سؤال
آيا انسان در ابتدا عقل و روح داشت و آيا ظهور آنها بواسطه نموّ تدريجی انسان بود يا اينکه انسان فقط بعد از کمال نموّ خود بآنها رسيد ؟
جواب
ابتدای تکوّن انسان در کره ارض مانند تکوّن انسان در رحم مادر است . نطفه در رحم مادر بتدريج نشو و نما نمايد تا تولّد شود و بعد از ولادت نشو و نما نمايد تا بدرجه رشد و بلوغ رسد . هر چند در طفوليّت آثار عقل و روح از انسان ظاهر است و لکن در رتبه کمال نيست ناقص است چون ببلوغ رسد عقل و روح بنهايت کمال ظاهر و باهر گردد . و همچنين در تکوّن انسان در رحم عالم در بدايت مانند نطفه بود بعد بتدريج ترقّی در مراتب کرد و نشو و نما نموده تا برتبه بلوغ رسيده در رتبه بلوغ عقل و روح در نهايت کمال در انسان ظاهر و آشکار گشته . در بدايت تکوّن نيز عقل و روح موجود بود ولی مکنون بود بعد ظهور يافت زيرا در عالم رحم نيز در نطفه عقل و روح موجود است ولی مکتوم است بعد ظاهر ميشود مانند دانه که شجره در آن موجود است و ليکن مکتوم و مستور است چون دانه نشو و نما نمايد شجره بتمامه ظاهر شود . بهمچنين نشو و نمای جميع کائنات بتدريج است اين قانون کلّی الهی و نظم طبيعی است دانه بغتهً شجره نميشود نطفه دفعةً واحده انسان نميشود جماد دفعةً واحده حجر نميشود بلکه بتدريج نشو و نما ميکنند و بحدّ کمال ميرسند . جميع کائنات چه از کلّيّات و چه از جزئيّات از اوّل تمام و کامل خلق شده است منتهايش اينست که بتدريج اين کمالات در او ظاهر ميشود و قانون الهی يکيست ترقّيات وجودی يکيست نظام الهی يکيست چه از کائنات صغيره و چه از کائنات کبيره جميع در تحت يک قانون و نظامند . هر دانه ای از ابتدا جميع کمالات نباتيّه در او موجود است مثلاً اين دانه از بدايت جميع کمالات نباتيّه در او موجود بود امّا آشکار نبود بعد بتدريج در او ظاهر گشت مثلاً از دانه اوّل ساقه بعد شاخه بعد برگ بعد شکوفه بعد ثمر ظاهر گردد امّا در بدايت تکوّن جميع اينها در دانه بالقوّه موجود است امّا ظاهر نيست . همين قسم نطفه از بدايت دارای جميع کمالاتست مثل روح و عقل و بصر و شامّه و ذائقه مختصر جميع قوی لکن ظاهر نيست بعد بتدريج ظاهر ميشود . همين قسم کره ارض از اوّل با جميع عناصر و موادّ و معادن و اجزا و ترکيب خلق شده امّا بتدريج هر يک از اينها ظاهر گشت اوّل جماد و بعد نبات و بعد حيوان و بعد انسان ظاهر شد امّا از اوّل اين اجناس و انواع در کمون کره ارض موجود بوده است و بعد بتدريج ظاهر شد زيرا قانون اعظم الهی و نظام طبيعی عمومی که محيط بر جميع کائناتست و کلّ در تحت حکم آن چنين است و چون بآن نظام عمومی نظر نمائی ببينی که کائنی از کائنات بمحض تکوّن بحدّ کمال نرسد بلکه بتدريج نشو و نما نمايد پس بدرجه کمال رسد .