین خود قرار دهند؛ و فرمانروایان میراث مستضعفان را در اختیار بدکاران از خدا بی‌خبر قرار دهند؛ و دیدی که بر روی منبرها از پرهیزکاری سخن می‌گویند، ولی گویندگان آن پرهیزکار نیستند. و بالاخره هنگامی که دیدی صدقه را با وساطت دیگران، بدون رضای خداوند، و به خاطر درخواست مردم بدهند؛ و دیدی وقت نمازها را سبک بشمارند؛ و همّت و هدف مردم شکم و شهوتشان است؛ و دنیا به آن‌ها روی کرده است؛ و دیدی نشانه‌های برجسته حق ویران شده است؛ [این آخِرُالزَّمان است] در این وقت خود را حفظ کن و از خدا بخواه که از خطرات گناه نجاتت بدهد.(12) این بود روایت امام صادق ( ع) که به ذکر گوش‌ه‌ای از مفاسد جهان در آستانۀ قیام و انقلاب بزرگ حضرت مهدی (عج) فراگیر خواهد شد. **

**و اما "علائم حتمیُّ الوقوع" ظهور با استفاده از روایات معصومین علیه السّلام، اندک است. **

در روایتی امام صادق(ع) می‌فرمایند: «پیش از ظهور قائم(عج) پنج نشانه حتمی است: قیام یمانی، فتنه سفیانی، صیحه آسمانی،‌ قتل نفس زکیّه و شکافتن زمین و فرو رفتن عده‌ای در بیابان»(13) همچنین امام صادق فرموده است: «وقوع ندا[ی آسمانی] از امور حتمی است؛ و سفیانی از امور حتمی است و یمانی از امور حتمی است و کشته شدن نفس زکیه از امور حتمی است و کف دستی که از افق آسمان برون‌اید از امور حتمی است. و سپس اضافه فرمودند: «و نیز وحشتی در ماه رمضان است که خفته را بیدار کند و شخص بیدار را به وحشت انداخته و دوشیزگان پرده نشین را از پشت پرده بیرون می‌آورد.»(14) امیرالمؤمنین(ع) از رسول خدا(ص) روایت نموده که فرمودند: «ده چیز است که پیش از قیامت حتماً به وقوع خواهد پیوست: فتنه سفیانی و دجّال، واقعه دخان [دود]، ظهور دابَّه، خروج قائم، طلوع خورشید از مغرب، نزول عیسی، خسوف در مشرق، خسوف در جزیرة العرب، و آتشی که از مرکز عدن شعله می‌کشد و مردم را به سوی بیابان محشر هدایت می‌کند»(15) امام محمّد باقر(ع) فرموده است: «در کوفه، پرچم‌های سیاهی که از خراسان بیرون آمده است، فرود می‌آید و وقتی مهدی(ع) ظاهر شد، برای بیعت گرفتن به سوی آن می‌فرستد.»(16)

پی نوشت‌ها:

1. محمّد جواد مهری؛ نشانه‌های شگفت آور آخِرُالزَّمان، ص33.
2. غیبه، نعمانی، ص235.
3. ملاحم، ابن طاووس، ص77.
4. بحارالانوار، جلد2، ص190.
5. همان، جلد52، ص380.
6. **کمال الدین، جلد1 ص331. **
7. فردوس الاخبار، ج5، ص227.
8. **الفائق،جلد1،ص141. **
9. الغیبه نعمانی ص271.
10. دائره المعارف قرآن الکریم، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، ج1، ص114-124.
11. غیبت نعمانی با ترجمه غفاری باب 18، ص429.
12. بحارالانوار، علامه مجلسی ج52، ص256-260(با اندکی تصرف در متن )
13. کمال الدین و تمام النعمه شیخ صدوق، ص650.
14. غیبت نعمانی با ترجمه غفاری باب14، ص365.
15. بحارالانوار علامه مجلسی ج52، ص209و غیبت شیخ طوسی، ص267.
16. غیبت شیخ طوسی، ص274.
17. برگرفته از سایت " ندای الرحیل"

***

ل) نگاهی به حوادث ریزتر روز قیامت

توجّه: برای وضوح بیشتر مفهوم جملات بعضی از ترجمه‌ها، و با رجوع به آیات پیش از آیات ذکر شده، هویّت شخصیت‌های موجود تشخیص داده شد و همراه با یک ستاره‌ در کروشه ارائه گشت. تمام آیات و ترجمه‌ها از برنامۀ "المبین" گرفته شده است. (مؤلّف)

یوْمَ الْقِیامَةِ یرَدُّونَ إِلَى أَشَدِّ الْعَذَاب (البقرة/85) (روز رستاخیز ایشان [*یهودیان مزوّر] را به سخت‏ترین عذاب‌ها باز برند.)

فَاللَّهُ یحْكُمُ بَینَهُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ فِیمَا كَانوا فِیهِ یخْتَلِفُونَ (البقره/113) (پس خداوند روز رستاخیز در آنچه [*یهودیان و مسیحیان] با هم اختلاف می‌کردند، میان آنان داوری خواهد کرد.)

لَا یكَلِّمُهُمُ اللَّهُ یوْمَ الْقِیامَةِ (البقره/174) (خدا روز قیامت با ایشان [*کافران] سخن نخواهد گفت.)

وَالَّذِینَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ (البقره/212) (کسانی که تقواپیشه بوده‌اند در روز رستاخیز از آنان [*کافران] برترند.)

وَلَا یكَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَلَا ینْظُرُ إِلَیهِمْ یوْمَ الْقِیامَةِ وَلَا یزَكِّیهِمْ (آل‌عمران/77) (خدا روز قیامت با آنان [*پیمان‌شکنان] سخن نمی‌گوید و به ایشان نمی‌نگرد و پاکشان نمی‌گرداند.)

وَمَنْ یغْلُلْ یأْتِ بِمَا غَلَّ یوْمَ الْقِیامَةِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ (آل‌عمران/161) (و هر کس خیانت ورزد روز قیامت با آنچه در آن خیانت کرده بیاید آن‌گاه به هر کس [پاداش] آنچه کسب کرده به تمامی داده می‌شود.)

سَیطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا بِهِ یوْمَ الْقِیامَةِ (آل‌عمران/180) (به زودی آنچه که [*بخل‌ورزان] به آن بخل ورزیده‌اند روز قیامت طوق گردنشان می‌شود.)

انمَا تُوَفَّوْنَ أُجُورَكُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ (آل‌عمران/185) (همانا روز رستاخیز پاداش‌هایتان [جانداران] به طور کامل به شما داده می‌شود.)

وَلَا تُخْزِنَا یوْمَ الْقِیامَةِ (آل‌عمران/194) (ما را روز رستاخیز رسوا مگردان.)

وَیجْمَعَنَّكُمْ إِلَى یوْمِ الْقِیامَةِ لَا رَیبَ فِیهِ (النساء/87) (به یقین در روز رستاخیز که هیچ شکی در آن نیست، ‏شما[*مؤمنان] را گرد خواهد آورد.)

وَمَنْ یجَادِلُ اللَّهَ عَنْهُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ‌ام مَنْ یكُونُ عَلَیهِمْ وَكِیلًا (النساء/109) (پس چه کسی روز رستاخیز از آنان (خیانتکاران گنهکار) در برابر خدا جانبداری خواهد کرد؟ یا چه کسی حمایتگر [و مدافع] آنان تواند بود؟)

فَاللَّهُ یحْكُمُ بَینَكُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ (النساء/141) (پس خداوند روز قیامت میان شما[*مؤمنان و کافران] داوری می‌کند.)

وَیوْمَ الْقِیامَةِ یكُونُ عَلَیهِمْ شَهِیدًا (النساء/159) (روز قیامت [عیسی نیز] بر آنان [اهل کتاب] شاهد خواهد بود.)

لِیفْتَدُوا بِهِ مِنْ عَذَابِ یوْمِ الْقِیامَةِ (المائده/36) (تا به وسیله آن [*کافران] خود را از عذاب روز قیامت بازخرند.)

لَیجْمَعَنَّكُمْ إِلَى یوْمِ الْقِیامَةِ لَا رَیبَ فِیهِ (الانعام/12) (یقینا شما را در روز قیامت که در آن هیچ شکی نیست گرد خواهد آورد.)

قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللَّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَالطَّیباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِی لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا خالِصَةً یوْمَ الْقِیامَةِ (الاعراف/32) ([ای پیامبر] بگو زیورهایی را که خدا برای بندگانش پدید آورده و [نیز ] روزی‌های پاکیزه را چه کسی حرام گردانیده بگو این [نعمت‌ها] در زندگی دنیا برای کسانی است که ایمان آورده‌اند و روز قیامت [نیز] خاصّ آنان می‌باشد.)

أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَى شَهِدْنَا أن تَقُولُوا یوْمَ الْقِیامَةِ اِنّا كُنَّا عَنْ هَذَا غَافِلِینَ (الاعراف/172) (آیا پروردگار شما نیستم؟ گفتند چرا گواهی دادیم تا مبادا روز قیامت بگویید ما از این [امر] غافل بودیم.)

وَمَا ظَنُّ الَّذِینَ یفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ یوْمَ الْقِیامَةِ (یونس/60) (و کسانی که بر خدا دروغ می‏بندند روز رستاخیز چه گمان دارند.)

ان رَبَّكَ یقْضِی بَینَهُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ فِیمَا كَانوا فِیهِ یخْتَلِفُونَ (یونس/93) (همانا پروردگار تو در روز قیامت در باره آنچه [بنی اسرائیل] بر سر آن اختلاف می‌کردند، میانشان داوری خواهد کرد.)

وَأُتْبِعُوا فِی هَذِهِ الدُّنْیا لَعْنَةً وَیوْمَ الْقِیامَةِ (هود/60) (و [سرانجام] در این دنیا و روز قیامت لعنت، بدرقۀ [راه] آنان [قوم هود] گردید.)

یقْدُمُ قَوْمَهُ یوْمَ الْقِیامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ وَبِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ (هود/98) (روز قیامت [هود] پیشاپیش قومش می‌رود و آنان را به آتش درمی‏آورد و [دوزخ] چه ورودگاه بدی برای واردان است.)

وَأُتْبِعُوا فِی هَذِهِ لَعْنَةً وَیوْمَ الْقِیامَةِ بِئْسَ الرِّفْدُ الْمَرْفُودُ (هود/99) (و در این دنیا و روز قیامت [*قوم هود] به لعنت بدرقه شدند و چه بد عطایی نصیب آنان می‌شود.)

لِیحْمِلُوا أَوْزَارَهُمْ كَامِلَةً یوْمَ الْقِیامَةِ (النحل/25) (تا روز قیامت [*گناه‌کاران] بار گناهان خود را تمام بردارند.)

ثُمَّ یوْمَ الْقِیامَةِ یخْزِیهِمْ وَیقُولُ أَینَ شُرَكَائِی الَّذِینَ كُنْتُمْ تُشَاقُّونَ فِیهِمْ قَالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ ان الخِزْی الْیوْمَ وَالسُّوءَ عَلَى الْكَافِرِینَ (النحل/27) (سپس روز قیامت آنان را رسوا می‌کند و می‌گوید کجایند آن شریکان من که در بارۀ آن‌ها [با پیامبران] مخالفت می‌کردید کسانی که به آنان علم داده شده است می‌گویند در حقیقت امروز رسوایی و خواری بر کافران است.)

وَلَیبَینَنَّ لَكُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ مَا كُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ (النحل/92) ([*خطاب به فریب‌کاران] و روز قیامت در آنچه اختلاف می‌کردید قطعا برای شما توضیح خواهد داد.)

وان رَبَّكَ لَیحْكُمُ بَینَهُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ فِیمَا كَانوا فِیهِ یخْتَلِفُونَ (النحل/124) (و قطعا پروردگارت روز رستاخیز میان آن‌ها [*یهودیان] در باره چیزی که در مورد آن اختلاف می‌کردند داوری خواهد کرد.)

وَنُخْرِجُ لَهُ یوْمَ الْقِیامَةِ كِتَابا یلْقَاهُ مَنْشُورًا (الاسراء/13) (و روز قیامت برای او [انسان] نامه‏ای که آن را گشاده می‌بیند، بیرون می‏آوریم.)

وان مِنْ قَرْیةٍ إِلَّا نَحْنُ مُهْلِكُوهَا قَبْلَ یوْمِ الْقِیامَةِ أَوْ معذّبوهَا عَذَابا شَدِیدًا كَان ذَلِكَ فِی الْكِتَابِ مَسْطُورًا (الاسراء/58) (و هیچ شهری نیست مگر این‌که ما آن را [در صورت نافرمانی] پیش از روز رستاخیز به هلاکت می‌رسانیم یا آن را سخت عذاب می‌کنیم این [عقوبت] در کتاب [الهی] به قلم رفته است.) (قبل از قیامت)

وَنَحْشُرُهُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ عَلَى وُجُوهِهِمْ عُمْیا وَبُكْمًا وَصُمًّا مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ كُلَّمَا خَبَتْ زِدْنَاهُمْ سَعِیرًا (الاسراء/97) (و روز قیامت آن‌ها [گمراهان] را کور و لال و کر به روی چهره‏شان درافتاده برخواهیم انگیخت جایگاهشان دوزخ است هر بار که آتش آن فرو نشیند، شراره‏ای [تازه] برایشان می‏افزاییم.)

أُولَئِكَ الَّذِینَ كَفَرُوا بایاتِ رَبِّهِمْ وَلِقَائِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فَلَا نُقِیمُ لَهُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ وَزْنًا (الکهف/105) ([آری] آنان[*کافران] کسانیاند که آیات پروردگارشان و لقای او را انکار کردند در نتیجه اعمالشان تباه گردید و روز قیامت برای آن‌ها [قدر و] ارزشی نخواهیم نهاد.)

وَكُلُّهُمْ آتِیهِ یوْمَ الْقِیامَةِ فَرْدًا (مریم/95) (و روز قیامت همۀ آن‌ها تنها به سوی او خواهند آمد.)

مَنْ أَعْرَضَ عَنْهُ فَانَّهُ یحْمِلُ یوْمَ الْقِیامَةِ وِزْرًا (طه/100) (هر کس از [پیروی] آن روی برتابد روز قیامت بار گناهی بر دوش می‌گیرد.)

خالِدِینَ فِیهِ وَسَاءَ لَهُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ حِمْلًا (طه/101) (پیوسته در آن [حال] می‌ماند و چه بد باری روز قیامت‏خواهند داشت.)

وَنَحْشُرُهُ یوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمَى (طه/124) (و روز رستاخیز او [*معرض از ذکر الهی] را نابینا محشور می‌کنیم.)

وَنَضَعُ الْمَوَازِینَ الْقِسْطَ لِیوْمِ الْقِیامَةِ فَلَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیئًا وان كَان مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَینَا بِهَا وَكَفَى بِنَا حَاسِبِینَ (الانبیاء/47) (و ترازوهای داد را در روز رستاخیز می‏نهیم پس هیچ کس [در] چیزی ستم نمی‌بیند و اگر [عمل] هموزن دانه خردلی باشد آن را می‏آوریم و کافی است که ما حسابرس باشیم.)

لَهُ فِی الدُّنْیا خِزْیٌ وَنُذِیقُهُ یوْمَ الْقِیامَةِ عَذَابَ الْحَرِیقِ (الحج/9) (در این دنیا برای او [*گمراه کنندۀ مردم] رسوایی است و در روز رستاخیز او را عذاب آتش سوزان می‏چشانیم.)

انَّ اللَّهَ یفْصِلُ بَینَهُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ (الحج/17) (البته خدا روز قیامت میانشان [*یهودیان، صابئین، مسیحیان، زرتشتیان و مشرکان] داوری خواهد کرد.)

اللَّهُ یحْكُمُ بَینَكُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ فِیمَا كُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ (الحج/69) (خدا روز قیامت در مورد آنچه با یکدیگر در آن اختلاف می‌کردید داوری خواهد کرد.)

ثُمَّ إنَّكُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ تُبْعَثُونَ (المؤمنون/16) (آن‌گاه شما در روز رستاخیز برانگیخته خواهید شد.)

یضَاعَفْ لَهُ الْعَذَابُ یوْمَ الْقِیامَةِ وَیخْلُدْ فِیهِ مُهانا (الفرقان/69) (برای او در روز قیامت عذاب دو چندان می‌شود و پیوسته در آن خوار می‌ماند.)

وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَیوْمَ الْقِیامَةِ لَا یُنْصَرُونَ (القصص/41) (و آنان را پیشوایانی که به سوی آتش می‏خوانند گردانیدیم و روز رستاخیز یاری نخواهند شد.)

وَیوْمَ الْقِیامَةِ هُمْ مِنَ الْمَقْبُوحِینَ (القصص/42) (و روز قیامت [نیز] ایشان از [جمله] زشت‏رویانند.)

هُوَ یوْمَ الْقِیامَةِ مِنَ الْمُحْضَرِینَ (القصص/61) (او [فرد دنیاپرست] روز قیامت از [جمله] احضارشدگان [در آتش] است.)

وَلَیسْأَلُنَّ یوْمَ الْقِیامَةِ عَمَّا كَانوا یفْتَرُونَ (العنکبوت/13) (و مسلّماً روز قیامت از آنچه به دروغ برمی‏بستند پرسیده خواهند شد.)

ثُمَّ یوْمَ الْقِیامَةِ یكْفُرُ بَعْضُكُمْ بِبَعْضٍ وَیلْعَنُ بَعْضُكُمْ بَعْضًا وَمَأْوَاكُمُ النَّارُ وَمَا لَكُمْ مِنْ نَاصِرِینَ (العنکبوت/25) (آن‌گاه روز قیامت بعضی از شما بعضی دیگر را انکار و برخی از شما برخی دیگر را لعنت می‌کنند و جایتان در آتش است و برای شما یاورانی نخواهد بود.)

انَّ رَبَّكَ هُوَ یفْصِلُ بَینَهُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ فِیمَا كَانوا فِیهِ یخْتَلِفُونَ (السجده/25) (در حقیقت پروردگار تو خود روز قیامت در آنچه (بنی اسرائیل) با یکدیگر در باره آن اختلاف می‌کردند میانشان داوری خواهد کرد.)

وَیوْمَ الْقِیامَةِ یكْفُرُونَ بِشِرْكِكُمْ وَلَا ینَبِّئُكَ مِثْلُ خَبِیرٍ (الفاطر/14) (و روز قیامت‏شرک شما را انکار می‌کنند و [هیچ کس] چون [خدای] آگاه تو را خبردار نمی‌کند.)

قُلْ انّ الخاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا انفسَهُمْ وَأَهْلِیهِمْ یوْمَ الْقِیامَةِ أَلَا ذَلِكَ هُوَ الْخُسْران المُبِینُ (الزمر/15) (بگو زیانکاران در حقیقت کسانیاند که به خود و کسانشان در روز قیامت زیان رسانده‌اند؛ آری این همان خسران آشکار است.)

أَفَمَنْ یتَّقِی بِوَجْهِهِ سُوءَ الْعَذَابِ یوْمَ الْقِیامَةِ وَقِیلَ لِلظَّالِمِینَ ذُوقُوا مَا كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ (الزمر/24) (پس آیا آن کس که [به جای دست‌ها] با چهره خود گزند عذاب را روز قیامت دفع می‌کند [مانند کسی است که از عذاب ایمن است] و به ستمگران گفته می‌شود آنچه را که دستاوردتان بوده است بچشید.)

ثُمَّ إنّكُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ عِنْدَ رَبِّكُمْ تَخْتَصِمُونَ (الزمر/31) (سپس شما روز قیامت پیش پروردگارتان مجادله خواهید کرد.)

یوْمَ الْقِیامَةِبَدَا لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مَا لَمْ یكُونُوا یحْتَسِبُونَ (الزمر/47) ([*ظالمان] روز قیامتانچه تصور[ش را] نمی‌کردند از جانب خدا بر ایشان آشکار می‌گردد.)

وَیوْمَ الْقِیامَةِ تَرَى الَّذِینَ كَذَبُوا عَلَى اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ أَلَیسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْوًى لِلْمُتَكَبِّرِینَ (الزمر/60) (و روز قیامت کسانی را که بر خدا دروغ بسته‌اند رو سیاه می‌بینی آیا جای سرکشان در جهنم نیست.)

وَ الْأَرْضُ جَمِیعًا قَبْضَتُهُ یوْمَ الْقِیامَةِ وَالسَّمَاوَاتُ مَطْوِیاتٌ بِیمِینِهِ (الزمر/67) (روز قیامت زمین یکسره در قبضۀ [قدرت] اوست و آسمان‌ها در پیچیده به دست اوست.)

أَفَمَنْ یلْقَى فِی النَّارِ خَیرٌ‌ام مَنْ یأْتِی آمِنًا یوْمَ الْقِیامَةِ (فصلت/40) (آیا کسی که در آتش افکنده می‌شود بهتر است؟ ‏یا کسی که روز قیامت آسوده‏خاطر می‌آید؟)

وَتَرَاهُمْ یُعْرَضُونَ عَلَیهَا خاشِعِینَ مِنَ الذُّلِّ یَنْظُرُونَ مِنْ طَرْفٍ خَفِیٍّ وَقَالَ الَّذِینَ آمَنُوا اِنَّ الخاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا انفسَهُمْ وَأَهْلِیهِمْ یوْمَ الْقِیامَةِ (شورا/45) (آنان[*ستم‌کاران] را می‌بینی [که چون] بر [آتش] عرضه می‌شوند از [شدت] زبونی فروتن شده‌اند زیرچشمی می‌نگرند و کسانی که گرویده‌اند می‌گویند در حقیقت زیانکاران کسانیاند که روز قیامت‏خودشان و کسانشان را دچار زیان کرده‌اند.)

ان رَبَّكَ یقْضِی بَینَهُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ فِیمَا كَانوا فِیهِ یخْتَلِفُونَ (الجاثیه/17) (قطعاً پروردگارت روز قیامت میانشان [*رشگ‌بران] در باره آنچه در آن اختلاف می‌کردند داوری خواهد کرد.)

قُلِ اللَّهُ یحْییكُمْ ثُمَّ یمِیتُكُمْ ثُمَّ یجْمَعُكُمْ إِلَى یوْمِ الْقِیامَةِ لَا رَیبَ فِیهِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا یعْلَمُونَ (الجاثیه/26) (بگو خدا[ست که] شما را زندگی می‏بخشد سپس می‏میراند آن‌گاه شما را به سوی روز رستاخیز که تردیدی در آن نیست، گرد می‏آورد ولی بیشتر مردم [این را] نمی‌دانند.)

ثُمَّ ینَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا یوْمَ الْقِیامَةِ (المجادله/7) (آن‌گاه روز قیامت آنان را به آنچه کرده‌اند آگاه خواهد گردانید.)

لَنْ تَنْفَعَكُمْ أَرْحَامُكُمْ وَلَا أَوْلَادُكُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ یَفْصِلُ بَینَكُمْ (الممتحنه/3) (روز قیامت نه خویشان شما و نه فرزندانتان هرگز به شما سود نمی‌رسانند [خدا] میانتان فیصله می‌دهد.)

***

م) مواقف قیامت

http://www.maaref.porsemani.ir/content

در قیامت چند موقف وجود دارد و در هر كدام از چه چیزی سوال می‌شود؟

بنا به یك تفسیر آیۀ4 سوره معارج مربوط به مواقف روز قیامت مى‌باشد. در روایتى امام صادق(ع) مى‌فرماید: محاسبه كنید نفس خودتان را قبل از اینكه محاسبه شوید. چرا كه در قیامت پنجاه موقف است و هر موقفى هزار سال شماست كه مى‌شمرید بعد حضرت این آیه را تلاوت فرمودند (بحار،7/126) به نظر مى‌رسد این مواقف و مشكلات مربوط به كافران و مؤمنانى كه به نحوى داراى مشكل هستند مى‌باشد و به جهت پرسش و پاسخ از اعمال انسان است و هر موقفى مربوط به بخشى از اعمال انسان است. دربارۀ چگونگی حسابرسی در قیامت باید دانست، خداوند «سریع الحساب»(بقره، آیۀ202) است و هیچ گونه محدودیتی از جهت حسابرسی اعمال همۀ بندگان به طور هم زمان ندارد. حتی با احاطه علمی خود نیازی به زمان حسابرسی ندارد.

اما باید دانست قیامت نیز همانند دنیا دارای نظام است البته با ویژگی‌های خاص خودش؛ لذا بنا بر آن چه در روایات آمده است مواقف پنجاه‌گانه وجود دارد و در هر ایستگاهی به نوعی از اعمال رسیدگی می‌شود و در حقیقت عالم قیامت پردۀ نمایش و ظهور اعمال و عقاید ما در دنیاست همچنان كه در دنیا ما در عرصه‌های مختلف زندگی شخصی، خانوادگی، اجتماعی و عبادت و... رفتارهای گوناگونی داشتیم در آنجا نیز ایستگاه حق الله، حق الناس، حق نماز، حق قرآن و... از انسان بازخواست می‌كنند و در حقیقت جلوه‌ای از اجرای عدالت خداست كه به نمایش در می‌آید به هر میزان كه در این دنیا به این حقوق بیش‌تر و آسان‌تر پرداخته شده باشد. در صحنۀ قیامت، سریع‌تر آن ایستگاه‌ها طی می‌شود. بنا بر آن چه گفته شد این گونه نیست كه انسان در صف‌های طولانی بایستد تا نوبت او برسد؛ بلكه باید در صف‌های متعدد پاسخ گو باشد. برای توضیح بیشتر در این باره توجه شما به متن زیر جلب می‌كنیم.

با توجه به ماهیت موقف، به نظر می‌رسد معاد طوری نیست كه این نظام‌ها و مواقف و عوالم در طول هم قرار گرفته باشند؛ یعنی، هنگامی كه نامۀ عمل به انسان داده شد و انسان در آن نظامی كه خود ساخته است، قرار گرفت و اعمال، اوصاف، عقاید و اخلاق را با ظاهر و باطنشان یافت و بدان‌ها نایل شد، در اینجا نظام میزان، حساب و صراط هر سه با هم پیش می‌آید و این طور نیست كه در طول هم باشند بلكه نظام خاصی است [دقت شود]. در عالم حشر نظمی پیش می‌آید كه این نظم روشن كننده این حقیقت است كه مجموعه این عالم ; یعنی، عالمی كه انسان خود برای خود ساخته است آیا گرایشش به سوی خداست یا به سوی غیرخدا؛ یعنی، مجموعه آن عالم ساخته «من» كه به اصطلاح مجموعه زندگی من بوده و نسخه‌ای بوده از آنچه من اینجا داشته‌ام، وزن می‌شود.

به عبارت دیگر در عالم حشر نظامی داریم كه كل صحیفه عمل من به وزن گذاشته می‌شود كه آیا حقیقت روش و حركت من و حاصل زندگی من از لحاظ ظاهر و باطن در مجموع سنگینی به سوی ذات مقدس حق دارد یا به سوی غیر حق ؟ این نظام، همان میزان است كه روشن می‌كندكل و مجموعه صحیفه من حكایت از گرایش من به سوی خدا دارد یا به سوی غیر خدا. البته این مسأله مربوط به متوسطین است؛ یعنی، كسانی كه اعتقاد داشته‌اند ولی گناه و تعلقاتی هم داشته‌اند نه برای اولیاء و انبیاء. این نظام، یك نظام تكوینی و حقیقی است نه قراردادی و اعتباری .برای فهم دقیق ِ ماهیت نظام و موقف میزان به این دو مثال دقت كنید:الف) ذرّۀ خاكی كه در سیر خود و حركتش از مراحلی می‌گذرد، در مرحله‌ای سنجیده می‌شود كه آیا می‌تواند وارد مرحله دیگر شده و به سیر تكاملی خود ادامه دهد یا خیر و از حركت تكاملی آن جلوگیری شده و پس زده می‌شود؟ خاكی كه از مجرای خاصی حركت می‌كندتا بشود گل در مراحلی به میزان گذاشته می‌شود كه كدام قطعه و جزئ آن صلاحیت گل شدن را دارد، آن قطعه كه صلاحیتش را داشته باشد، به حركت خود ادامه داده و می‌شود گل اما جزئهایی كه این صلاحیت را ندارند پس زده می‌شوند و از ادامه حركت تكاملی انسان باز می‌مانند. پس اینچنین نیست كه خاك از هر مجرایی كه حركت می‌كند همه مراحل را بدون میزان و سنجش پشت سربگذارد.

ب) خاكی كه می‌خواهد از مجرای معینی حركت كرده و به عالم انسانیت وارد شود، این طور نیست كه همه ذرات و قطعاتش به آستانه انسانیت برسند بلكه یك سلسله اجزاء در موقف‌هایی با سنجش كنار زده می‌شوند و انه‌ایی كه در مجموع صلاحیتشان با میزان برای ورود به مراحل بالاتر احراز می‌شود، به مراتب كامل‌تر ارتقاء می‌یابند. عالم و نظام میزان در عالم حشر هم یك نظامی است كه وجود انسان، عالم انسان، صحیفه انسان سنجش می‌شود و تشخیص داده می‌شود كه مجموع وجود انسان به كدام سمت می‌چربد؟ آیا به سوی خداست تا وارد موقف دیگر شود یا به سوی غیرخداست تا پس زده شده و از ادامه حركت بازماند؟ اگر روشن شد كه مجموع به سوی خداوند است، مسأله موقف حساب پیش خواهد آمد چرا كه عالم حساب برای پاكسازی ناپاكی‌ها و آلودگی‌ها و رها ساختن آدمی از تعلق‌هاست تا قابلیت و صلاحیت جوار قرب حق را پیدا نماید، پس افرادی وارد این موقف برای پالایش و پیرایش می‌شوند كه صحیفه اعمال، افعال، عقاید، اوصاف و اخلاقشان، در مجموع به سوی خداوند باشد نه غیر خدا. افرادی كه مجموع وجودشان به سوی فرار از خداست تسویه و حسابرسی ندارند. با این تحلیل روشن شد كه اولین چیزی كه پس از قرار گرفتن در صحیفه عمل پیش می‌آید، نظام میزان و موقف سنجش است . با توجه به ماهیت و حقیقت نظام میزان كه تكلیف انسان را در ادامه حركت تكامل یا باز ماندن و فرو رفتن در دوری از خدا مشخص می‌كند، این موقف، از مواقف خطرناك بوده و وحشت غیرقابل توصیفی پیش می‌آورد. علاوه بر آن كه روشن شد كه اگر مجموع عالم و صحیفه من سنجش شود قهرا ذره‌ای از اعمال، افكار، عقاید، اوصاف، روش‌ها، خصلت‌ها و اخلاق در این سنجش مؤثر و تعیین كننده است، یك كلمه، یك قدم، یك فكر، یك تمایل، یك خطور و... در سیر تكاملی یا قهقرایی آدمی نقش دارد. به همین جهت است كه در آیات میزان گفته می‌شود كه كوچكترین ذره در سنگینی مجموع صحیفه عمل به سوی حق و یا غیرحق تأثیر دارد. این مسأله ناظر به كمیت عمل نیست بلكه به كیفیت عمل توجه دارد.

با نگاه به آیات سورۀ اعراف (آیه 64 به بعد) این مطلب روشن می‌شود كه بین بهشت و جهنم، موقفی به نام اعراف وجود دارد كه بر بالای این مكان، مردانی وجود دارند كه بهشتیان و جهنمیان را از علائم چهره می‌شناسند.در روایات متعددی وارد شده كه اینان اهل البیت علیهم السلام هستند. (تفسیر عیاشی، ج2، ص17/اصول كافی، ج1، ص426/تفسیر صافی، ج1، ص578 . تفسیر علی بن ابراهیم ذیل آیۀ اعرافشیخ مفید تصریح نموده است كه منظور از اعراف جایی است كه نه جزء بهشت است و نه جزء جهنم. (تفسیر عیاشی، ج2، ص 18/ بحارالانوار،ج8، ص337) (تفسیر قمی، ص624) علامه تهرانی دلالت مجموع روایات متعدد از اعراف را اینطور توضیح می‌دهد:(اعراف مكانی و حاجبی است بین بهشت و جهنم كه دارای درجات بالا و پایین است؛ و درجات بالای آن ائمه علیهم السلام وقوف دارند، و در دامنه و درجات پائین شیعیان و افرادی از بزهكاران كه هنوز حساب آن‌ها یكسره نشده و حكم آن‌ها صادر نشده است.هر بزرگی با امت تكلیف معین نشدۀ خود، بر روی اعراف است. البته مقام بالای اعراف، مقامی است بسیار رفیع و بسیار منیع، كه دست كسی بدان نرسد، و شاه‌پربال بلند پرواز هیچ طائری قصد عبور از آن را نكند، زیرا آن مقام اختصاص به كسانی دارد كه هم بر بهشت و هم بر دوزخ حاكمند، و هم بر بهشتیان و هم بر جهنمیان مسیطر و مسلط هستند.

آنان در چنین افق مبین و مقام ارجمندی وقوف دارند، همه را با علائم و نشانه‌ها می‌شناسند، و درجه و مقام هر یك از بهشتی‌ها را در مراتب هشتگانه آن معین می‌كنند، و دركات و مراتب هفتگانه دوزخ را می‌دانند و دوزخیان را در آن محل‌ها توزیع می‌نمایند. (معاد شناسی ج10ص63) تذكر چند نكته:

• • 1. از آنجا كه حقیقت و ماهیت قیامت بر عقول ما مخفی است فهم حقیقی آنچه در لسان آیات و روایات آمده است ممكن نیست. و لذا بسیاری از حوادث و حقایق مربوط به عالم بعد از مرگ در قالب تعبیرات كنایی و تشبیه آمده است. معلوم می‌شود آن ائمه ان حقایق را در قالب مثال و تنظیر به مخاطبین خود تفهیم نموده اند.
    2. علامه طباطبائی در تفسیر المیزان چند قول در مورد اعراف نقل نموده است و قول گروهی از مفسرین كه قائل به حضور عده‌ای كه كفه حسنات و سیئات آن‌ها مساوی است را موافق آیات و روایات می‌داند. (المیزان جد8 ص 126)3
    3. بعید نیست منظور از این دسته، همه كسانی باشد كه اعمال آن‌ها برای ورود به بهشت یا جهنم كافی نیستند مثل اولاد نابالغ كفار و كسانی كه نه ثواب كرده‌اند و نه گناه و كسانی كه حجت كافی برای آن‌ها نرسیده است. ( مراجعه شود به كتاب بعد از مرگ بر ما چه می‌گذرد ـ عباس عباس زاده.(

برگرفته از پایگاه اطلاع رسانی پرسمان: www.porseman.com.

)منبع: مواقف حشر، استاد محمد شجاعی، كانون اندیشه جوان، تهران، چاپ اول 1380.)

)جهت آشنایی بیشتر مراجعه شود به: 1- كتاب معاد شناسی علامه سید محمد حسین طهرانی، ج10، بخش اول؛ 2- معاد در نگاه عقل و دین، محمدباقر شریفی سبزواری ص306؛ 3- معاد شهید مطهری؛4- معاد شناسی، آیت الله جعفر سبحانی)

***

مانع دوّم- لِقاءُالله از منظر مسلمین

الف)

http://www.rozenews.com

حضرت آیت‌ الله العظمی مکارم شیرازی به پرسشی در بارۀ منظور از "لِقاءُالله" پاسخ گفته است.

** به گزارش **؛ متن پرسش مطرح شده و پاسخ این مرجع تقلید شیعیان بدین شرح است:

منظور از "لِقاءُالله" چیست؟

در آیات متعددی از قرآن مجید که اشاره به قیامت و رستاخیز می‌کند تعبیر به "لِقاءُالله" یا «لقاء ربّ» آمده است. این تعبیر بسیار پرمعنی و عمیق است، هرچند جمعی از مفسّران، بسیار ساده از کنار آن گذشته‌اند: گاه گفته‌اند منظور از "لِقاءُالله" ملاقات فرشتگان خدا در قیامت است. گاه گفته‌اند منظور ملاقات حساب و جزاء و ثواب او است. و گاه گفته‌اند به معنی ملاقات حکم و فرمان او است. و به این ترتیب هر کدام کلمه‌ای را در تقدیر گرفته‌اند، در حالی که می‌دانیم تقدیر بر خلاف اصل است و تا دلیلی بر آن نباشد باید از آن پرهیز کرد. بدون شک منظور ملاقات حسی پروردگار نیست، چرا که ملاقات حسی تنها در مورد اجسام است که دارای مکان و زمان و رنگ و کیفیات دیگرند، به طوری که می‌توان آن‌ها را با چشم ظاهر دید. بلکه منظور یک شهود باطنی و دیدار و ملاقات روحانی و معنوی با خدا است، زیرا در قیامت حجاب‌ها کنار می‌رود، و آثار خداوند چنان در عرصه محشر و تمام صحنه‌ها و مواقف قیامت ظاهر و آشکار می‌گردد که همه کس حتی کافران خدا را با چشم دل می‌بینند، و او را دیدار می‌کنند! (هرچند این دیدارها متفاوت است(. مرحوم علامه طباطبائی در تفسیر المیزان چنین می‌گوید: «بندگان خدا در شرائطی قرار می‌گیرند که حجابی میان آن‌ها و پروردگارشان نیست، زیرا طبیعت روز قیامت ظهور و بروز حقایق است، همان‌گونه که در آیۀ25 سورۀ نور آمده: «وَ یَعْلَمُونَ أنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِینُ»(در آن روز می‌دانند که خداوند حق آشکار است.)(1( جالب این‌که در حدیث مشروحی می‌خوانیم مردی خدمت امام امیر مؤمنان علی علیه السّلام آمد و عرض کرد من در بارۀ قرآن مجید به شک افتاده‌ام! امام فرمود: چرا؟! عرض کرد: در آیات بسیاری می‌بینیم که قرآن سخن از ملاقات پروردگار در قیامت می‌گوید، و از سوی دیگری می‌فرماید: لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ: «چشم‌ها او را درک نمی‌کند، و او چشم‌ها را درک می‌کند» این آیات چگونه با هم سازگار است؟. امام علیه السّلام فرمود: «اللّقاء هُنا لَیْسَ بالرُّؤْیَةِ، وَ الِّلقاءُ هُوَ الْبَعْثُ فَافْهَمْ جَمیعَ ما فی کِتابِ اللَّه مِنْ لِقائِهِ فانَّهُ یَعْنی بِذلِکَ الْبَعْثَ : «لقاء به معنی مشاهده با چشم نیست، بلکه لقاء همان رستاخیز و برانگیخته شدن مردگان است، پس معنی تمام آنچه در قرآن تعبیر به لِقاءُالله شده است درک کن که همه به معنی بعث است.»)2) در حقیقت امیر مؤمنان علی علیه السّلام مسألۀ لِقاءُالله را به چیزی تفسیر می‌کند که شهود پروردگار از لوازم آن است، آری روز رستاخیز روز برطرف شدن حجاب‌ها و کنار رفتن پرده‌ها، و ظهور آیات حق، و تجلّی خداوند بر قلوب است، و از این تعبیر امام علیه السّلام هر کس به فراخور حال خود مطلب را در سطوح مختلف درک می‌کند، و همان‌گونه که گفتیم شهود باطنی اولیاء اللَّه در قیامت با افراد عادی بسیار متفاوت و مختلف است. (3) فخر رازی در تفسیرش در اینجا بیان جالبی دارد، او می‌گوید: «انسان در این دنیا به خاطر غرق شدن در امور مادی و تلاش برای معاش غالبا از خدا غافل می‌شود، ولی در قیامت که ‌همۀ این شواغل فکری برطرف می‌گردد انسان با تمام وجودش متوجّه پروردگار عالم می‌شود و این است معنی "لِقاءُالله" (4) (5). این حالت ممکن است بر اثر پاکی و تقوا و عبادت و تهذیب نفس در این دنیا برای گروهی پیدا شود، چنان که در نهج البلاغه می‌خوانیم: یکی از دوستان دانشمند علی علیه السّلام به نام «ذعلب یمانی» از امام علیه السّلام پرسید «هل رأیتَ ربَّک»: «آیا خدای خود را دیده ای»؟! امام علیه السّلام فرمود «أ فأعبد ما لا اَری؟» «آیا خدایی را که نبینم پرستش کنم»؟! و هنگامی که او توضیح بیشتر خواست امام اضافه کرد: «لا تدرکه العیون بمشاهدة العیان و لکن تدرکه القلوب بحقائق الایمان» «چشم‌های ظاهر هرگز او را مشاهده نکنند، بلکه قلبها به وسیلۀ نور ایمان او را درک می‌نمایند»(6). ولی این حالت شهود باطنی در قیامت برای همگان پیدا می‌شود، چرا که آثار عظمت و قدرت خدا در آنجا آن چنان آشکار است که هر کوردلی هم ایمان قطعی پیدا می‌کند.(7)

منابع:

1. تفسیر المیزان جلد 15 صفحه 103 و جلد 10، ص69.
2. توحید صدوق صفحه 267 (با تلخیص).
3. تفسیر پیام قرآن 5/
4. تفسیر کبیر فخر رازی» ذیل آیۀمورد بحث.
5. تفسیر نمونه 17/ 359
6. نهج البلاغه کلام 179.
7. تفسیر نمونه 1/ 217

ب) دیدن خدا قبل از قیامت

http://wikiporsesh.ir

پرسش :منظور از روایت **** که در آن به **** قبل از **** اشاره شده است، چیست؟

متن کامل پرسش

**روایتی در ، ص۱۱۷ آمده است که ابوبصیر از ** (علیه السّلام) پرسید: «أخبرنی عن الله عزّوجلّ، هل یراه المؤمنون یوم القیامة؟» و حضرت پس از پاسخ مثبت و توضیح مطلب، فرمودند: «ألست تراه فی وقتک هذا: مگر هم اکنون خدا را نمی‌بینی؟». منظور از این بخش آخر چیست؟ یعنی حضرت در ابوبصیر تصرّفی کردند تا او باز شد و وجه خدا را «بحقائق الإیمان» دید، یا این‌که تصرّفی در کار نبوده؟ اگر تصرّفی در کار نبوده و از قبل هم این لقاء برای ابوبصیر حاصل بوده، چرا باز در مورد **** سؤال کرد؟

پاسخ: بحث امکان رؤیت و **** یکی از مهم‌ترین مباحث در **** و **** است که از جنبه‌ها‌ی مختلفی مورد بررسی قرار گرفته و متکلّمان، فلاسفه و عرفا بیانه‌ای متفاوتی در مورد آن اظهار کرده‌اند. روایتی که در سؤال، ذکر شده ناظر به مبانی عرفانی رؤیت است که به عنوان یکی از **** (علیهم السلام) مطرح شده است. در این فرصت نخست متن روایت را که در توحید صدوق نقل شده است به طور کامل ذکر می‌کنیم و سپس به تحلیل آن می‌پردازیم:

متن روایت: ابو بصیر می‌گوید: به حضرت صادق (علیه السّلام) عرض کردم مرا خبرده از خداى عز و جل که آیا مؤمنان در روز قیامت او را می‌بینند؟ فرمود: آرى و پیش از روز قیامت نیز او را دیده‌اند. عرض کردم در چه زمانی؟ فرمود: در هنگامى که به آنان فرمود: «أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ»؛ آیا من پروردگار شما نیستم؟ «قالُوا بَلى» گفتند آرى تو پروردگار مایى، پس حضرت ساعتى ساکت شدند، بعد از آن فرمودند: و مؤمنان در دنیا پیش از روز قیامت او را مى‌بینند. آیا تو چنان نیستى که در همین وقت او را ببینى؟! ابو بصیر می‌گوید که به آن حضرت عرض کردم: فداى تو گردم، پس من این کلام را از شما نقل کنم؟ فرمود: نه!؛ زیرا که تو هر گاه این سخن را نقل کنى، منکرى که جاهل به معناى آنچه ما می‌گوییم باشد، آن را انکار کرده و گمان کند که این تشبیه و کفر است. البتّه دیدن به دل مانند دیدن به چشم نیست، خدا برتر است از آنچه **** و **** او را وصف می‌کنند. (1)

تفسیر روایت: آنچه طبق مبانی قرآنی و روایی در مورد این روایت می‌توان گفت؛ این است که از طرفی طبق بسیاری از روایات پی بردن به **** امری محال است. امّا در مقابل، روایاتی داریم که در آن‌ها سخن از دیدن خدا به میان آمده، از جمله ****  (علیه السّلام) در روایات متعددی در بارۀ رؤیت خداوند این جمله معروف را فرموده‌اند: «ما کنت أعبد ربّاً لم أره»(2)؛ هرگز خدایی را که نبینم نمی‌پرستم. همچنین ****  (علیه السّلام) در **** خطاب به پروردگار می‌فرمایند: کور باد چشمی که تو را نبیند.(3) در مقام بررسی این روایات، اختلاف‌ها‌یی میان متکلّمان، فلاسفه و عرفا وجود دارد. برخی اساساً منکر هرنوع رؤیتی می‌شوند و می‌گویند رؤیت خداوند به طور مطلق محال است و اگر هم سخن از لِقاءُالله به میان آمده، مراد از آن، مشاهده نعمت‌ها‌ی خدا است. بنابراین ‌همۀ این سخنان را **** و **** و تجسیم و تشبیه ومی‌دانند و به اصطلاح فقط خدای نادیده را برای پرستش جایز می‌دانند. اینان همان گروهی هستند که امام صادق (علیه السّلام)، ابابصیر را از نقل روایت به خاطر آنان نهی کرد و فرمود: پس منکرى که جاهل به معناى آنچه ما می‌گوییم باشد، آن را انکار می‌کند و بعد از آن گمان کند که این تشبیه و کفر است، ولی عده‌ای دیگر که بحث عرفانی «تجلّی» را مطرح نموده‌اند معتقدند در عین حال که معرفت کنه ذات محال است، اما رؤیت و معرفت تجلّی خداوند امکان‌پذیر بوده و مؤمنان حقیقی از چنین رؤیتی در همین دنیا برخوردارند. ضمن این که تجلّیات خداوند خود دارای درجاتی است که عالی‌ترین درجه آن همان رؤیتی است که در سفر معنوی **** برای پیغمبر (صلی الله علیه وآله) رخ داد که حتی **** هم که ملک مقرب الهی است توان آن رؤیت را نداشت، و مرحله ضعیف‌تر آن برای انبیا، اولیا و مؤمنان حاصل شده و خود ابابصیر در این روایت نیز جزو افرادی است که امام (علیه السّلام) از ایشان توقع این مشاهده را داشته است. البتّه برای درک مراتب تجلّی،جذبه و نورانیت دل شرط اساسی است. ** توضیح فیض کاشانی: در این جا به مطالبی از « » که در کتاب «کلمات مکنونه» تحت عنوان: «جمع بین امتناع معرفت و رؤیت و امکان آن» مطرح نموده است، اشاره می‌کنیم. وی همین روایت ابابصیر را هم ناظر به همین بحث دانسته است: «اگر چه مقربان خدا از **** اظهار عجر کرده‌اند، از جمله جبرئیل که خطاب به پیامبر در شب معراج گفت: اگر ذره‌ای نزدیک‌تر روم خواهم سوخت و خود پیامبر که گفته است: خدایا ما تو را آن‌گونه که حق معرفت تو است نشناختیم. همچنین خود خداوند در ** می‌فرماید: چشم‌ها‌ او را درک نمی‌کنند، لکن او چشم‌ها‌ را درک می‌کند، ولی با این حال شیر مردان بیشه ولایت دم از انکار پرستش خدای نادیده زده و مدعی رؤیت خدا شده‌اند. از جمله از حضرت علی (علیه السّلام) نقل شده است که من خدایی را که ندیده باشم نپرستیده‌ام. همچنین فرمود: اگر پرده‌ها‌ کنار روند بر یقین من افزوده نمی‌شود. در جمع بین این دو مطلب باید گفت: هر چند به کنه حقیقت راهی نیست؛ چرا که محیط بر همه چیز است و محاط بر چیزی نمی‌تواند باشد، اما به اعتبار تجلّی در مظاهر اسماء، در هر موجودی وجهی دارد و در هر مرآتی جلوه‌ای می‌نماید. همچنان که در قرآن می‌فرماید: به هرجا که رو کنید روی خدا است.(4) و در روایت می‌فرماید: حتی اگر بر پائین‌ترین طبقه زمین هم فرود آئید بر خدا فرود آمده اید. بنابراین به این اعتبار رؤیت و معرفت امکان‌پذیر است، بلکه این تجلّی همه را هست، لکن خواص می‌دانند که چه می‌بینند؛ لذا می‌گویند: در هر چیزی که نگریستم قبل و بعد و همراه آن خدا را دیدم، ولی عوام نمی‌دانند که چه می‌بینند. همچنان که در قرآن می‌فرماید: بدان که آنان نسبت به دیدار ربّ خود در تردیدند! -حال آن که- خداوند بر همه چیز احاطه دارد.(5)

گفتم به کام وصلت خواهم رسید روزی؟

گفتا که خوب بنگر شاید رسیده باشی!

دوست نزدیکتر از من به من است

وین عجب‌تر که من از وی دورم

چه توان با که توان گفت دوست

در کنار من و من مهجورم.(6)

** نتیجه: با این توصیف منظور امام صادق (علیه السّلام) در این روایت از این جمله که "مگر هم اکنون خدا را نمی‌بینی؟" همان رؤیت تجلّی خداوند است و لزوماً این مشاهده نیازی به تصرف امام و به نوعی خرق عادت ندارد. بله این تنبه و بیداری امری بود که از ناحیه امام (علیه السّلام) در ابابصیر ایجاد شد. و این که چه مرتبه‌ای از تجلّی برای ابابصیر آشکار شده است، برای ما قابل درک نیست.**

تذکّر: لازم به ذکر است که ابابصیر شخصیتی بزرگ و از اصحاب خاصّ ****  (علیه السّلام) و امام صادق (علیه السّلام) است و روایات متعددی به ما رسیده است که در برخی از این روایات به شدتِ معرفت ابابصیر و میزان آگاهی او نسبت به مسائل اشاره شده است.

علت پرسش ابابصیر: پاسخ این مطلب هم که اگر رؤیت برای ابابصیر حاصل بوده، پس چرا باز در موردلِقاءُالله سؤال کرد و چرا امام فرمود که مگر تو هم اکنون او را نمی‌بینی، از این سخن فیض کاشانی آشکار است که: همه تجلّی خدا را می‌بینند، اما خواص می‌دانند که چه می‌بینند و عوام نمی‌دانند و به تعبیر رهبر فقید انقلاب:

حق می‌طلبند و خود ندانند آن را/ در آب به دنبال فراتند همه

**بنابراین ابو بصیر با این بیان امام و القاء حکمت و حقیقت ایمانی توسّط امام تنبه حاصل کرده و به سطحی رسید که نسبت به آنچه می‌بیند، اما نمی‌داند **** و **** پیدا کند و بداند که چه می‌بیند و معلوم است که چنین آگاهی برای ابابصیر حاصل شد و به همین دلیل، پاسخ سؤال خود را به طور کامل گرفته و عرض کرد: آیا این مطلب را برای دیگران نیز نقل کنم؟ که حضرتشان از نقل آن برای همه نهی فرمودند.**پانویس:

3. «عمیت عینٌ لا تَرَاک»، امام حسین (ع)، دعای عرفه.

4. در ادامه، فیض کاشانی به روایت ابابصیر اشاره کرده است. فیض کاشانی، محسن، الکلمات المکنونه فی علوم اهل الحکمة و المعرفة، ص۴و۵، بی‌‌تا، بی‌‌جا (همراه با تلخیص و تصرف).

منبع:

***

ج) لقاء چیست؟ لِقاءُالله به چه معناست؟

http://www.askdin.com/showthread.php?t=5178

لقاء چیست‌؟

لقاء مصدر از باب مفاعله در لغت به معنای ملاقات، به هم رسیدن و با هم مقابل شدن و برخوردن به همدیگراست. و این معنی ( مقابله و مواجهه ) در عالم اجسام روشن است، مانند مقابل شدن و مواجه بودن دو فرد. امّا در عالم روحانی و نسبت به خداوند متعال: قهراَ می‌باید این مقابله ( به فتح باء ) و ملاقات به صورت معنوی و روحانی باشد، زیرا خداوند متعال از خصوصیّات و حدود و اوصافی که در عوالم خلق است منزه است.(1)

در قرآن کریم بیش از بیست جا عبارت لِقاءُالله آمده است.

اقوال در معنای لِقاءُالله:

تنزیه صرف :تا آنجا که منتهای معرفت، همان است که باید خداوند را تنزیه صرف نمود. و معتقد بر این شد که خدای را به هیچ وجه نتوان شناخت و آیات و اخباری را که در معرفت و درلِقاءُالله وارد شده است را تأویل باید کرد. مثلاَ تمام آیات و اخبار لِقاءُالله را معنی می‌کنند بر مرگ و لقاء ثواب و عقاب.ملاقات حقیقی :بدین معنا که ملاقات ممکن الوجود با خداوند جلیل واجب الوجود حقیقتاَ هست لکن نحوۀ آن هم لایق (ملاقی) ملاقات کننده و (ملاقی) ملاقات شونده است و آن عبارت از همان معنا است که در ادعیه و اخبار از آن به لفظ وصول و زیارت و نظر بر وجه و تجلّی و دیدن قلب و تعلّق روح تعبیر شده است و از ضد آن به فراق و بعد و حرمان تعبیر می‌شود. مانند تعبیرات زیر:

امیرالمؤمنین علیه السّلام در تفسیر «قد قامت الصلاة» فرمود : یعنی نزدیک شد وقت زیارت. و در دعاها مکرّراَ وارد شده است (و لا تحرمنی النظر الی وجهک)  بار الها مرا از نظر به وجهت محروم مفرما. و در کلمات امیرالمؤمنین علیه السّلام است که فرمود  (و لکن تراه القلوب بحقایق الایمان) خدای را چشم‌ها‌ی ظاهر نمی‌بیند و لیکن دل‌ها‌ به وسیلۀ‌ ‌ایمان حقیقی او را می‌بیند. و در مناجات شعبانیّه (و الحقنی بنور عزّک الابهج فأکون لک عارفاَ) بارالها مرا به نور عزتت که سراپا بهجت است برسان تا تو را بشناسیم.(2) پی‌نوشت:

1. رسالۀ‌ لِقاءُالله – علّامه حسن مصطفوی.
2. رسالۀ‌ لِقاءُالله - آیت الله میرزا جواد ملکی تبریزی.

***

د) معنای وجهُ‏‌الله و لِقاءُالله

http://maaref.porsemani.ir/node/4806

اساساً این دعا كه از حضرت زهرای مرضیه سلام الله علیها است یعنی چه: «اللهم انّی اسئلك النظر الی وجهك و الشوق الی لقائك» آن وجه و این لقا چیست؟

**هر که بر روی آن (زمین) است فانی است؛ در حالی که باقی می‌ماند وجه پروردگار تو که دارای جلال و اکرام می‌باشد»(الرحمن: 26 ـ 27) با كسانى باش كه پروردگار خود را صبح و عصر مى‏خوانند. وجه او را مى‏طلبند و هرگز به خاطر زینتهاى زندگی دنیا، چشمان خود را از آن‌ها برمگیر! و از كسانى كه قلبشان را از یاد خود غافل ساختیم اطاعت مكن! همان‌ها كه از هواى نفس پیروى كردند، و كارهایشان افراطى است»(الكهف:28) معبود دیگرى را با الله مخوان! كه هیچ معبودى جز او نیست؛ همه چیز هلاک شونده است جز وجه او؛ حاكمیت تنها از آن اوست؛ و همه به سوى او بازگردانده می‌شوید.»(القصص:88)از آیات فوق بر می‌آید که: **

**اوّلاً همۀ ‌موجودات فانی می‌شوند جز وجه‌الله که هلاک و فنا ندارد. **

ثانیاً وجه‌الله آن هدف نهایی است که انسان باید به آن برسد و به دیدار آن نائل گردد.

**ثالثاً وجه‌الله، الله نیست؛ بلکه وجه‌الله است؛ و وجه هر چیزی نمود و ظهور آن چیز است. افراد انسانی با قیافه شناخته می‌شوند لذا قیافۀ ‌شخص را وجه او گویند. یک کتاب را از جلد آن می‌شناسند لذا جلد کتاب را وجه کتاب گویند. وجه‌الله نیز آن حقیقتی است که خدا را نمودار می‌سازد. **

حال سؤال این است: آن حقیقت چیست که خدا با آن شناخته می‌شود؟

خداوند فرمود: «فَأَینَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وجه‌الله » او بقیّة الله یعنی مهدی است که در پایان این نگره می‌آید و زمین را پر از قسط و عدل می‌کند همان‌گونه که پر از ظلم و جور شده است»(الإحتجاج،ج‏1،ص252 ( أبو الصّلت گوید: گفتم: اى زادۀ ‌رسول خدا، معنى این روایت چیست؟ «ثواب گفتن لا إله إلّا اللَّه نظر كردن به وجه‌الله است» فرمودند: اى أبا الصّلت هر كس خداوند را داراى وجه و صورت و چهره‏اى همانند صورت و چهرۀ ‌مخلوقین بداند كافر است، وجه و چهرۀ ‌خدا، انبیاء و رسولان و حجّتهاى او هستند. آن‌ها كسانى مى‏باشند كه مردم، توسّط آنان به سوى خدا و دین و معرفت او رو مى‏آورند، خداوند فرماید: «كُلُّ مَنْ عَلَیها فان وَ یبْقى‏ وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ »، و نیز فرموده: «كُلُّ شَی‏ءٍ‌ها‌لِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ ». پس نگاه كردن به پیامبران الهى و حجّتهاى خداوند در مقامات و درجات خاصّشان در روز قیامت براى أهل ایمان ثواب بزرگى است»(الإحتجاج على أهل اللجاج،ج‏2،ص409(  رسول خدا (ص) به على(ع) فرمودند: من رسول خدا و رساننده از طرف اویم و تو وجه‌الله و اقتداكنندۀ ‌به او. پس مرا مانندى جز تو نیست و تو را مانندى جز من نیست»( إرشاد القلوب إلى الصواب،ج‏2،ص404(  حضرت باقر علیه السّلام فرمودند: ما هستیم مثانى كه خدا به پیامبر عطا نموده و ما وجه‌الله هستیم كه روى زمین بین شما رفت و آمد می‌كنیم. می‌شناسد ما را آن كس كه شناخته و جاهل است به حق ما آنكه نادان است. پس هر كه ما را بشناسد پیشاپیش او یقین است و هر كه جاهل به حق ما باشد پیشاپیش او جهنّم است»(بحارالانوار، ج‏24، ص114) امام صادق(ع) در تفسیر «وَ یبْقى‏ وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ » فرمودند: «نَحْنُ وجه‌الله‏ــ ماییم وجه‌الله»(بحارالانوار، ج‏24، ص192( سلام بن مستنیر گفت از حضرت باقر علیه السّلام این آیه را پرسیدم «كُلُّ شَی‏ءٍ‌ها‌لِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ» فرمودند: به خدا قسم ما وجه‌الله هستیم كه تا روز قیامت پایدار است. امرى كه خداوند در مورد ولایت و فرمانبردارى از ما نموده است معنى وجه‌اللهى كه فرمود كُلُّ شَی‏ءٍ‌ها‌لِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ هر كدام از ما بمیرد یك نفر از فرزندان او جانشینش مى‏شود تا روز قیامت»(بحارالانوار، ج‏24، ص193( ابو حمزه از حضرت باقر علیه السّلام در باره كُلُّ شَی‏ءٍ‌ها‌لِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ نقل نمود که همه چیز از بین می‌رود فقط باقى می‌ماند وجه پروردگار. خدا منزه است از اینكه به داشتن صورت توصیف شود تا وقتى كه خداوند در بقاى مردم نیازى‏ داشته باشد ما در میان آن‌ها خواهیم بود هر گاه صلاحى در بودنشان ندید ما را به جانب خود می‌برد و آنچه مایل باشد در بارۀ ما انجام خواهد داد گفتم فدایت شوم (رؤیه) كه فرمودند چیست فرمود حاجت و نیاز (یعنى تا خدا صلاح در بقاى مردم بداند)»(بحار‌الانوار،ج‏24، ص194 (حضرت باقر علیه السّلام در باره آیه: تَبارَكَ اسْمُ رَبِّكَ ذِی الْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ » فرمودند ما جلال اللَّه و كرامت او هستیم كه مردم را به واسطه اطاعت از ما گرامى داشته»(بحارالانوار، ج‏24، ص196( خثیمه گفت از حضرت صادق پرسیدم در بارۀ‌ ‌آیۀ«كُلُّ شَی‏ءٍ‌ها‌لِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ ». فرمودند: یعنى دین خدا. پیامبر اكرم و امیر المؤمنین علیه السّلام دینُ‌الله و وجه‌الله و عین اللَّه و زبان خدا كه با آن سخن می‌گوید و دست خدا در میان مردم بودند. ما وجه‌الله هستیم كه باید از جانب ما به خدا نزدیک شد. پیوسته در میان بندگان او هستیم تا خداوند را به وجود مردم نظرى است؛ وقتى چشم از آن‌ها برداشت ما را به جانب خود مى‏برد و آنچه خواست انجام مى‏دهد.» فرمودند: «نَحْنُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى الَّتِی إِذَا سُئِلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهَا أَجَاب‏ ــــ ماییم اسماء حسنای خدا که چون با آن‌ها از خدا چیزی خواسته شود، اجابت می‌کند»(بحارالانوار، ج‏27، ص38) از این احادیث شریفه استفاده می‌شود که وجه‌الله همان حقیقت دین خدا، حقیقت کتاب خدا، حقیقت انسان کامل و حقیقت اسماء الله می‌باشد. حکما این حقیقت را صادر اوّل و وجود منبسط می‌گویند که تمام مخلوقات، ظهورات آن می‌باشند؛ و اوّلین ظهور او در عالم خلق، عقل اوّل بوده است؛ لذا در روایات آمده که : «اوّلُ ما خَلَقَ اللهُ العقل ــ اوّل چیزی که خدا خلق نمود عقل بود». لذا وجود منبسط، از سنخ خلق نیست ولی کنه ذات الله هم نیست؛ بلکه ظهور ذات است برای ذات. عرفا از این حقیقت متعالی تعبیر می‌کنند به حقیقت محمّدیّه یا نور محمّدی؛ که اقتباس است از روایات نبوی که فرمودند: «اوّل ما خلق الله نوری ــ اوّل چیزی که خدا خلق نمود، نور من بود». البتّه توجّه شود که خلق را دو معناست. گاه خلق به غیر کنه ذات می‌گویند که شامل اسماء الله هم می‌شود؛ و گاه به غیر ذات می‌گویند؛ که شامل اسماء الله نمی‌شود. چرا که اسماء عین ذاتند. خود ذات نیز دو استعمال دارد؛ گاه به کنه ذات اطلاق می‌شود و گاه به مقام اسماء که ظهور کنه ذات می‌باشد. حقیقت محمّدیّه را وجه‌الله گفته‌اند؛ چون برترین ادراک عقلی و قلبی ما از خدا، منتهی به این حقیقت می‌شود؛ لذا او خلیفه و نمایندۀ ‌خداست؛ یعنی خدا را می‌نمایند. امّام باقر(ع) فرمودند: «بِنَا عُبِدَ اللَّهُ وَ بِنَا عُرِفَ اللَّهُ وَ بِنَا وُحِّدَ اللَّهُ وَ محمّد، صحِجَابُ اللَّه‏ ـــ با ما عبادت می‌شود الله و با ما به یگانگی ستوده می‌شود؛ و محمّد(ص) حجاب الله است »(بحارالانوار، ج‏23، ص102)؛ یعنی فراتر از این حجاب راه ندارید. ما ادراک می‌کنیم خدا را در آیینۀ ‌او که خلیفة الله باشد.  حقیقت محمّدیّه را نور گفته‌اند چون با اوست که هیاکل موجودات از ظلمت به در آمده و ظاهر گشته‌اند؛ «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكاةٍ »(النور:35). بالاخره الله نور السماوات یا نوره؟ هر دو. چون خدا نور بالذّات است و نور خدا، ظهور آن نور بالذّات می‌باشد. حقیقت محمّدیّه را حقیقت مائیّه (آب) نیز می‌گویند: «وَ كان عَرْشُهُ عَلَى الْماء ــ و عرش او بر آب بود». چون نسبت وجود منبسط با مخلوقات، مثل نسبت آب است به موج و دریا و قطره و یخ و برف و بخار و مه و ابر و آبشار و فوّاره واین امور، هر کدام چیزی هستند غیر از دیگری؛ و هیچ کدام آب هم نیستند بلکه این‌ها ظهورات و نمودهای گوناگون حقیقتی هستند عقلی به نام آب. لذا آب را با چشم نتوان دید بلکه عقل است که در ورای این نمودهای حسّی، آب را ادراک می‌کنند. وجود نیز چنین نسبتی با مخلوقات دارد. لذا مخلوقات، مظاهر و نمودهای وجود و آیات وجودند. او را نَفَس رحمانی نیز گفته‌اند. چون نسبت او به کلمات وجودی (مخلوقات) مثل نسبت نَفَس انسان است به کلماتی که از دهان خارج می‌شوند. هوایی که از سینه بالا می‌آید یک چیز بیش نیست امّا چون به حنجره می‌خورد و در دهان وارد می‌شود، به صورت حروف درمی‌آید و از ترکیب حروف، میلیونها کلمه درست می‌شود. وجود منبسط نیز حقیقت واحدی است که تمام کلمات وجودی، نمود اویند. او را عنقا (سیمرغ) نیز گفته‌اند. اسامی دیگر او عبارتند از: ارادة الله، مشیّة الله، اسم اعظم،‌اُمُّ‌الکتاب، رقّ منشور، روحُ‌القُدُس، ظلّ ممدود، حقّ حادث، خلیفة الله اعظم، بقیّة الله، کتاب مستور، امام مبین، و.گفته‌اند؛ او را بیش از صد اسم است.  هیچ موجودی به مقام نُبُوَّت و امامت نمی‌رسد مگر آنکه اتّحادی با این حقیقت داشته باشد؛ لکن کسی را با آن اتّحاد تامّ نیست مگر چهارده معصوم (ع).  لقاء این، حقیقت بهشت است و آنکه پشت به این نور کرده، روی در ظلمت دارد؛ لذا صورتش سیاه خواهد بود و نامۀ ‌عملش را از پشت سر می‌گیرد. چرا که پشت به نور خدا نموده. البتّه لقاء را مراتبی است؛ کما این‌که بهشت را مراتبی است. چهارده معصوم (ع) اتّحاد تامّ با این حقیقت دارند؛ لذا بیننده و دیدن و دیده شده یک حقیقت است. امّا غیر ایشان از انبیاء و اوصیاء درجه‌ای پاینتر دارند؛ و لقاء غیر معصوم، به نحو نظاره است؛ البتّه نظارۀ ‌وجودی و سپس قلبی و سپس عقلی و سپس مثالی ( به نحو تمثّل)؛ امّا حسّ، مال دنیاست و در برزخ و فوق آن راه ندارد. «وُجُوهٌ یوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ (22)إِلى‏ رَبِّها ناظِرَة ــــ در آن روز صورت‌هایى شاداب و مسرور است، (22) و به پروردگارش مى‏نگرد »(القیامة)

***

ه)

خداوند در دنیا دیده نمی‌شود، حضرت موسی علیه السّلام تمنای رؤیت خدا را نمود، پروردگار او ‏را خبر داد که در دنیا نمی‌تواند او را ببیند و چنین چیزی برایش مقدور نیست، حتی کوه محکم و ‏استوار توان دیدن خدا را ندارد: «وَلَمَّا جاء مُوسَی لِمِیقَاتِنَا وَکَلَّمَهُ رَبُّهُ قَالَ رَبِّ أَرِنِی انظرْ إِلَیْکَ قَالَ ‏لَن تَرانی وَلَکِنِ انظرْ إِلَی الْجَبَلِ فان اسْتَقَرَّ مَکانهُ فَسَوْفَ تَرانی فَلَمَّا تجلّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکًّا وَخَرَّ ‏موسَی صَعِقًا»(الأعراف: ۱۴۳)‏ ‏ (هنگامی که موسی به میعادگاه ما آمد و پروردگارش با او سخن گفت، (و کلامی را شنید که به ‏کلام کسی نمی‌ماند، خواست ذاتی را هم ببیند که چیزی مثل او نیست. لذا) عرض کرد: پروردگارا! ‏‏(خویشتن را) به من بنمای تا تو را ببینم (خدایش بدو) گفت: (تو با این بنیه آدمی و در این جهان ‏مادی تاب دیدار مرا نداری و) مرا نمی‌بینی و لیکن (برای اطمینان خاطر از این که تاب دیدن مرا ‏نداری) به کوه (که همچون تو مادّه و بسی نیرومندتر از تو است) بنگر، اگر (در برابر تجلّی ذات من) ‏بر جای خود استوار ماند، تو هم مرا خواهی دید. امّا هنگامی که پروردگارش خویشتن به کوه نمود، ‏آن را درهم کوبید و موسی بیهوش و نقش زمین گردید.)‏ علماء در بارۀ این‌که رسول‌الله صلَی‌اللهُ علیه و سَلَّم در ‏شب معراج خداوند را رؤیت کرده است یا خیر، اختلاف نظر دارند، قول معتبر این است که پیامبر ‏صلَی‌اللهُ علیه و سَلَّم در شب معراج خدا را رؤیت نکرده ‏است. به سند صحیح از عایشه رضی الله عنها رؤیت شده است که فرمود:‏ ‏«من زعم ان محمّداً رأی ربَّه فقد اعظم علی الله الفریه»(مسلم: ۱/۱۵۹ رقم: ۱۷۷‏).‏ ‏(هرکس مدعی شود که محمّد صلَی‌اللهُ علیه و سَلَّم ‏خداوند را رؤیت کرده است، بی‌‌گمان دروغ بزرگی در حق خداوند مرتکب شده است.)‏ آنچه که در بارۀ رؤیت خداوند در سطور بالا بیان‌گردید، متعلق به دنیا بود اما در جهان دیگر قضیه ‏به گونه دیگری است. زیرا در جهان دیگر انسان‌ها مجدداً و با کیفیت جدیدی آفریده می‌شوند، مگر ‏در احادیث نیامده است که خورشید در روز قیامت، به انسان‌ها نزدیک می‌شود به‌ گونه‌ای که بیش از ‏یک میل با انسان‌ها فاصله نخواهد داشت، اما با این وجود انسان‌ها ذوب نمی‌شوند! مگر این طور ‏نیست که انسان‌ها در قیامت بعد از زنده شدن نمی‌میرند و از بین نمی‌روند، حتی اهل دوزخ هرگاه ‏پوسته بدن آن‌ها سوخته و زغال شود، خداوند پوست آن‌ها را از نو می‌سازد تا بدین طریق همواره در ‏عذاب باشند، اما مرگ هرگزنخواهند داشت.‏ البتّه مومنان در روز قیامت پروردگار را خواهند دید، حتی ارزنده‌ترین نعمتی که روز قیامت به اهل ‏بهشت داده می‌شود، فرصت نگاه کردن به سوی پروردگار است و کفار از این نعمت عظیم محروم ‏هستند. «کَلَّااِنَّهُم عَن رَّبِّهِمْ یَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ»(المطففین: ۱۵)‏ (هرگزا هرگز! قطعاً ایشان در آن روز (به سبب کارهایی که کرده‌اند) از (رحمت) پروردگارشان ‏محروم و (از بارگاه قرب و منزلت آفریدگارشان) مطرودند.] اما بندگان برگزیده و پاک خداوند از این نعمت عظیم بهره‌مند خواهند بود.‏ ‏«وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ نَاضِرَهٌ‎؛ ‎إِلَی رَبِّهَا نَاظِرَهٌ»(القیامه: ۲۲ – 23) (در آن روز چهره‌هایی شاداب و شادانند. به پروردگار خود می‌نگرند)‏ این گروه همان بندگان پاک وابرار هستند که در بارۀ آن‌ها چنین آمده است:‏ ‏«انّ الأَبْرَارَ لَفِی نَعِیمٍ‎. ‎عَلَی الْأَرَائِکِ یَنظُرُونَ»(المطففین: ۲۲ – ۲۳)‏‎ ‏ [بی‌گمان نیکان در میان انواع نعمتهای فراوان بهشت بسر خواهند برد. ‏بر تختهای مجلّل (بهشتی) ‏تکیه می‌زنند و (به زیبائیها و نعمتهای بسیار آنجا) می‌نگرند.)] ‏این نگاه کردن به سوی رخ و صورت پروردگار همان نعمت زائدی است که خداوند آن را به مومنان ‏وعده داده است، می‌فرماید: «لِلَّذِینَ أَحْسَنُواْ الْحُسْنَی وَزِیَادَةٌ»(یونس: ۲۶)‏ ‏[کسانی که کارهای نیکو می‌کنند، منزلت نیکو (یعنی بهشت) از آن ایشان است و افزون (بر آن هم ‏که مغفرت و رضوان است) دارند.] این زیاده همان چیزی است که در آیۀ دیگری چنین آمده است.: ‏«لَهُم مَا یَشَاؤُونَ فِیهَا وَلَدَیْنَا مَزِیدٌ»(ق: ۳۵)‏ ‎ ‎‏[هرچه بخواهند در بهشت برای آنان هست، افزون بر آن نزد ما نعمت‌های دیگری وجود دارد (که ‏هرگز به فکر انسانی نرسیده است و به دل کسی نگذشته است).] ‏در روایات نیز به صراحت و تواتر آمده است که مومنان در قیامت خداوند را خواهند دید. از ‏حضرت ابوهریره رضی الله عنه روایت شده است که عده‌ای از مردم از رسول اکرم صلّی‌‏اللهُ علیه وسَلَّم سؤال کردند، آیا روز قیامت خدا را خواهیم دید؟ ‏رسول اکرم صلَی‌اللهُ علیه و سَلَّم فرمود:‏ «هل تُضارُّون فی رؤیة القمر لیلة البدر؟» آیا در شب چهاردهم برای رویت بدر (ماه تمام) مشکلی ‏دارید؟ گفتند خیر‌ای پیامبر خدا، پیامبر صلی الله علیه ‏وسلم فرمود: «هل تُضارُّون فی رؤیة الشّمس لیس دونها سحاب؟»آیا در دیدن خورشید در ‏روز آفتابی مشکل دارید؟ همه گفتند: خیر‌ای پیامبر گرامی آن‌گاه رسول‌الله صلّی‌‏اللهُ علیه وسَلَّم فرمود: «فانکم ترونه کذلک» پس قطعاً شما خدا ‏را در روز قیامت این چنین خواهید دید. (بخاری: 13/ 419، حدیث ۷۴۳۷،و مسلم:1/163،حدیث ‏‏182.) و لفظ این حدیث از مسلم است.‏ ‏درصحیح بخاری و مسلم از جریربن عبدالله رضی الله عنه روایت شده که گفت: نزد رسول خدا ‏صلَی‌اللهُ علیه و سَلَّم نشسته بودیم که ایشان در شب ‏چهاردهم به سوی ماه نگاه کرد و فرمود: «انکم سترون ربکم کما ترون هذا القمر لاتضامّون فی رؤیته، فان ‏استطعتم ان لا تُغلَبوا علی صلاة قبل طلوع الشمس، وصلاة قبل غروب الشمس فافعلوا»‏ و در صحیح مسلم به روایت از صهیب رضی الله عنه آمده است که پیامبر خدا صلّی‌‏اللهُ علیه وسَلَّم فرمود: «إذا دخل اهلُ الجنّةِ الجنّةَ، یقول الله ‏تبارک وتعالی:‌تریدون شیئا أزیدکم؟ یقولون: ألم تُبیض وُجوهنا؟ ألم تدخلنا الجنّة وتُنجِنا من ‏النار؟»(مسلم:۱/۱۶۳حدیث شماره ۱۸۱٫‏) ‏(رسول اکرم صلَی‌اللهُ علیه و سَلَّم فرمود: بعد از این‌که ‏اهل بهشت وارد بهشت شدند، خداوند از آنان می‌پرسد: چیز دیگری می‌خواهید که به شما بدهم؟ ‏آنان می‌گویند: مگر ما را خوشحال و نیک نام نکرده ای؟ مگر ما را از دوزخ رستگار و به بهشت ‏نیاورده ای؟ رسول‌الله صلَی‌اللهُ علیه و سَلَّم فرمود: آن‌گاه ‏خداوند موانع را بر می‌دارد، مومنان و اهل بهشت حس می‌کنند که هیچ نعمتی بزرگتر از ملاقات ‏و رؤیت پروردگار به آنان داده نشده است، بعد رسول‌الله صلی الله ‏علیه وسلم این آیه را تلاوت نمود: «لِلَّذِینَ أَحْسَنُواْ الْحُسْنَی وَزِیَادَةٌ »(یونس: ۲۶)‏ ‏[کسانی که کارهای نیکو می‌کنند، منزلت نیکو (یعنی بهشت) از آن ایشان است و افزون (بر آن هم ‏که مغفرت و رضوان است) دارند.]‏ در بخاری و مُسلِم به روایت از ابوموسی اشعری رضی الله عنه آمده است که پیامبر صلّی‌‏اللهُ علیه و سَلَّم فرمود: «جنّتان من فضّه انّیتهما و ما فیهما، وجنتان ‏من ذهب انّیتهما و ما فیهما، و ما بین القوم و بین ان ینظروا الی ربهم الّا رداء الکبریاء علی وجهه ‏فی جنّة عدن»(بخاری: ۱۳/۴۲۳، حدیث شماره7444، و مُسلِم:1/163حدیث شماره ۱۸۰‏)‏ ‏ (دوباغ در بهشت وجود دارند که ظرف‌ها و همه چیزهای آن‌ها از نقره است و دو باغ در بهشت ‏وجود دارند که همه چیز آن‌ها از طلا هستند، در میان اهل ایمان و پروردگارشان در بهشت جاودان ‏جز پرده کبریایی و بزرگی او چیز دیگری نیست که مانع از دیدن او گردد.)

***

و) مفهوم لقاء الله در آیات و روایات

**نویسنده: زهرا محسنی زاده **

چکیده دیدار پروردگار، از مباحث توحیدی مطرح شده در آیات و روایات اهل بیت (علیه السلام) است. در نگاه اولیه، بین اصل اعتقادی ممکن نبودن مشاهده خداوند از یک سو، و اشاره به وقوع دیدار خداوند برای برخی مومنین از سوی دیگر، تعارض ظاهری دیده می‌شود. در این میان برخی تفاسیر، با اشاره به روایاتی، با انکار امکان مشاهده خداوند، دیدار او را به معنی بعث و قیامت گرفته‌اند؛ چنانچه برخی نیز با استناد به دیگر روایات، معنایی بالاتر و عمیق‌تر از دیدار پروردگار ارائه کرده‌اند که شرایط خاص خود را می‌طلبد و شامل برخی مومنین می‌شود. لقاء، در لغت به معنی تقابل دو شیئی است (معجم مقیاس اللغه: ج5، ص261). آنچه در ابتدای امر از معنای آن به نظر می‌رسد، دیدار خداوند است، اما باید بررسی کرد، با توجه به اصول و محکمات عقائد توحیدی، لقاء و دیدار خداوند چگونه قابل توضیح و بیان صحیح است. در این میان، تمامی فرق اسلامی به گونۀ واحدی به موضوع رویت خداوند، نپرداخته‌اند و اختلاف نظراتی در این میان وجود دارد. فرقه مجسمه و کرامیه معتقدند که دیدن خداون با چشم سر امکان دارد؛ به این صورت که می‌توان خداوند را از سوی بالا دید. اشاعره، با وجود قائل بودن به تجرد خداوند متعال می‌گویند، می‌توان خداوند را با چشم دید، البته نه آن گونه که قائلین به مجسمه عقیده دارند، بلکه خداوند دیده می‌شود در حالی که نه بالا است و نه پایین، نه راست است و نه چپ، نه جلو است و نه عقب، نه کل خداوند دیده می‌شود و نه جزیی از او و هنگامی که دیده می‌شود نمی‌توان به او اشاره کرد، با وجود این، دیده هم می‌شود. برخی نیز معتقدند، امکان دارد خداوند قوت قلبی به چشم دهد تا بتواند متوجه او شود و او را درک کند، که این ادراک، نوعی علم است؛ چرا که با نیروی قلب ایجاد می‌شود و نیز دیدن است؛ زیرا حالتی در چشمان انسان پدید آمده است (رساله حول الرؤیه: ص8-12). در این میان، معتزله و امامیه، به گونۀ دیگر می‌نگرند. از دیدگاه ایشان، امکان دیدن خداوند با چشم سر و به صورت مادی و ظاهری، چه در دنیا و چه در آخرت وجود ندارد. دلیل ایجاد توهم امکان رؤیت خداوند به صورت مادی و با چشم، انسان انسان با امور مادی است. تماس انسان با امور حسی و مشغول شدن بدان‌ها، باعث عادت کردن به دیدن و شناختن مادی و ظاهری امور می‌شود. گاه این عادت را به امور دیگر نیز سرایت می‌دهد، و وی را به سمت شناخت خداوند به صورت مادی و دیدار ظاهری سوق می‌دهد، اما به دلائل عقلی و نقلی، امکان این گونه رویت خداوند متعال وجود ندارد. هر آنچه با چشم دیده شود محسوس، مادی و محدود است؛ مکان دارد و قابل احاطه فیزیکی ونفوذ و تجزیه پذیری است و حال آنکه خداوند، مجرد است و خالق این امور و قابل احاطه و تقسیم نیست. قرآن کریم به این اصل اعتقادی اشاره می‌کند که چشم‌ها قادر به دیدن خداوند نیستند. هنگامی که قوم موسی (علیه السلام) درخواست دیدار خداوند را نمودند، خداوند صاعقه ایی را فرستاد و به آنان فهماند که شما تحمل دیدن و ظهور یکی از آیات الهی را ندارید، چه رسد به دیدن خداوند که اصولاً امکان ندارد. (و إذا قلتم یموسی لن نومن لک حتی نری الله جهرة فاخذتکم الصغقة و انتم تنظرون) (بقره: آیۀ55). و (نیز به یاد آورید) هنگامی را که گفتید: «ای موسی! ما هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد، مگر اینکه خدا را آشکارا (با چشم خود) ببینیم!»، پس صاعقۀ شما را گرفت در حالی که تماشا می‌کردید. چنانچه این اصل به صورت محوری در قرآن کریم ذکر شده است: (لا تدرکه الا بصر و هو یدرک الا بصر و هو اللطیف الخبیر) (انعام: آیۀ103). چشمها او را در نمی‌یابند و اوست که دیدگان را در می‌یابد، و او لطیف آگاه است. امام علی (علیه السلام) می‌فرماید: لا تدرکه لعیون بمشاهده العیان، و لکن تدرکه القلوب بحقایق الایمان؛ دیدار خدا برای دیدگان آشکارا میسر نیست، اما دل‌ها او را با دستیابی ایمان دریابند (نهج البلاغه: خطبۀ 185). و در خطبه اشباح، در پاسخ به کسی که از دیدن خداوند با چشم پرسید، فرمودند: الحمد لله الذی الرادع اناسی الابصار عن تناله او تدرکه. سپاس خداوندی که مردمک‌های چشمان را از دیدن خود ممنوع نموده است (همان:خطبۀ 91). حال باید دید مفهوم لقاء پروردگار اشاره شده در آیات و روایات، چگونه است. در این جا آیات و روایات که بازگشت همه امور به سوی خداوند متعال می‌داند، می‌پردازیم. (و انَّ الی ربک المنتهی) (نجم: آیۀ42). و به یقین بازگشت (همه) به سوی پروردگار تو است! آیه، در ظاهر خطاب به رسول خدا (صل الله علی و آله) است، اما از سویی، متوجه همه است و از سوی دیگر، نوعی تحدید و تحذیر در آن به مخالفان جهت سرکشی‌هایشان وجود دارد (المیزان: ج2، ص551). (انَّ الی ربک الرجعی) (علق: آیۀ8). همه امور به پروردگارت منتهی می‌گردد. در اینجا نیز آیه خطاب به رسول خداست، اما از آنجا که خداوند، رب همه موجودات است، منتهی شدن به رسول خدا (صل الله علی و آله) به سوی خداوند، نشان از انتها و رجعت همه امور و انسان‌ها به سوی خداوند است. (و انه الیه تحشرون) (انفال: آیه ی24). و همانا به سوی او محشور می‌شوید. تمام جهان هستی و از جمله انسان، به سوی خداوند باز می‌گردد. آیات مربوط به دیدار پروردگار، به دو گونه صریح و غیر صریح به این موضوع پرداخته‌اند.

آیات صریح در لقاء خداوند

الف: برخی از این آیات، خطاب به مومنین و برخی دیگر خطاب به مشرکان است. الف: آیاتی که کفر مشرکان، به لقاء پروردگارشان را نشان می‌دهد. (اولئک الذین کفروا بآیات ربهم و لقائه فحبطت اعمالهم فلا نقیم لهم یوم القیامة وزنا) (کهف: آیۀ105). آن‌ها کسانی هستند که به آیات پروردگارشان و لقای او کافر شدند؛ به همین جهت، اعمالشان حبط و نابود شد! از این رو روز قیامت، میزانی برای آن‌ها برپا نخواهیم کرد! (و الذین کفروا بآیات الله و لقائه اولئک یئسوا من رحمتی و اولئک لهم عذاب الیم). (عنکبوت: آیۀ23). کسانی که به آیات خدا و دیدار او کافر شدند، از رحمت من مأیوسند؛ و برای آن‌ها عذاب دردناکی است! آیاتی که بیان کننده امید نداشتن کفار به لقاء پروردگار است. (انَّ الذین لا یرجون لقاءنا و رضوا بالحیاة الدنیا و اطمانوا بها و الذین هم عن آیاتنا غافلون) (یونس: آیۀ7). آن‌ها که ایمان به ملاقات ما (و روز رستاخیز) ندارند، و به زندگی دنیا خشنود شدن و بر آن تکیه کردند، و آن‌ها که از آیات ما غافلند. همچنین قرآن کریم درجایی دیگر، تردید کفار به لقاء پروردگار را بیان میکند: (الا انهم فی مریه من لقاء ربهم ...) (فصلت: آیه 54). آری، آنان در لقای پروردگارشان تردید دارند. این آیه تکذیب کفار نسبت به دیدار پروردگار را نشان می‌دهد و آیات دیگر انکار مشرکین نسبت به حضور در صحنه قیامت و لقاء آخرت را متذکر می‌شود. (و الذین کذبوا بآیاتنا و لقاء الاخرة حبطت اعمالهم هل یجزون إلا ما کانوا یعملون) (اعراف: آیه 147). و کسانی که آیات ما و دیدار آخرت را دروغ پنداشتند، اعمالشان تباه شده است. آیا جز در برابر آنچه می‌کردند کیفر می‌بینند؟ آیاتی که مشرکان و کفاری را که لقاء پروردگار را انکار کرده و یا به سخره می‌گیرند، توبیخ می‌کند. (قد خسر الذین کذبا بلقاء الله حتی اذا جاءتهم الساعة بغتة قالوا یا حسرتنا علی ما فرطنا فیها و هم یحملون اوزارهم علی ظهورهم الا ساءَ ما یزرون) (انعام: آیۀ31). آن‌ها که لقای پروردگار را تکذیب کردند، مسلماً زیان دیدند، [و این تکذیب، ادامه می‌یابد] تا هنگامی که ناگهان قیام به سراغشان بیاید، می‌گویند: «ای افسوس بر ما که دربارۀ آن، کوتاهی کردیم!» و آن‌ها [بار سنگین] گناهانشان را بر دوش می‌کشند؛ چه بد باری بر دوش خواهند داشت! (و یوم یحشرهم کان لم یلبئوا إلا ساعة من النهار یتعارفون بینهم قد خسر الذین کذبوا بلقاء الله و ما کانوا مهتدین) (یونس: آیۀ45). [به یاد آور] روزی را که [خداوند] آن‌ها را جمع [و محشور] می‌سازد، آنچنان که [احساس می‌کنند] گویی جز ساعتی از روز، [در دنیا] توقف نکردند؛ به آن مقدار که یکدیگر را [ببینند و] بشناسند! مسلماً آن‌ها که لقای خداوند [و روز رستاخیز] را تکذیب کردند، زیان بردن و هدایت نیافتند!

**ب: دستۀ دیگر آیات لقاء خداوند، مربوط به مومنین است، برخی از این آیات، تشویق به ایمان و شوق به دیدار الهی است. (ثم آتینا موسی الکتاب تماماً علی الذی احسن و تفصیلاً لکل شیءٍ و هذی و رحمة لعلهم بلقاءِ ربهم یومنون) (اعراف: آیۀ154). سپس به موسی، کتاب [آسمانی] دادیم، [و نعمت خود را] بر آن‌ها که نیکوکار بودند، کامل کردیم؛ و همه چیز را [که مورد نیاز آن‌ها بود، در آن] روشن ساختیم؛ کتابی که مایه هدایت و رحمت بود؛ شاید به لقای پرودرگارشان (و روز رستاخیز) ایمان بیاورند! برخی آیات نیز کسانی را که امید به دیدار الهی دارند تشویق به عمل صالح می‌کند. (قل انما انا بشرٌ مثلکم یوحی الی انما الهکم اله واحد فمن کان یرجوا لقاء ربه فلیعمل عملاً صالحاً و لا یشرک بعبادة ربه احداً) (کهف: آیۀ110). بگو: «من فقط بشری هستیم مثل شما؛ [امتیازم این است که] به من وحی می‌شود که تنها معبودتان معبود یگانه است، پس هر که به لقای پروردگارش امید دارد، باید کاری شایسته انجام دهد، و هیچ کس را در عبادت پرودرگارش شریک نکند! (من کان یرجا لقاء الله فان اجل الله لاتٍ و هو السمیع العلیم) (عنکبوت: آیۀ5). کسی که به دیدار خدا امید دارد [بداند که] اجل [او از سوی] خدا آمدنی است، و اوست شنوای دانا. برخی آیات، یقین مومنان به ملاقات با پروردگار را نشان می‌دهد. (قال الذین یظنون انهم ملاقوا ربهم کم من فئه کثیره غلبت فئه کثیره بأذن الله ...) (بقره: آیۀ249). آنانی که می‌دانستند که با خدا دیدار خواهند کرد، گفتند: به خواست خدا چه بسا گروهی اندک که بر گروه بسیاری غلبه کنند. و در پایان، آیۀایی که تمام انسان‌ها را مورد خطاب قرار می‌دهد و قطعیت لقاء آنان با پروردگار را متذکر می‌شود. (یا ایها الانسان انک کادحٌ الی ربک کدحاً فملاقیه) (انشقاق: آیۀ6).‌ای انسان! تو با تلاش و رنج به سوی پروردگارت می‌روی و او را ملاقات خواهی کرد! 2- آیات غیر صریح در لقاء خداوند آیاتی مانند: (وجوه یومئذٍ ناضرة * الی ربها ناظرة) (فجر: آیۀ23، 22). [آری] در آن روز صورت‌هایی شاداب و مسرور است، و به پرودرگارشان می‌نگرد! (ربَّ ابن لی عندک بیتاً فی الجنه) (تحریم: آیۀ12). پروردگارا، پیش خود در بهشت خانه‌ای برایم بساز. (و لا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتاً بل احیاءٌ عند ربهم یرزقون) (ال عمران: آیۀ169). [ای پیامبر!] هرگز گمان مبر کسانی که در راه خدا کشته شدند، مردگانند! بلکه آنان زنده‌اند و نزد پروردگارشان روزی داده می‌شوند. (یا ایتها النفس المطمئنة * ارجعی الی ربک راضیة مرضیة * فادخلی فی عبادی * و ادخلی جنتی) (فجر: آیۀ27-30). تو‌ای روح آرام یافته! به سوی پروردگارت باز گرد در حالی که هم تو از او خشنودی هم او از تو خشنود است، پس در سلک بندگانم درآی، و در بهشتم وارد شو. **

لقاء خداوند در نگاه مفسران

مفسران، دستۀ اول آیات را به معنی روز قیامت، جزا و پاداش در نظر گرفته‌اند. صاحب مجمع البیان در تمامی آیات مذکور، دیدار خداوند را مشاهده و مواجهه با پاداش و جزای الهی می‌داند، و در تفسیر «واعلموا انّکم ملاقوه»، بدین معنا اشاره می‌کند که وجه بیان این شکلی خداوند را به جهت معنای لقاء یافتن، دانسته است، همچون زمانی که گفته می‌شود: لقی جهده (ثمره تلاش خود را یافت)، افزون بر این که اصولاً کسی نمی‌تواند خدا را ببیند (مجمع ا لبیان: ج2، ص787). صاحب مناهج البیان نیز لقاء در «فملاقیه» را لقاء ثواب و عقاب خداوند بیان می‌کند (مناهج البیان: ص288)؛ چنانچه طبرسی نیز در احتجاج، لقاء را در آیۀ کریمۀ فمن کان یرجوا لقاء ربه، بعث و قیامت می‌داند و دلیل ذکر آن به لقاء را همچون آیه دیگری می‌داند که خداوند می‌فرماید: (من کان یرجوا لقاء الله فان اجل الله لاتٍ و هو السمیع العلیم) (عنکبوت: آیۀ5). کسی که امید به لقاء الله [و رستاخیز] دارد [باید در اطاعت فرمان او بکوشد!] زیرا سرآمدی را که خدا تعیین کرده فرا می‌رسد، و او شنوا و داناست! یعنی کسی که ایمان دارد که این وعده آمدنی است، بداند که حتماً محقق می‌شود؛ چه از جهت ثواب و چه از جهت عقاب. و آیۀ (تحیتهم یومن یلقونه سلام) (احزاب: آیۀ33)؛ یعنی ایمان و اطمینان به روز بعث از قلوب آنان زائل نمی‌شود. و همچنین آیۀ (الا یظن اولئک انّهم مبعوثون) (مطففین: آیۀ5)، یعنی آیا آن‌ها یقین ندارند که مبعوث می‌شوند؟ و به عبارتی لقاء نزد مومن، بعث و قیامت است (الاحتجاج: طبرسی ج2، ص371-372). علّامه مجلسی (رحمة الله) نیز لقاء خداوند را در آیه ی(قال الذین یظنون انهم ملاقوا الله) را ثواب و پاداش الهی می‌داند (بحار الانوار: ج8ص 92). علّامه طباطبایی (رحمة الله) این آیات را به معنای قیامت و روز حشر می‌داند، چنانچه «فملاقیه» را [به جهت سیاق آیه در مسیر حرکت انسان به سوی خداوند] منتهی شدن به سوی او می‌داند، یعنی جایی که در آن هیچ گونه حکمی جز خداوند نیست، چرا که مانعی در انفاذ حکم خداوند وجود ندارد و دیدار خواندن آن برای آن است که کفار را شگفت آورتر سازد و بفهماند که چگونه ممکن است از ناحیه خداوند آغاز گرادد و سرانجامشان به سوی او نباشد (المیزان: ج20، ص401). در این روز است که علم حقیقی نسبت به خداوند برای همه ایجاد می‌شود و به کاربردن واژه رؤیت در آن، از باب عینی بودن آن برای انسان است، مانند به کار بردن آن در محاورات روزمره که گفته می‌شود: من خودم را می‌بینم که نسبت به فلان امر ارادت یا کراهت دارم (المیزان: ج8، ص345).

تفسیر نورالثقلین و البرهان، لقاء را، بعث معنا نموده‌اند (نور الثقلین: ج1، ص76 و 77، ج4، ص153؛ البرهان: ج1، ص209 و ج5، ص224).

مفسران، دسته دوم آیات، که به صورت غیر صریح به دیدن خداوند اشاره دارد، را به معنای دیگری تفسیر کرده‌اند. صاحب مجمع البیان، قول همسر فرعون را که می‌گفت: «ربَّ ابن لی عندکَ بیتاً فی الجنّه (تحریم: آیۀ12)؛ پروردگارا! خانه‌ای برای من نزد خودت در بهشت بساز» را، به بهره مندی از نعمت‌های خداوند معنا می‌کند، و (عندَ ملیکٍ مقتدرٍ) (قمر: آیۀ54)؛ نزد خداوند مالک مقتدر!» را، در کنف و جوار خدا بودن به جهت قرار داشتن تحت رحمت و فضل خداوند می‌داند (مجمع البیان: ج10، ص195 و 319). مرحوم طبرسی در آیۀ (الی ربها ناظره) (فجر: آیۀ23)؛ به سوی پرودرگارشان می‌نگرند:، دو وجه را از قول محدثان و مفسران نقل می‌کند: 1- دیدن به چشم سر، که آن هم یا دیدن خداوند است، که طبعاً بر اساس مبانی اعتقادی وی، مردود است و یا دیدن پاداش‌های بهشتی که شادی آفریناند؛ و همچون عبارت «جاء ربُّک» و «جاء امر ربِّک» است، 2- منظور از «نظر»، انتظار است، حال یا انتظار پاداش و تجدید کرامت الهی، و یا قطع آمال و آرزوها از غیر خداوند، متعال است (همان: ص174 و 175). ایشان در این میان وجه خاصی را در نظر ندارد، اما بنا بر تفسیری که از تمامی آیات لقاء پروردگار در بخش آیات صریح در نظر گرفته است، به نظر می‌رسد دیدن را دیدن نعمت‌ها، و انتظار را، انتظار نعمت‌ها و یا نعمت‌های دوباره و بیشتر در نظر گرفته است. صاحب مناهج البیان، لقاء در قرآن را «دیدار ایمانی» می‌داند، به گونه‌ای که خداوند خود را به بندگانش می‌شناساند (مناهج البیان: ص288)، و «جَنَّتی» را رجوع انسان به خدا، با رضایتش و همراهی با صالحان در بهشت ذکر می‌کند (همان: ص477). علّامه طباطبایی (رحمة الله) «جَنَّتی» را جایگاه خاص مومن - که به جهت اضافه شدن ضمیر متکلم به جنت، نشان از تشرف خاص است - می‌داند (المیزان: ج2، ص478)، و «وُجوهٌ یومئذٍ ناظرة» را توجه خاص مومنان به پروردگار معنا می‌کند که هیچ عاملی قلوب آنان را از یاد خدا دور نمی‌سازد، چرا که همه عوامل و اسباب ساقطاند؛ در رضوان الهی به هیچ نعمتی از نعمتها متنعم نمی‌شوند، مگر آنکه در همان حال پروردگارشان را مشاهده می‌کنند؛ همه آیت خدایند، و نظر نمودن به آیت خدا، نظر کردن به خداوند است (همان: ص178). منبع:نشریه حدیث اندیشه، شماره7

**روایات در هنگام تفسیر آیات لقاء، آن را به معنی «بعث و حشر روز قیامت» معرفی می‌کنند. چنانچه امام علی (علیه السّلام) درپاسخ به پرسش فردی که از تعارض آیات در مورد دیدن خداوند می‌پرسد، فرمودند: یقین دارند که برانگیخته و محشور و حسابرسی می‌شوند و پاداش و کیفر می‌بینند، و گمان در اینجا به معنای یقین است. (نورالثقلین: ج1، ص76 و 77؛ البرهان: ج1 ص209)، و در تفسیر آیۀ (من کان یرجو لِقاءُالله) می‌فرمایند: «یعنی کسی که به برانگیخته شدن ایمان دارد، زیرا وعدۀ خدا در بارۀ‌ کیفر و پاداش حتماً آمدنی است.» دیدار، به معنای بعث است [به معنای رؤیت نیست]، پس تمام آنچه که در کتاب خدا راجع به دیدن آمده، به معنای برانگیخته شدن است.(نور الثقلین: ج4 ص153). **

**روایات لِقاءُالله **

**احادیثی که مفهوم دیدار پرودرگار را با واژۀ لقاء ذکر کرده‌اند، به سه دسته قابل تقسیماند: **

1- روایاتی که از مرگ با عنوان «لقاء پروردگار»(مقدّمه و پیش زمینۀ دیدار الهی) تعبیر کرده‌اند: خداوند در حقیقت خواستار دیدار کسی است که خواستار دیدار او باشد، و دیدار با کسی را ناخوش دارد که ملاقات او را خوش ندارد. چگونه می‌پندارید دوستان خدایید و نه مردم، حال آنکه از مرگ می‌گریزید و به دنیا می‌چسبید.(تحف العقول: ص505). «ان وعده اللهِ حق و لقاءَه حقٌ وصدق الله»(الکافی: ج2، ص588). امّام حسین (علیه السّلام) در مسیر حرکت به کربلا فرمودند: «به راستی که مومن باید به [مرگ و] دیدار خدا روی آورد. پس من مرگ را جز سعادت نمی‌بینم.»(تحف العقول: ص245). امام صادق (علیه السّلام): «امام (علیه السّلام) مرگ را که چشم گشودن به نشئه برزخی و از بین رفتن حجاب دنیوی است و نوعی مشاهده برای مومن ایجاد می‌شود، به لقاء تعبیر نموده‌اند، به عبارت دیگر مرگ، به دریچه‌ای تعبیر شده است که نوعی لقاء را ایجاد می‌کند.»(المحاسن: ج1 ص160)

**2- در دسته دیگر احادیث، دیدار پروردگار، به همراه ثواب و عقاب خداوند عنوان شده است. امام صادق (علیه السّلام) فرمودند: «هر که در وصیتش عدالت پیشه کند، کسی است که در زندگی‌اش صدقه بخشیده است و هر که در وصیتش ستم ورزد، خدا را در حالی که از او روی گردان است، دیدار می‌کند»(همان: ج7، ص58). امام علی (علیه السّلام) فرمودند: «هر که بیعتش را بشکند، در روز قیامت مانند جذامی دست بریده خداوند را ملاقات می‌کند.»(دعائم الاسلام: ج2، ص15). امام رضا (علیه السّلام): «هر که تهیدست مسلمان را بیند و به او به گونه‌ای غیر از سلام به ثروتمند سلام کند، خدا را در قیامت در حالی که از او خشمناک است ملاقات می‌کند.»(مستدرک الوسائل: ج9، ص158). چنانچه مولی صالح مارندرانی مراد از لقاء را مرگ یا بعث (جزاء پاداش و عقاب) می‌داند.(شرح اصول کافی: ج10 ص484). **

**3- دسته سوّم، دیدار پروردگار را پاداش برتر بهشتیان می‌داند. امام علی (علیه السّلام) در وصف بهشتیان مؤمن، پس از ذکر ورودشان به بهشت برزخی و متنعّم شدن از نعمت‌ها‌ی فراوان پروردگار، آن‌ها را مشتاق به دیدار پروردگار بیان می‌کند" **

بستر آیات صریح لقاء

** قرآن کریم هنگامی که دیدار پرودگار را به صورت صریح بیان می‌کند، غالبا روز قیامت و رستاخیز و مواجهه با اعمال را مدنظر دارد، چرا که هنگام تشویق به آن، و یا ذکر انکار و اعراض مشرکین از آن، موضوع بهشت و جهنم، و جزا و پاداش مطرح بوده و با نوعی تهدید و تشویق همراه است، مانند آیۀمبارکۀ: «کسانی که امید به دیدار ما ندارند، و به زندگی دنیوی دل خوش کرده و بدان اطمینان یافته‌اند، و کسانی که از آیات ما غافلند، آنان به [کیفر] آنچه به دست می‌آوردند، جایگاهشان آتش است.»(یونس: آیات8، 7). و یا ذکر نوع حسابرسی آسان و سخت از انسان‌ها در قیامت، پس از ذکر رجوع همه به سوی خداوند مطرح می‌شود: «ای انسان، حقاً که به سختی، به سوی پروردگارت در تلاشی، و او را ملاقات خواهی کرد.»(انشقاق: آیۀ6).**

**آشکار شدن مظاهر ربوبیت پروردگار **

در این روز همه موانعی که جهت امتحان بشر در دنیا وضع شده بود کنار می‌رود و ترس روز قیامت، همه را موحد می‌کند و شرایط ایجاد معرفت و بصیرت موحدانه برای همه ایجاد می‌شود. «آن روز، خدا جزای شایسته آنان را به طور کامل می‌دهد و خواهند دانست که خدا همان حقیقت آشکار است.»(نور: آیۀ25) معرفت به خداوند از بدیهی‌ترین بدیهیات است که تنها با بروز غفلت، فراموش یا انکار می‌شود، اما روز قیامت که همه حجاب‌های غفلت زدوده می‌شود، حق بدون هیچ‌گونه حجابی عرضه می‌شود.(المیزان: ج15، ص136) و این معرفت تام برای همه حاصل می‌شود؛ چرا که در وحشت روز قیامت، جای برای غفلت و مشغول شدن به امور غیرالهی باقی نمی‌ماند، چنانچه این روز را یوم التَّلاق می‌نامند. از وجوه نامگذاری این روز به «یوم التلاق» ملاقات انسان‌ها با خالق خویش است. ملاقات، دیدار دو سویه است. همه موجودات و انسان‌ها، با تمامی وجوه وجودی خویش نیازمند درگاه الهیاند، اما این معرفت با معانی تمام آن، تنها در قیامت برای همه حاصل می‌شود. «او درجات [بندگان صالح] را بالا می‌برد، او صاحب عرش است، روح [مقدّس] را به فرمانش بر هر کس از بندگانش که بخواهد القاء می‌کند تا [مردم را] از روز قیامت [روز رستاخیز] بیم دهد!» معنای این ملاقات - چنانچه در قرآن کریم ذکر شده - این است که در آن روز همۀ اسبابی که در دنیا مردم را به خود مشغول می‌کرد از کار افتاده و تنها حق آشکار است؛ چرا که روز ظهور ملک و سلطنت خدا بر خلق است؛ آن هم ملک و سلطنت علی الاطلاق.(همان: ج17، ص484).  منبع:نشریه حدیث اندیشه، شمارۀ7.

گونه‌های مختلف دیدار در قیامت

- دیدار کافران و مشرکان

**چنانچه ذکر شد مشرکین نیز به بینا شدن خود اعتراف کرد درخواست بازگشت به دنیا را دارند که البته پذیرفته نمی‌شود. (و لو‌تری اذ المجرمون ناکسوا روسهم عند ربهم ربنا ابصرنا و سمعنا فارجعنا نعمل صالحاً انا موقنون) (سجده: آیۀ12) و کاش هنگامی را که مجرمان پیش پروردگارشان سرهاشان را به زیر افکنده‌اند می‌دیدی [که می‌گویند:] «پروردگارا، دیدیم و شنیدیم؛ ما را بازگردان تا کار شایسته کنیم، چرا که ما یقین داریم.» با وجود این معرفتی که ایجاد می‌شود مشرکین هنوز هم در حجاب از رحمت الهی اند: (انهم عن ربهم یومنذٍ لمحجوبون) (مطففین: آیۀ15) آنان در آن روز، از پروردگارشان سخت محجوبند. معنای این محجوب بودن، حجاب از معرفت الهی نیست بلکه حجاب از رحمت خداوند است (المیزان: ج19، ص386). بنابراین لقاء پروردگار، به صفات جلالیه و جمالیه اوست و همه انسان‌ها به لقاء پروردگار نائل می‌شوند که در این میان کفار با صفات جلالیه خداوند مواجه می‌شوند و از رحمت الهی محروم می‌مانند. (انَّ الذین یشترون بعهد الله و ایمانهم ثمناً قلیلاً اولئک لا خلاق لهم فی الاخرة و لا یکمهم الله و لا ینظر الیهم یوم القیامة و لا یزکیهم و لهم عذاب الیم) (آل عمران: آیۀ77) کسانی که پیمان خدا و سوگندهای خود را به به‌ای ناچیزی می‌فروشند، آنان را در آخرت بهره‌ای نیست؛ و خدا روز قیامت با آنان سخن نمی‌گوید، و به ایشان نمی‌نگرد، و پاکشان نمی‌گرداند و عذابی دردناک خواهند داشت. خلاق، بهره مندی از رحمت خداوند است اما آنان بهره ایی از رحمت خداوند نداشته و با آنان تکلم نمی‌شود و نظر رحمتی از سوی خداوند بر آن‌ها نیست و این با وجود بصیرت - از نوع بصیرت یافتن قیامتی - است که اکنون از آن بهره منداند. **

- دیدار مومنین

**مؤمنین نیز خداوند را به صفات جمالیه مشاهده می‌کنند: (و اعملوا ا نکم ملاقوه و بشر المومنین) (بقره: آیۀ223) و بدانید که قطعاً خداوند را مشاهده می‌کنید، و بشارت برای مومنین است. همه خداوند را ملاقات می‌کنند اما در این میان بشارت برای کسانی است که در مسیر خود به سوی خداوند حرکت ایمانی داشته‌اند. اما از این دسته نیز یکسان نیستند و شدت و ضعف و خلوص حرکت در مسیر، نوع و درجه ملاقات و قربشان را تعیین می‌کند. گروه اول از مومنین، اصحاب یمیناند که پروردگار خود را دیدار می‌کنند؛ اما در هر حال این دیدار نیز قلبی است. **

مفهوم دیدار قلبی پروردگار

رؤیت امر مقابل سه درجه دارد: جسمی، عقلی و شهود باطنی. دیدار ظاهری و مادی خداوند چنانچه ذکر شد مردود است اما دیدار عقلی نیز ممکن نیست. امام حسین (علیه السلام) می‌فرماید: خداوند از عقول و اندیشه‌ها محجوب است همان گونه که از دیدگان محجوب است (تحف العقول:، ص170). اما آنچه در لقاء پروردگار رخ می‌دهد آنگونه معرفت و شناخت نسبت به خداوند است که با زدودن حجاب‌های ظلمانی و نورانی ایجاد می‌شود. چنانچه این رؤیت قبل از جهان آخرت نیز برای مومنین رخ داده است. ابوبصیر در مورد امکان رؤیت خداوند از امام صادق (علیه السلام) می‌پرسد: آیا مؤمنین در قیامت خداوند را می‌بینند؟ امام (علیه السلام) در پاسخ می‌فرمایند: آری و آن‌ها پیش از این هم هنگامی که به آنان گفته شد: (الست بربکم) گفتند: "بلی" و خداوند را دیدندانگاه خطاب به ابوبصیر می‌فرمایند: آیا تو همین الان او را نمی‌بینی؟ به بیان دیگر امام با اشاره به امکان و وقوع دیدار در دنیا - که طبعاً با چشم سر نیست -به نوع این دیدار در قیامت که از همین سنخ است؛ اما به جهت زدوده شدن حجاب‌های دنیوی و نیز حجاب‌های نورانی دیدار برتر است، اشاره می‌کنند. بالاترین رؤیت که مراد ملکوت اشیاء است نیز در قرآن کریم ذکر شده است که دیدن برتر، درک با وجدان و بدون هیچ ستر و پوششی است و البته اگر این امر به طور اتم و کامل محقق نمی‌شود به دلیل این است که انسان به خود مشغول بوده و یا گرفتار گناه بوده است. بنابراین قرآن کریم این نوع علم را رؤیت و لقاء معرفی و تعیین می‌کند، چنانچه امکان چنین رؤیتی برای حضرت موسی (علیه السلام) در این دنیا وجود نداشت. بنابراین رؤیت پروردگار برای مومنین رخ می‌دهد. مؤمنین در بهشت از نعمات مادی و معنوی بهره من می‌شوند که از این رؤیت یا معرفت یافتن به خداوند به صورت بهره مندی آنان از شراب بهشتی - که لذت هم صحبتی با خداوند و نظر به نور الهی و را به آنان عطا می‌کند - یاد می‌شود (چنانچه در روایت دسته سوم ذکر شد) و این مسئله نیز به سبب قلب سلیم مؤمن است که به این دیدار و لذت نائل می‌شود. پیامبر اکرم (صل الله علی و آله) در تفسیر کلام خداوند: الا من اتی الله بقلب سلیم (شعراء: آیۀ88) می‌فرماید: (القلب السلیم الذی یلقی ربه و لیس فیه احدٌ سواهُ، و کلُّ قلبٍ فیه شرک او شک فهو ساقط و انما ارادوا الزهد فی الدنیا لتفرغ قلوبهم للآخره) (الکافی: ج2، ص16). قلب سلیم آن دلی است که پروردگار خود را ملاقات کند در آن هیچ کس جز خدا نباشد و هر دلی که درجه ایی (قسمی) از اقسام شرک یا شک در آن وجود داشته باشد، آن دل از درجه اعتبار ساقط است؛ و مردم را به زهد در دنیا دعوت کرده‌اند تا دلهای آنان را برای آخرت و ملاقات خدا فارغ گردد. آنان از شرابی می‌نوشند که معرفت، شهود و قرب برتری به آنان می‌بخشد که میزانی از شراب معرفتی و قربی مقرون را در خود دارد. (مزاجه من تسنیمٍ) (مطففین: آیۀ27). بنابراین اگر پاداش و نعمتی هم مطرح می‌شود در سطح بالاتر، همان نعمت قرب و دیدار نور الهی مدنظر است. امام علی (علیه السلام) می‌فرمایند: لا تدرکه العوین بمشاهده العیان و لکن تدرکه القلوب بحقایق الایمان (نهج البلاغه: خطبه 179). «ان زادَّ الراحل الیک عزم ارائه یختارک بها و یصیر بها الی ما یودی الیک اللهم و قد ناداک بعزم الاراده قلبی»(الکافی: ج2، ص16).

- دیدار مومنان خاص

** اما دیدار خاص برای ائمه معصومین (علیه السلام) و اولیای الهی رخ می‌دهد، و آنان همان مقربوناند که متنعم به شراب تسنیماند. «الهی هب لی کمال الانقطاع الیک و انر ابصارَ قلوبنا بضیاءِ نظرها الیک، حتی تخرق ابصار القلوب حجب النور فتصل الی معدن العظمه، و تصیر ارواحنا معلقه بعز قدسک»(بحار الانوار: ج91، ص99). خدایا کمال انقطاع به درگاهت را به من ببخش و دیده دلهای ما را به تابش نظر خود روشن نما تا دیده‌های دل پرده‌های نور را بدرد و به سرچشمه عظمت و بزرگواری برسد.**

در این میان ذکر دو نکته لازم است:

**1- این دیدار برای برخی در این دنیا نیز واقع شده است. در شب معراج، آیات الهی به رؤیت حضرت رسول (صل الله علی و آله) در آمدند. (لقد رای من آیات ربه الکبری) (نجم: آیۀ18) و با دیدن آن مشاهده پروردگارش برایش تمام شد. چرا که مشاهده خدا به قلب، با مشاهده آیات او ایجاد می‌شود و دیدن آیت به جهت آیت بودنش به جز صاحب آن چیزی را نشان نمی‌دهد و البته دیدن ذات متعالیه نیز - بدون حجاب یعنی بدون وساطت است - امری محال است، چنانچه قرآن کریم می‌فرماید: (و لا یحیطون به علماً) (طه: آیۀ110) و حال آنکه ایشان بدان دانشی ندارند. و این برترین و نزدیکترین مقام رؤیت و لقاء خداوند است: «ثم دنی فتدلّی فکان قاب قوسین او ادنی؛ سپس نزدیک شد و نزدیکتر شد تا به اندازۀ دو سر کمان یا نزدیکتر (المیزان: ج19، ص51). امام موسی بن جعفر در توضیح و تفسیر آیۀ کریم می‌فرمایند: «فلما أسری بالنبی و کان من ربه کقاب قوسین او انی رفع له حجاب من حجبه»؛ شبی که پیامبر به معراج برده شد و به خداوند به مانند دو سر کمان یا نزدیکتر شد، حجابی از حجاب‌هایش برداشته شد (نورالثقلین: ج5، ص149) این گونه رؤیت نیازی به برپایی صحنه قیامت ندارد. امام علی (علیه السلام) می‌فرمایند: لو کشف الغطاء مازددت یقیناً؛ اگر پرده هم کنار رود بر یقین من چیزی افزوده نشود (بحار الانوار: ج40، ص153). **

2- دیدار خداوند به میزانی است که خود بخواهد، چنانچه امام رضا (علیه السلام) نیز در توضیح امر معراج و دیدار خداوند که برای رسول خدا (صل الله علی و آله) فراهم شد، این نکته را ذکر می‌کنند که خداوند از نور خود آنچه را که دوست داشت به ایشان نشان داد. این بیان امام می‌تواند معنای همان کلام نورانی رسول خدا (صل الله علی و آله) باشد که فرمودند: «ما عرفناک حق معرفتک« تو را آنچنان که شایسته شناختت است، نشناخته ایم (همان: ج110، ص34).

**كتابنامه:1) قرآن کریم **

2) الاحتجاج، احمد بن علی طبرسی، تعلیق: محمّد باقر خراسانی، 1386، دار النعمان. 3) الاختصاص، منسوب به شیخ مفید، تحقیق: علی اکبر غفاری، السید محمود الزرندی، 1414، دار المفید، لبنان. 4) بحار الانوار، محمّد باقر مجلسی، 1403، مؤسسه دارالوفا، لبنان. 5) البرهان فی تفسیر القرآن،‌هاشم الحسینی البحرانی، تحقیق: قسم الدراسات الاسلامیه، مؤسسه البعثه، 1417، قم. 6) تحف العقول، إبن أبی شعبه، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری، 1426، دارالقاری، لبنان. 7) تفسیر مجمع البیان، فضل ابن علی طبرسی، ترجمه: علی کرمی، 1380، انتشارات فراهانی. 8) دعائم الاسلام، القاضی النعمان المغربی، تحقیق: آصف بن علی اصغر فیض، 1383، دار المعارف، قاهره. 9) رساله حول الرؤیه، حسن حسن زاده آملی، ترجمه: گروه ترجمه مؤسسه دارالاسلام، 1375، انتشارات قیام. 10) شرح اصول کافی، ملاصالح مازندرانی، 1421، دارالاحیاء التراث العربی، لبنان. 11) کشف الاسرار و عده الابرار، میبدی، تحقیق: علی اصغر حکمت، 1376، امیرکبیر. 12) المحاسن، احمد بن محمّد بن خالد البرقی، 1330، دارالکتب اسلامی. 13) مستدرک الوسائل، میرزای نوری، تحقیق: مؤسسه آل البیت (علیه السلام)، 1408، موسسه آل البیت (علیه السلام) لإحیاء التراث. 14) معجم مقاییس اللغه، احمد ابن فارس، تحقیق: عبدالسلام محمّد‌هارون، 1389، مکتبه مصطفی البانی. 15) معراج السعاده، احمد بن محمّد مهدی نراقی، 1374، هجرت، قم. مناهج البیان فی تفسیر القرآن، 1374، مؤسسه الطباعه و النشر وزاره الثقافه و الارشاد المسلمین. 16) المیزان، محمّد حسین طباطبایی، ترجمه: سید محمّد باقر موسوی خراسانی، دفتر انتشارات اسلامی. 17) النوادر، احمد بن عیسی الاشعری، تحقیق: المدرسه الامام المهدی (علیه السلام)، قم: 1408.18) نهج البلاغه. منبع: نشریه حدیث اندیشه، شماره7

***

ز) آیا الله را در روز قیامت می‌توانیم ببینیم؟

http://www.askquran.ir/showthread.php?t=24719

دلایل عقلی مثل جسم نبودن خداوند به این خاطر مردود است که نهایت سخن ما را به اینجا می‌کشاند که بگوییم: الله نمی‌تواند به انسان چشمی بدهد که با آن الله را ببیند!! و الله قادر مطلق نیست!!!!! خداوندی که قادر بوده در جهان چشمی بما بدهد که با آن اجسام را ببینیم، حتما قادر است در آخرت چشمی بما بدهد که با آن چیزی که جسم نیست را نیز ببینیم ! این جواب ساده و کوتاه و گویا است. پس نیازی نیست که آیات را تأویل کنیم تا در مقیاس‌ها‌ی مادی ما بگنجند! (و بگوییم چشم امید!) اما جواب از آیات : ما نیز می‌گوییم«لَیسَ كَمِثْلِهِ شَیءٌ »و ما نیز می‌گوییم«لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ» این‌ها منافاتی با رؤیت الله در روز قیامت ندارد! ما در عین حالی که معتقدیم هیچ چیز مثل الله نیست، در همان حال عقیده داریم که او را خواهیم دید. آیا نمی‌توان چیزی را دیدکه شبیه به هیچ چیز نیست؟!! «لَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ» هم با دیدن خداوند منافاتی ندارد ما الله را در روز قیامت می‌بینم اما دیدن تنها برای درک کامل الله کافی نیست. زیرا درک بالاترین درجه دیدن است یکی دیدن سطحی و سرسریست یکی دیدن با غور و توجّه و یکی درک چیزی با دیدنشوخداوند فرموده که درک من به وسیله چشم‌ها‌ ناممکن است ولی از این می‌فهمیم که دیده می‌شود ولی درک نمی‌شود اگر مطلقا دیدن ممکن نمی‌بود الله باید می‌فرمود : (لا تراه الأبصار) یعنی: چشم‌ها‌ او را نمی‌بیند.

نظریّات کاربران:

با سلام خدمت دوست عزیز

خداوند جز چشم مادی چشم معنوی نیز به انسان داده. چه بسیار کسانی که به درجه‌ای از اخلاص و انسانیت رسیده‌اند که چشم معنویشان بیناتر از چشم مادیشان شده. پس این سخن مردود است که خدا به انسان چشم معنوی نداده اما در مورد دیدن خداوند. چشمی که با آن می‌شود خدا را دید هم در این دنیا خداوند به ما داده. در مثال امام حسین (ع) و یارانش چه دیده و شنیدند که این‌گونه مجذوب خالق شدند که شهادت را گواراتر و شیرینتر از شهد نوشیدند و به سوی شهادت شتافتند؟آیا چیزی جز زیبایی خالق، انسان را این‌گونه عاشق و شیفته می‌کند؟ اگر خداوند دیده شود پس چگونه غیر مادی خواهد بود؟ و شما می‌فرمایید وخداوند فرموده که درک من به وسیله چشم‌ها‌ ناممکن است ولی از این می‌فهمیم که دیده می‌شود ولی درک نمی‌شود اگر مطلقا دیدن ممکن نمی‌بود الله باید میفرمود : (لا تراه الأبصار) یعنی: چشم‌ها‌ او را نمی‌بیند. خداوند فرموده درک من به وسیلۀ‌ ‌چشم‌ها نا ممکن است.خداوند عشق را به انسان داد و انسان را عاشق و خود را معشوق قرار داد. آیا عشق بهترین وسیله برای دیدن معشوق نیست؟ اما در قیامت هم خدا را با دو چشم نمی‌شود دید. نه خداوند مادی است که دیده شود؛ نه درک و چشمان انسان قادر به دیدن خالق می‌باشند.هر چیزی که جسم نیست با چشم مادی نمی‌توانیم ببینیم. امّا بعضی غیر اجسام را با چشم غیر مادی می‌توان دید. امّا خالق را نه با چشم مادی می‌شود دید چون چشم ما محدود است و خداوند جسم نیست، نه با چشم معنوی چون قادر به درک نیستیم

با سلام به شما دوست عزیز

فرمودی (هر چیزی که جسم نیست با چشم مادی نمی‌توانیم ببینیم.اما بعضی غیر اجسام را با چشم غیر مادی می‌توان دید.اما خالق را نه با چشم مادی می‌شود دید چون چشم ما محدود است و خداوند جسم نیست نه با چشم معنوی چون قادر به درک نیستیم.) که با توجّه به آنچه در شبهه بود ما می‌گوییم ما با دیدن خداوند که نمی‌خواهیم خدا را درک کنیم ما خدا را ببینیم بعد با توجّه به امور و صفات دیگر خداوند را درک می‌کنیم.

با سلام به شما دوست عزیز

فرمودید (هر چیزی که جسم نیست با چشم مادی نمی‌توانیم ببینیم.اما بعضی غیر اجسام را با چشم غیر مادی می‌توان دید.اما خالق را نه با چشم مادی می‌شود دید چون چشم ما محدود است و خداوند جسم نیست نه با چشم معنوی چون قادر به درک نیستیم.) که با توجّه به آنچه در شبهه بود ما می‌گوییم ما با دیدن خداوند که نمی‌خواهیم خدا را درک کنیم، ما خدا را ببینیم بعد با توجّه به امور و صفات دیگر خداوند را درک می‌کنیم.

با عرض ادب و احترام

شما می‌فرمایید ما نمی‌خواهیم فقط با دیدن خداوند. اورا درک کنیم.ما خدا را ببینیم بعد با توجّه به صفاتش اورا درک کنیم. البتّه دیدن فقط برای درک لازم نیست.آیا انسان هر چه را ببیند درک می‌کند؟یا اول می‌بیند بعد در موردش فکر و اندیشه می‌کند و بعد تازه به درجۀ ‌درک کامل می‌رسد.دیدن اوّلین قدم برای درک است.چه بسا بسیاری از امور که ما نمی‌بینیم ولی با توجّه به توضیحاتی که دیگران داده‌اند آن را شناختیم و درکش کردیم. مثالی می‌زنم در این رابطه. مثلا کمتر کسی از ما موجودی به نام جن را دیده.اما برای شما صفات این موجود را بیان می‌کنم.

از اولاد جان ابن جاناند مخلوق از آتش که به هر شکلی مشکل گردند به جز صورت محمّد (ص) و آل‌محمّد (ص). موجوداتی شبه انسان. بدون ماده ولی محدود به زمان و مکان. اشرار ایشان را دیو گویند که دیوان آن‌ها فرمانبردار ابلیساند گروهی در میان مردم زندگی کرده و گروهی در نزدیکی آب‌های روان و چشمه‌ها‌ وحال شما با توجّه به تعریف من یک شناختی از این موجود پیدا کردید. البتّه بسیار مختصر بود این توضیح. اگر بسیار کاملتر توضیح می‌دادم شما شناخت کامل پیدا می‌کردید. حال که خداوند به این زیبایی و کاملی خود را توضیح داده و بهترین وسیله را برای شناخت خود به نام عشق به انسان داده دیگر چشم و دیدن برای چه؟بهتر از این می‌خواهید خالق را ببینید؟

با سلام و عرض ادب

خداوند سبحان قادر مطلق هست در این موضوع هیچ شكی نیست؛ امّا معنی قادر مطلق این نیست كه خداوند بر لاشی ء نیز قادر باشد، طبق فرموده قرآن كریم «إن الله علی كل شیء قدیر» خداوند بر هر چیزی قادر و توانا است اما مفهوم آیۀ شریفه این نیست كه بر لاشیء نیز قدرت خداوند تعلق بگیرد چون لاشیء چیزی نیست تا متعلق قدرت خداوند قرار بگیرد. ظرفیت و اندازه وجودی همه افراد و همه اشیاء در عالم هستی مشخص است و هیچ چیزی فراتر از ظرفیت وجودی خود قابلیت دریافت ندارد، انسان موجودی در مراتب پایین وجود است كه ظرفیت ادراك و مشاهده مرتبه اعلای وجود را نخواهد داشت زیرا ظرفیت و قابلیت وجودی او به همین اندازه است. اینكه خداوند در دنیا چشم خدا بین به انسان بدهد سخنی محال و نشدنی است چرا كه ماده ظرفیت دیدن مافوق تجرد ( خداوند سبحان ) را ندارد این سخن همانند این است كه شما بخواهید به یك ظرف یك لیتری بیش از ظرفیت او آب بریزید یقینا ظرف یك لیتری قابلیت دریافت بیش از یك لیتر آب ندارد ( مگر اینكه ظرفیت او را افزایش بدهید) چشم مادی انسان نیز ظرفیت دیدن خداوند را ندارد مگر اینكه خود مرتبه وجودی خود را افزایش داده و بتواند با ادراك عقلانی خداوند سبحان را ادراك نماید. جناب ملاصدرا می‌گوید : عقول کامل که مجرد از ماده‌اند می‌توانند خدا را از راه ادراک عقلانی، و نه از طریق چشم سر، ببینند.

عدم امکان رویت و ادراک حسی خداوند

اشاعره با توسّل به معنای ظاهر بعضی از آیات قرآن کریم معتقد بودند که رؤیت خداوند ممکن است. اشعری می‌گوید: «خدای سبحان در روز قیامت با چشم دیده می‌شود همان‌گونه که ماه شب بدر دیده می‌شود. مومنان او را می‌بینند اما کافران نمی‌بینند، زیرا کافران از خداوند در پرده اند»(مقالات الاسلامیین، ص292.) اما امامیه اجماع دارند که رؤیت خداوند، چه در این دنیا و چه در جهان آخرت، غیرممکن است. ادراک حسی خدا غیر ممکن است، زیرا این عمل برخلاف منطق است: آنچه جسم یا جسمانی نیست، مکان ندارد و در زمان نیست، و نظیر ندارد، نمی‌تواند دیده شود. دیدن آفریدگار با چشم سر نیز به همین اندازه نامقبول است. عقل این واقعیت را تایید می‌کند و قرآن بر آن تاکید دارد، چنان که احادیث دارای سلسله سند که از امامان هدایت، که فرزندان رسول (ص) هستند، به ما رسیده است نیز بر این مطلب تاکید دارند. کل امامیه و اکثریت متکلّمان همین اعتقاد را دارند. کلینی در کتاب جاویدانش کافی دوازده حدیث از امامان (ع) ضبط کرده است که در آن‌ها به عدم امکان رویت خدا در این جهان یا در جهان آخرت تصریح شده است. صدرالمتالهین این احادیث را به طور آشکار و بسیار عالی تفسیر می‌کند و نتیجه می‌گیرد که عقول کامل که مجرد از ماده‌اند می‌توانند خدا را از راه ادراک عقلانی، و نه از طریق چشم سر، ببینند. او این دیدگاه غزالی را به شدت رد می‌کند که در کتابش الاقتصاد فی الاعتقاد نوشته است که دیدن خداوند ممکن است. محور استدلال اشاعره در باب امکان رویت خدا این استدلال است: خداوند موجود است، و هر موجودی را می‌توان دید؛ زیرا مصحح رویت، وجود است؛ از طریق سمع هم وارد شده است که مومنان او را در آخرت می‌بینند (شهرستانی، ملل و نحل، ص131). «امامیه و عدلیه بر عدم امکان رویت خداوند بر اساس این واقعیت استدلال می‌کنند که جواز رویت خدا ضرورتا مستلزم جسم و موجود جسمانی بودن او و مکان داشتن و قابل تشخیص بودن اوست، و این مستلزم محدودیت و محدود بودن اوست»(کلینی)

***

مانع سوّم- رَجعَت از منظر شیعیان

الف) رَجعَت چیست؟

http://www.islamquest.net/fa/archive/question/fa1112

رَجعَت چیست؟ و چه کسانی را شامل می‌شود؟ و در چه زمانی به وقوع می‌پیوندد؟

پاسخ اجمالی: رَجعَت از جمله معتقدات شیعه امامیه است، و به معنای بازگشت به سوی دنیا، پس از مرگ و پیش از آخرت است که با اندک فاصله بعد از ظهور امام مهدی(عج) و پیش از شهادت آن حضرت و بر پا شدن قیامت واقع خواهد شد.

رَجعَت همگانی نیست، بلکه مخصوص مؤمن خالص یا مشرک محض است.

** پاسخ تفصیلی: "رَجعَت"، در لغت به معنای بازگشتن و برگشتن  است.**** و در اصطلاح به این معناست که عده‌ای از افراد (مؤمنان خالص و مشرکان محض) پس از مردن و قبل از بر پایی قیامت دوباره به این دنیا بر می‌گردند. اعتقاد به رَجعَت، از جمله معتقدات مذهب اهل البیت است که مستند به آیات و روایات متعدد است.**

وقوع رَجعَت در آیات و روایات

الف) آیات:

از تدبّر در آیات قرآن می‌توان نتیجه گرفت که قرآن کریم به دو گونه به مسئله رَجعَت اشاره نموده است:یک. آیاتی که به وقوع رَجعَت در آینده اشاره دارد؛ مانند آیۀ شریفۀ 82 از سورۀ نمل که خداوند در این آیه‌ می‌فرماید: "[به یاد آور] روزى را که ما از هر امّتى، گروهى را از کسانى که آیات ما را تکذیب می‌کردند محشور می‌کنیم و آن‌ها را نگه می‌داریم تا به یکدیگر ملحق شوند!"؛ بسیارى از بزرگان این آیه را اشاره به مسئله رَجعَت و بازگشت گروهى از بدکاران و نیکوکاران به همین دنیا در آستانه رستاخیز می‌دانند؛ چرا که اگر اشاره به خود رستاخیز و قیامت باشد، تعبیر به "من کل امة فوجا"، (از هر جمعیتى، گروهى) صحیح نیست؛ زیرا در قیامت، همه محشور می‌شوند، چنان‌که قرآن در آیۀ47 سورۀ کهف می‌گوید: "ما آن‌ها را محشور می‌کنیم و احدى را ترک نخواهم گفت".

دو. آیاتی که به وقوع حوادثی در امت‌هاى پیشین اشاره می‌فرماید که در واقع نوعی رَجعَت محسوب می‌شود؛ مانند این آیات: 1. آیۀ259 سورۀ بقره در بارۀ پیامبرى است که از کنار یک آبادى عبور کرد در حالى که دیوارهاى آن فرو ریخته بود و اجساد و استخوان‌هاى اهل آن در هر سو پراکنده شده بود، از خود پرسید چگونه خداوند این‌ها را پس از مرگ زنده می‌کند، اما خدا او را یک‌صد سال میراند و سپس زنده کرد و به او گفت چقدر درنگ کردى؟ عرض کرد یک روز یا قسمتى از آن، فرمود نه، بلکه یک‌صد سال بر تو گذشت** این پیامبر، عزیر باشد یا پیامبر دیگرى تفاوت نمی‌کند، مهم صراحت قرآن در زندگى پس از مرگ است در همین دنیا.**